Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 34]

Experiment met wie
D. Hillenius

Maandag 11 januari 1965 was er een z.g. Experimenteel Concert o.l.v. Pierre Boulez in het Amsterdamse Concertgebouw. Dat ‘experimenteel’ moeten we met een korrel zout nemen. De componisten van wie werk werd uitgevoerd, Webern (Symphonie op. 21), van Vlijmen (Gruppi) en Schat (Dansen uit het labyrinth) kan men niet in de dagelijkse betekenis experimentators noemen. Ze zijn dat b.v. net zo weinig als generaals die een veldslag organiseren of grote managers of politici. In al die bezigheden zit een groot deel experiment, in elk leven, maar de associaties die we meestal aan dat woord hechten (niet in de exacte zin overigens) van maar eens wat doen en kijken wat er uit komt, kunnen niet slaan op moderne componisten, die in de eerste plaats grote organisatoren moeten zijn, mensen die overzicht kunnen hebben over een grote verscheidenheid aan materialen. De vergelijking met generaals, staatslieden e.d. lijkt me zinvol.

Het woord ‘experimenteel’ slaat meer op de pleuters van het Concertgebouw. Zij deden met dit concert inderdaad een experiment, zij wilden dan voor één keer wel eens kijken of er belangstelling voor dit soort muziek was. In een aardig stuk van Wim de By (een van de weinigen die leesbaar over muziek weet te schrijven, met grote aandacht voor wat nieuw gaande is) in Vrij Nederland werd op dit lamlendig standpunt van de Directie gewezen. Of zijn stuk geholpen heeft of niet, de grote zaal was vol, ik heb geen lege stoelen gezien. Ik vraag me af of de Directie het experiment hiermee (en met het grote enthousiasme van de luisteraar, zo contrasterend met de oude abonnementgangers) geslaagd vindt. Uit hun normale beleid zou af te leiden zijn dat wat hun betreft van een mislukking gesproken moet worden omdat er niet - zoals ze altijd hebben gesmoesd - een gebrek aan belangstelling voor deze zaken blijkt te bestaan. En laten we nu maar dreigend afwachten wat de gevolgen van deze uitslag zullen zijn.

Experimenteel zou men eventueel kunnen noemen het feit dat men vóór de pauze de genoemde drie werken te horen kreeg, dat men door op een bepaalde plaats op een enquêteformulier een stip te zetten van zijn voorkeur kennis kon geven en dat na de pauze twee van de voorkeurswerken herhaald zouden worden. Ik geloof dat er 2000 mensen in de grote zaal gaan. Meer dan 1700 vulden hun formulier geldig in, een ongewoon hoog percentage dat nogmaals wijst op de intense betrokkenheid, op de deelname van de aanwezigen. Er bleek een duidelijke meerderheid voor de Nederlandse werken (een kleine meerderheid voor van Vlijmen), zodat we deze na de pauze nog eens te horen kregen. Een buitengewoon nuttige werkwijze, want waar de meesten van ons voorlopig nog mee bezig zijn is leren, verkennen, ingespannen bezig zijn met verzet tegen de natuurlijke luiheid van de zintuigen. De luiheid van de zintuigen laat het geluid liever als een amorfe brei links liggen, maar wie alert blijft, is constant bezig onderscheidingen te maken, de bouwstenen apart af te tasten, hun loop en ontwikkeling te volgen. Na afloop van dit concert was ik doodmoe maar heel vrolijk om het gevoel dat er iets op gang is. Brahms is heel mooi en Bach, en Satie niet te vergeten, elk rentegevend bezit is benijdenswaard, maar het is zoals gezegd een gelukkig gevoel te merken dat er ook onder tijdgenoten mensen zijn die het vormgeheim bezitten.

Het was jammer dat men ook de symfonie van Webern nog niet even herhaalde, want deze bijna 40 jaar oude muziek is ons nog steeds vreemder in het oor dan van onze moderne jongeren. Overigens was ik het met de keuze geheel eens (ik had voor Schat gestemd) omdat men Webern makkelijk op grammofoonplaten kan verkrijgen. De muziek van Webern, van de latere composities althans, spreekt me weinig aan, behalve dat het mijn redelijke hersens druk bezig houdt. Het is er mee als met stenen waaruit men over het leven van vroeger te weten kan komen en vooral over de aanloop van het leven van nu.

Er is in de muziek van Webern, evenals bij Satie in een ouder idioom, een qualiteit die ik bewonder: de afwezigheid van theater, er is geen aanloop, climax, gepaste afloop. Het sleept niet mee, behalve om denkredenen,

[p. 35]

het is een weefsel zonder bloem, zonder advertentie. Misschien is zaad een beter beeld, alles is aanwezig, in minimum vorm, zonder enige sier. Zowel de Gruppi van van Vlijmen als de dansen uit het labyrinth van Peter Schat zijn wat dat betreft menselijker, dichterbij. Direct na de symfonie van Webern was van Vlijmen iets als een verademing, met de achterdocht dat in verademing gemakzucht zit. Toen ik het na de pauze weer hoorde viel het tegen.

Van de muziek van Peter Schat heb ik eens geschreven dat er iets aan zou ontbreken, een verbindend element, datgene wat de losse momenten van continuïteit voorziet. Ik weet niet meer naar aanleiding waarvan, het is best mogelijk dat die opmerking meer voortkwam uit mijn aanvangend luisterleerlingschap dan uit een reëel gebrek van Schat's werk. In ieder geval kan ik nu melden dat een van de opvallendste kenmerken van de dansen uit het labyrinth de bijna biologische oplossing is van het probleem der continuïteit. Als tastende leek heb ik er dit van kunnen volgen dat een bepaalde reeks van noten, laten we het simpelweg een accoord noemen, in willekeurige volgorde (is volgens de willekeur van de individuele speler) wordt gebroken, zij het in een vaststaand rhythme. De biologische hechtheid van dit principe volgt uit het bewaren van een bepaalde identiteit door alle variaties heen. Allemaal heel aardig en iedere amateur zou aan zijn muziekclubje iets dergelijks kunnen voorschrijven, maar aan deze benadering ontsnapt het meesterschap (dat bij de herhaling bevestigd werd) waarmee boven dit stramien en soms met delen van het stramien een groter en dramatisch bouwwerk is opgetrokken. De compositie van Peter Schat duurt volgens het programma twintig minuten. Tweemaal twintig minuten heb ik in grote spanning, zonder een enkele inzinking, deze muziek gevolgd.

In interviews heb ik gelezen dat Schat voor zijn Labyrinth telkens nieuwe takken van bedrijf bedacht die er ook wel bijgehaald konden worden: ballet, film, misschien wordt er nog wel geacteerd. Het klonk via die interviews als de grootmoedswaanzin van een dilettant. Maar nadat ik deze dansen heb gehoord verwacht ik alles van hem. Toen het orkest dat bij van Vlijmen nog bescheiden van afmeting was, voor de dansen van Schat zwaar werd uitgebreid, dacht ik al aan de broeierige narigheid van Karl Amadeus Hartmann, ook al doordat ik tevoren al een deel naargeestig vervormd van de band had gehoord op de opening van een tentoonstelling. Maar het grote orkest diende alleen als groot palet, niet als kleurenbrei, per moment was er nooit meer gaande dan men met enige moeite volgen kon.

Kortom, ik kan als leek niets anders doen dan het weergeven van de temperaturen die ik van tijd tot tijd bij mezelf heb opgenomen. De mijne steeg nog een eind toen ik bij de uitgang van het Gebouw een prachtig meisje zag en ik me langzaam realiseerde dat dit de danseres was die mij op 8 december 1964 urenlang heeft geboeid in een voorstelling van de Stichting Eigentijdse Dans. Van dans heb ik nog minder verstand dan van muziek en ik was alleen naar deze voorstelling in Carré (onder auspiciën van Het Parool, heel aardig van ze) gegaan in het kader van mijn vrijwillige privé cursus moderne muziek. Er waren balletten van Koert Stuyf en Rudi van Dantzig. Koert Stuyf is de man die het ballet van Labyrinth zal verzorgen. De dansen van Rudi van Dantzig vond ik zeewierig slappe jugendstiligheid. Die van Koert Stuyf zou men even nurks kunnen afdoen als knullig gedrentel, te langzame grappen, boeienkoningsschap, etc. etc. Maar ten eerste was er soms aardig gebruik gemaakt van uit surrealistische schilderijen overgenomen ideeën en ten tweede (het belangrijkste) werd men door het optreden van het kleine figuurtje van Ellen Edinoff, door de spanning, de vanzelfsprekendheid, overtuigd. Niet van de gaafheid van Stuyf's choreografie, maar wel van de mogelijkheden die door Ellen Edinoff volmaakt werden benut.

Kortom, weg met Peter Diamand.