Hollands Maandblad. Jaargang 6

Variëteit, ondersoort of soort?
D. Hillenius

Systematiek heeft bij veel biologen die het nooit zelf bedreven een slechte naam. Een bekend plantenphysioloog ontdekt al dertig jaar lang nieuwe interessante kleinigheden aan dezelfde soort ui. Maar als hij er over schrijven wil moet hij, klaagt hij, om de vier à vijf jaar een andere soortnaam gebruiken. Systematiek is volgens hem hetzelfde als philatelie en hij ergert zich als hij zich in zijn naamgeving moet onderwerpen aan spelregels die een stel philatelisten, die niets anders kennen dan de dode buitenkant van de dingen, hebben opgesteld.

Het ligt voor de hand om de plantenphysioloog aan te raden zich niets aan te trekken van de systematici en om zijn ui zo te noemen als hij hem in het begin - en toen toch ook volgens heersend systematisch voorschrift - genoemd heeft. Maar als de physioloog verstandig is doet hij dit niet. Die naamsveranderingen zijn nl. niet willekeurig, maar het gevolg van het streven om voor een bepaalde soort de juiste naam te achterhalen. Het komt voor - vooral bij soorten die vóór 1900 werden beschreven - dat twee, drie of meer soorten dezelfde naam ontvingen. Het is dan zaak om uit te vissen welke soort het éérst die naam kreeg, de latere moeten dan andere namen krijgen. Ook komt het voor dat exemplaren, die later bleken te behoren tot dezelfde soort, als typen van verschillende soorten werden beschreven, omdat ze eventueel uiterlijk verschilden, of doordat nieuwe beschrijvers niet goed op de hoogte waren van eerdere beschrijvingen.

Bij het ontrafelen van al die oude verwarringen kan het voorkomen dat enige malen een andere naam opduikt als de juiste, ofschoon natuurlijk van te voren vaststaat dat slechts één naam de juiste is, nl. die welke het eerst gegeven werd aan het als type erkende exemplaar.

Dat de physioloog de juiste naamgeving niet aan zijn laars kan lappen, is duidelijk, zijn interessante waarnemingen hebben geen enkele betekenis als men niet weet bij welke soort ze gedaan werden en als men niet zeker kan zijn of ze bij dezelfde soort werden gedaan als de merkwaardige waarnemingen van een andere physioloog.

Een kennis van mij deed jarenlang waarnemingen aan zoetwatergarnalen. Hij vond aan een groot materiaal dat practisch de hele vroegere literatuur over dit onderwerp onzin was. Hij stelde zorgvuldig zijn tabellen op en schreef een verhandeling die van een vernietigende helderheid was. Voor het persklaar maken wilde hij uit elegantie graag de ‘nu heersende naam’ (zoals hij het vriendelijk minachtend noemde) weten van de systematicus. Voor alle zekerheid wilde die zijn garnaal wel eens zien. Hij kon hem de exacte naam geven en toen bleek al die oude literatuur, die zo fraai vernietigd was in de nog net niet gedrukte verhandeling, niet te slaan op het dier dat mijn kennis had onderzocht, maar op een ander garnaalachtig uitziend diertje, dat weliswaar ook in het zoete water leeft, maar dat niet slechts tot een ander geslacht en familie, maar zelfs tot een andere orde behoort.

Kortom, systematiek heeft zin. De zin dat men precies weet waar men over spreekt, dat men precies weet wat men eigenlijk bestudeert. Pas wanneer de eenheden exact gelocaliseerd zijn, kan men zinvolle pogingen doen tot synthese. Vandaar dat alle vooraan-

[p. 35]

staande schrijvers over evolutie systematici zijn (of palaeontologen, maar dat is niet principiëel verschillend).

Born under Saturn is een boeiend en onbevredigend boek. Een boek dat op tientallen plaatsen ideeën oproept over hoe men zelf zo'n boek zou schrijven - heel anders - maar dat tenminste geschreven is, terwijl die ideeën van de lezer ideeën blijven en op zijn best als positief resultaat van het boek moeten worden gezien.

Het eerste idee wordt opgewekt door de ondertitel (tenzij men de vele vage verwachtingen die de titel zelf opwekt, meerekent): ‘The Character and Conduct of Artists: A Documented History from Antiquity to the French Revolution’. Aan deze opzet hebben de Wittkowers niet voldaan.

De eerste eis die ik aan een dergelijke opzet zou stellen, ongetwijfeld een β-eis, is een afspraak wat de schrijvers onder artists verstaan. Dat lijkt een kinderachtige eis, zoals veel primaire eisen, maar ik meen dat de voornaamste kwalen van het boek voortkomen uit het ontbreken van een preciese omschrijving van het onderwerp, waardoor de schrijvers vrijgelaten worden om conclusies te trekken die op geen enkele manier, behalve op die van de aangename suggestie - het is een boeiend boek - verantwoord worden.

Door niet een definitie te geven van artists of een toepasbare test, een bloedproef of een anaphylactische shock bij voorgeschreven proefkonijnen etc. kunnen de schrijvers bijvoorbeeld aantonen dat armoe en creativiteit niet noodzakelijkerwijs hoeven samen te gaan, aan de hand van voorbeelden waarvan niet bij benadering wordt duidelijk gemaakt of ze ook maar in de geringste mate significant zijn.

Doordat er zelfs niet gestreefd wordt naar statistiek, blijft men afhankelijk van de persoonlijke mening van de schrijvers, die men niet kan controleren. Bij de karaktereigenschappen die ze onderzochten, hebben ze zich laten leiden door wat men in het algemeen over kunstenaars zegt of denkt: dat ze min of meer krankzinnig zijn, loszinnig in sexueel contact, loszinnig ten opzichte van de wet, dronkelappen, verkwisters etc.

De Wittkowers gaan dan van een aantal gevallen na - zonder uit te leggen waarom juist deze gevallen worden gekozen - of ze wél of niet aan dat clichébeeld voldoen.

In de meeste gevallen kunnen ze voorbeelden opnoemen die het vooroordeel ondersteunen en andere die er mee in strijd zijn. De conclusie is dan dat het bepaalde vooroordeel onjuist is, dat kunstenaars waarschijnlijk net zoveel verkwisters en gierigaards opleveren als gewone mensen.

Ook doet het verdacht aan dat de Wittkowers hun materiaal hebben gezocht in de perioden vóór de Franse revolutie, juist voordat er wat betrouwbaarder biografieën ontstonden. Het practische voordeel is dat wanneer men honderd kunstenaars van voor de revolutie wil bestuderen - en hoe antieker hoe practischer - men misschien 50-60 boeken heeft door te werken. Terwijl men van 100 latere kunstenaars gauw 200-300 boeken moet doorworstelen (al zijn de getallen niet goed, het gaat om de suggestie van de verhouding).

Waarschijnlijk houden de Wittkowers meer van de oude kunst, ‘de kunst die zijn waarde al bewezen heeft’. In verband daarmee staat misschien dat ze - zonder veel argument - aannemen dat de kunstenaars van na de revolutie, vooral door de romantiek en zeker de hedendaagse, principiëel afwijken van de voorgaande kunstenaars. Met enkele korte citaten uit de mond van Picasso, Chagall en Rothko menen ze dat voldoende te hebben aangetoond.

Misschien is dat een zwakheid van de historische methode. Ik lees graag leesbare boeken over geschiedenis en heb me daarbij zelden afgevraagd: hoe komen ze aan hun verhaal?

Ik weet, daar zijn - zoals in bijna elke tak van bedrijf- richtingen, scholen, of zo maar gevolgde persoonlijkheden en ik wil mijn zaak niet moeilijker maken dan ze is. Als ik er iets van begrepen heb - en ik zou trouwens niet weten hoe men het anders, beter, zou moeten doen - bestaat het werk van de geschiedkundige uit lezen, lezen van directe bronnen, van verzamelbeekjes, van tegenstanders en van verwante geschiedenissen. Hij kan natuurlijk zelf een samensteller van verzamelbeekjes zijn, maar ook in dat geval verschilt zijn werk toch niet principiëel van de werker aan een grote geschiedenis, die van Curaçao of van de wijnverkopers: lezen en vooral niet statistisch verwerken.

Dat laatste is van belang. De geschiedkundige is er zo van overtuigd dat zijn basismateriaal nooit significant kan zijn, omdat men nooit weet wat door toeval bewaard werd, wat met zorgvuldige opzet vervalst, onderdrukt, naar voren geschoven.

Dat doet me denken aan een jezuietenpater, die in zijn eentje achterhoedegevechten levert tegen de moderne evolutiewetenschap en die daarbij spreekt over het ‘klinisch oog’ dat de echte systematicus zou hebben. Hij bedoelde natuurlijk iets platonisch. Men moest geen linealen en rekenmachines gebruiken om de grenzen van

[p. 36]

soorten en ondersoorten te bepalen, maar men moest net zo lang naar de veelvormigheid der natuur kijken tot er een kliertje in de hersens klik zei.

Wat de moeilijkheden der historici ook zijn, het lijkt me dat men juist bij een onderzoek naar datgene wat algemeen is bij kunstenaars een exactere werkwijze had kunnen volgen. Want het valt te verdedigen dat elke kunstenaar die wij door de eeuwen heen als ‘groot’ zien, op zich zelf significant materiaal oplevert. Een preciese definitie in woorden van: ‘een groot kunstenaar’ is voorlopig misschien niet mogelijk, maar een test als ‘dat wat door de eeuwen overblijft’ of de reacties van een willekeurig gekozen aantal mensen - ‘stel een lijst op van dertig belangrijkste schilders’ - moet toch aan een aanvaardbaar basismateriaal kunnen helpen.

De Wittkowers hebben in dit opzicht geen enkel systeem gevolgd. Zij springen over van Michelangelo naar Franz Xaver Messerschmidt en besteden aan de laatste onevenredig veel ruimte omdat hij toevallig krankzinnig was. Goya wordt nauwelijks genoemd, maar Sir Joshua Reynolds wordt herhaaldelijk en met bewondering aangehaald. Eén van de misleidende conclusies die vooral aan de hand van ‘kleinere’ kunstenaars worden afgeleid, is dat kunstenaars zo onderhevig zijn aan mode. In de ene periode is de middelmaat bohémien, in de volgende conformist, al naar het uitkomt. De grote enkelingen vallen daarbuiten en men had de studie alleen op deze, veel minder onderhevig aan tijdstromingen, moeten concentreren. Kortom, het lijkt of ik dit een buitengewoon slecht boek vind, maar het is boeiend om te lezen en zal misschien nog wel eens met instemming aangehaald worden in een boek meer van mijn smaak, als een wat primitieve voorganger.

Voorlopig blijft de vraag onopgelost: is de kunstenaar een gewoon mens met een stukje extra, of is hij een aparte vorm die soms bedriegelijk op een gewoon mens lijkt.

Rudolf & Margot Wittkower: Born under Saturn. Weidenfeld and Nicolson, London 1963. 48 s.