Hollands Maandblad. Jaargang 6

Hollands kwartier
N. Scheepmaker

In het restaurant van het Stedelijk Museum had ik, nog nasoezend van een verdoving bij de tandarts en met in mijn rug de dreiging van de aan sterke koorden opgehangen spookboot uit Nieuw-Guinea, bemand met niet-bestaande fabeldieren die een rondleidster tot de opmerking noopte dat je de aartsengel tenslotte ook nooit in werkelijkheid zag (zeker een katholiek klasje dat ze rondleidde, wie zou ze noemen als ze een openbare school uit een volksbuurt heeft?; Rosa Luxemburg?), juist in Tirade een gedicht gelezen dat K. Schippers had opgedragen aan Philip Mechanicus, toen de fotograaf/filmer Ulco Janssen, zoon van graficus Harry van Kruiningen, binnenkwam. Het toeval, bedacht ik slaapdronken, is een dominerende godheid, ik zei Ulco gedag, wenkte hem naderbij en zei: ‘Er is een gedicht aan je opgedragen’. Terwijl ik het opzocht (en nadat ik, toegegeven, zijn verbaasde blik had gezien), begon de twijfel zich al van mij meester te maken, ja, ik wist zelfs al vrij zeker dat hij Philip Mechanicus niet was, maar nu ik toch eenmaal zo ver was bleef ik maar hopen op een wonder (de dingen vallen soms erg mee, maar dit keer niet), Udo las het gedicht inclusief opdracht aandachtig en zelfs goedwillend door, van begin tot het eind, en daarna zei hij aarzelend en op zijn hoede: ‘Hoe bedoel je, aan me opgedragen?’. Toen wist ik het zeker, de kogel was door de kerk, maar niet dan nadat eerst de dominee van zijn kansel was weggeblazen, en met een kop als vuur die aan de binnenkant nog roder aangloeide dan van buitenaf zichtbaar was, stotterde ik maar een joviale verontschuldiging, met verwijzing naar de tandarts en mijn beperkte verstandelijke vermogens. Ook bood ik hem iets te drinken aan (‘het hindert niet hoe duur’), en toen hij koffie bleek te willen hebben zei ik luidruchtig ‘Neem dan twee koppen’, enfin, ik wentelde mij als een Rus door het stof van de zelfkritiek. Ondertussen wilde het me nog steeds niet te binnen schieten hoe hij dan wel heette. Philip Mechanicus heette hij dus niet, maar dat geldt voor de meesten onder ons, het bracht me niet veel verder. Gelukkig leidde het gesprek ertoe dat hij op een gegeven ogenblik een diploma uit zijn zak haalde om de naam van de betreffende vereniging te kunnen tonen, en hij was zo tactvol de kaart lang genoeg in het beeld te houden opdat ik me de naam: Ulco Janssen, terdege kon inprenten. Ulco Janssen, verrek ja, natuurlijk!, dacht ik schuldbewust, zonder hem te laten blijken dat ik er nu pas opkwam (als hij dit nu leest is het nog vroeg genoeg). Trouwens, even later deed zich het bekende schrijfmachine-effect voor. Men kent dat wel je bent rustig en foutloos aan het tikken, opeens tik je voor het woord fantastisch eerst de a en dan de f, en op je aanvangssnelheid doorgaand hutsel je vervolgens de rest van de letters ook nog door elkaar, zodat er tenslotte afatnsesthi komt te staan.

[p. 11]

Wil je dan de toets ‘back’ indrukken, dan sla je het dollarteken aan, enzovoort. De vingers zijn dolgedraaid. Het beste is in zo'n geval het hele stuk opnieuw te beginnen, zoals mijn vriend Adrie, die een sonate van Beethoven aan de piano kon ontlokken als was het een pianola, geheel van voren af aan diende te beginnen als hij halverwege even een verkeerde noot aansloeg. Dan kon hij niet meer verder. Het schrijfmachine-effect bestond hierin, dat ik even later in het gesprek zei bijna zeker te weten dat ik zijn naam had zien staan bij de taakverdeling voor de een of andere televisiedocumentaire, en inderdaad zag ik de naam Philip Mechanicus bij wijze van spreken nog natrillen op mijn netvlies. Enfin, ook deze faux pas wist ik snel weer met een Spaans pasje te corrigeren, en tenslotte stapten we op, de gangen door waar nijvere, in stofjassen gehulde museumemployees al vanaf het morgenkrieken met bijna draadloos bestuurbare stofzuigtankjes alle voetstappen aan het opvegen waren, en uiteindelijk de straat op, de Paulus Potterstraat. ‘Zeg even dat er een gedicht aan hem opgedragen is’, zei Ulco tegen me, met een hoofdknik in de richting wijzend van Philip Mechanicus, die er monter aan kwam stappen. Maar ik dorst niet meer.

In de Moderne Boekhandel van Bas, in de Leidsestraat, werd de tentoonstelling van grafisch werk van Sam Middleton geopend. Er was een bandje aanwezig van Theo Loevendie, met aan de trompet Nedley Elstak, die als hij blaast de bolste wangen van de wereld heeft, ietwat gelijkend op de wangen van de bebaarde man die in allegorische voorstellingen de wind voorstelt, maar dan met een donkerder getinte huid en een bril op, en in een rolstoeltje zat Michiel Adriaenszoon de Ruyter als was het zijn vlaggeschip. Uit De Sica's film Wonder in Milaan heb ik geleerd dat je in zo'n geval met zijn allen in een wagentje moet komen om de getroffene te laten merken dat alle mensen één zijn, maar slechts weinigen bleken de film gezien te hebben of ze waren hem vergeten. Opvallend was, dat het publiekje in het bovenzaaltje van andere samenstelling was dan doorgaans bij te openen tentoonstellingen, meer ‘jazzy’ kreeg ik de indruk, men ging ook ongegeneerd met gekruiste benen op de grond zitten, zoals dat in kleine keldertjes waar de jazz beoefend wordt gebruikelijk is. Michiel A. de Ruyter zou het openingswoord spreken. Misschien niet tot ieders, maar toch wel tot mijn verrassing deed hij dat in het Engels/Amerikaans, zonder zelfs, zoals in rondvaartboten gebruikelijk is, te vragen of er misschien Engelse of Amerikaanse gasten aan boord waren die de uitleg in hun landstaal wilden horen. ‘Holland annektiert sich selbst’, dan moet je altijd goed uitkijken dat je niet annexiert schrijft. Michiel, hij gaf het eerlijk toe, wist niet veel van schilderkunst af, maar daar had hij wel iets op gevonden. Sam Middleton, zo beklemtoonde hij verschillende keren, was ‘a swinging person’. Natuurlijk, een jolly good fellow was hij ook, en evenzeer een honorable man, maar in de allereerste plaats toch ‘a swinging person’. De rest van De Ruyters betoog kon daarna gelukkig over jazz gaan: ‘swing is a feeling’, hij noemde menige jazzmusicus die evenals Sammy over swing beschikte, een keer moest iemand uit het publiek hem te hulp schieten om de naam van Walter Page tevoorschijn te krijgen, en daarmee was het voornaamste wel gezegd, ‘for he is a swinging person’.

Door een gelukkig toeval was Louis van Gasteren Jr. al vóór de première in staat geweest Spuit elf te zien, op een snijtafel of hoe zoiets in de vakterminologie mag heten. Om verschoond te blijven van lange gesprekken over deze film liet hij daarom tijdig kaartjes drukken die hij een ieder, die hem aanhield op straat en zei: ‘Heb jij “Spuit elf” al gezien?’, met de vinger op de lippen in de handen drukte, om vervolgens haastig door te lopen. ‘Jammermans!’ stond er op het kaartje. Ik belde Van Gasteren op om hem te vragen of het in mijn rubriek in het Handelsblad kon, maar daar was hij geen voorstander van. ‘Dat is een klein grapje waar jij en ik om lachen, en nog een paar mensen, maar daar moet het liever maar bij blijven’. Vooruit dan maar, in het Hollands Maandblad, dat is toch een select clubje. ‘Wat je eventueel wel kan schrijven’, zei Van Gasteren, ‘is dat in de laatste middagvoorstelling op woensdag het publiek in Cineac bestond uit drie Nederlanders en zestien Chinezen. Dat werd me tenminste door iemand verteld’. Geen Chinees waarschijnlijk. En zelfs als het in werkelijkheid omgekeerd was: zestien Nederlanders en drie Chinezen, is het statistisch gezien een opmerkelijke verhouding.

Het Hollands Maandblad is een tijdschrift voor literatuur en politiek, zoals u op de titelpagina kunt lezen. Voor literatuur worden additionele honoraria verstrekt, ik schrijf dus politiek in deze rubriek. Onlangs ontving ik over het tweede halfjaar van 1963 mijn portie aan additioneel honorarium, een bedrag van zeven gulden. Daaruit bleek wel dat ik literair danig afgezakt was in

[p. 12]

vergelijking met het eerste halfjaar, want toen had ik, over ongeveer dezelfde hoeveelheid Hollandse Kwartieren, een tien- tot vijftienvoudig bedrag weten in te palmen. Uiteraard was ik net zo nieuwsgierig als u, over welk onderdeel van welk Hollands Kwartier mij deze zeven gulden additioneel waren toegekend. Iets literairs, nam ik aan. Wel, het bleek niet voor een impressie over de Berlijnse opvoering van Der Stellvertreter te zijn, ook niet over een soortgelijke impressie over de repetities voor Jedermann op de Domplatz in Salzburg, ook niet voor een stuk over kunstkritiek en wat daarbij te pas komt, maar wel voor een stukje in het juli-augustus-nummer over subsidies aan letterkundige tijdschriften, waarin de regel ‘O.K. & W. doen, in vergelijking met andere landen, mooi en aardig werk’ en de slotregel ‘Binnenkort zal O.K. & W. geen enkel tijdschrift meer hoeven te subsidiëren’ het hem blijkbaar gedaan hadden. Ben benieuwd of ik over het eerste halfjaar 1965 voor dit stukje weer additioneel honorarium krijg! (als we hiervoor de vergelijking met de Droste-verpleegsterscacaobus eens van stal haalden?).

Een televisiecriticus wiens naam ik hier niet wil noemen, maar die voor GPD-bladen schrijft die uitkomen in Utrecht, Den Haag, Rotterdam, Zwolle, Arnhem, Enschede, Leiden plus een RDP-blad in Leeuwarden, maakt het soms mee dat er bepaalde passages in zijn kritieken regionaal gewijzigd worden. Laatst was er een stuk op de TV, ‘Woorden zijn maar woorden’ geheten, waarin men op het scherm, - terwijl men wist dat de moeder van huis was, - de jongen in bed met ontbloot bovenlichaam boven de dekens zag uitsteken, terwijl hij verbaasd tegen zijn geliefde opmerkt: ‘Heb jij je al aangekleed?’. Een duidelijke situatie, die niets te raden overliet. Om nu aan te tonen dat de tekst hier en daar wat irreëel klonk, laste bovengenoemde tv-criticus de zinsnede: ‘sommige woorden worden tussen een jongen en een meisje niet gebruikt nadat ze met elkaar naar bed zijn geweest’ in. De Zwolsche Courant, de Leeuwarder Courant en het Utrechts Nieuwsblad lieten deze zinsnede staan, de Arnhemsche Courant, het Rotterdamsch Nieuwsblad en het Leids Dagblad lieten haar helemaal weg, de Haagsche Courant schreef: ‘nadat ze elkaar bemind hebben’ en Tubantia: ‘nadat ze intiem met elkaar zijn geweest’. Doet zich dus het merkwaardige feit voor, dat een doodgewone beschrijving van wat op het zo indringende medium getoond werd, door sommige kranten onoirbaar werd geacht, terwijl nochtans niemand zich boos heeft gemaakt over het getoonde. Is de letter dan toch machtiger dan het beeld?

Hij zit vaak in Américain, een luidruchtige student, zoveelstejaars waarschijnlijk, die zijn conversatie doorspekt met buitenlandse uitdrukkingen in het eenvoudige genre, zoals ‘C'est la vie!’, ‘I know, old boy’, en ‘Donnerwetter!’, om maar iets te noemen. Hij spreekt met ingebouwde versterker, waardoor het niet moeilijk valt hem te verstaan, vooral niet als je, zoals ik onlangs, naast hem aan de leestafel komt te zitten terwijl hij in gesprek is met een Amerikaanse jongen die ook wat Nederlands blijkt te kennen. Eerst gaat het over politiek, en de stupiditeit van de Amerikanen op dat gebied. Ze hadden de Fransen nooit in de steek mogen laten bij Dien Bien Phoe, dat is de grote fout geweest. De Amerikaan mompelt maar beleefd wat terug.

Dan komt het gesprek op Harry, Harry Mulisch. ‘Do you like him?’, vraagt de Amerikaan. De student laat zijn handen wiekelwakken, zegt ‘yes and no’, een beetje ‘between’, het een kan hij wel waarderen, het ander daarentegen niet, het kan vriezen en het kan dooien, misschien zou hij toch ook niet zo'n grote hulp zijn geweest in Dien Bien Phoe. Dan opeens komt het. ‘I know his sister very well’, zegt hij. ‘A very nice girl’. (denkpauze). ‘I've known about twelve, eleven girls in my life, but she was the nicest of them all’. Binnenwaarts gekeerd lijkt hij zich nog te verlustigen in haar aanblik. Er komen twee meisjes langs die de Amerikaan kennen, en even iets tegen hem zeggen. Daarna gaan ze aan een belendend tafeltje zitten. Bitter schudt de student zijn hoofd en zegt, beschuldigend bijna: ‘Did you see?’ (schamper lachje). ‘No word for me. They didn't even look at me! Well, well, well...’ (denkpauze). ‘They haven't much brains, those girls, don't you think?’ De Amerikaan, mompelender dan ooit, mompelt een antwoord, staat even later op, en gaat bij de meisjes zitten. Na vijf minuten komt hij, een beetje verlegen, terug, en vraagt of onze student niet ook aan hun tafeltje komt meezitten. ‘Straks’, zegt hij knorrig, wel wetend dat de meisjes zijn opmerking over de brains gehoord moeten hebben. Maar even later vouwt hij de New York Times toch dicht, gaat erbij zitten, en trekt zijn interessantste gezicht. Harry Mulisch komt binnen. ‘Ken je die daar?’, vraag ik. ‘Nee’. ‘Hij kent je zuster, one of the nicest girls he's ever met’. ‘Ik heb geen zuster’, antwoordt Harry Mulisch, ‘ik heb niet eens een broer’.