Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 8]

Lonen in Nederland
E. Damen

Vijf procent is niet veel. De 5% die in 1965 bij de lonen komen, gaat voor de helft op aan hogere sociale lasten en belastingen. Wat er overblijft, zal wel niet voldoende blijken te zijn om de verdere stijging van de kosten van het levensonderhoud op te vangen. Het ziet er naar uit, dat er enkele correcties zullen worden gemaakt. Zo direct zwarte lonen al worden vermeden, dan tekenen zich meer grijze elementen toch al af. Verder zal in vele bedrijven er wel wat op worden gevonden de 5% aan te vullen en ten slotte komt er straks een verlaging van de inkomstenbelasting, hoewel het effect daarvan wat wordt verminderd doordat de belasting wordt berekend over loon minus sociale lasten; een soort omgekeerd progressie-effect dus. Een zekere ontevredenheid tekent zich al af, en omdat niemand erg gelukkig is met de ontwikkeling krijgt het systeem de schuld. Op verschillende manieren. Zo is er gezegd dat alléén de regering de verantwoordelijkheid voor de lonen kan dragen en dat het verplaatsen van die verantwoordelijkheid van haar naar het georganiseerde bedrijfsleven een mislukking is geworden. Dit laatste is stellig waar. Maar met de verantwoordelijkheid bij de regering was het langzamerhand ook op een mislukking uitgedraaid, zoals de explosie van het najaar van 1963 toch waarachtig wel voldoende duidelijk heeft aangetoond. Het verleggen van de verantwoordelijkheid voor de lonen van de regering naar het bedrijfsleven is pas - aarzelend - geschied, toen vaststond dat de regering het niet kon. Zij kon het niet omdat zij het toen adequate prae-Koreabeleid vijftien jaar later nog probeerde toe te passen. In een ander land, in een andere wereld en onder andere omstandigheden. Het economietje van 1945-1950 had Vader en Moeder nodig - treffend was de symboliek van Vader Drees - maar de volwassen economie van 1962-1963 had in de regering, met haar stroeve planbureau en wellicht wat calvinistische mentaliteit van soberheid en zuinig zijn, een stel Ouders, die niet in de gaten hadden dat er heel wat zilveren draden liepen door het goud, en die nog altijd sterke Robinsons voor de jongetjes wilden kopen toen de jongelui zich geimporteerde lichtgekleurde Salamanders wensten te veroorloven. De goede ouders hadden daarenboven ook niet door, dat ze weinig recht van spreken hadden omdat ze één groot inflatoir gat niet hadden gedicht: woningen. Na het zo duidelijke te kort schieten in ouderplicht en oudertaak volgde de ontzetting uit de ouderlijke loonpolitieke macht. Niet vanwege een politieke kleurvoorkeur.

Verwarring is ontstaan door in het verplaatsen van de verantwoordelijkheid voor de loonvorming een politieke zin te leggen of te zien; die verwarring is naderhand nog vergroot door de plaats van de verantwoordelijkheid alternatief te stellen: òf de overheid, òf het georganiseerde bedrijfsleven. Dat leek alleen maar in zoverre een alternatief, als gebleken was dat de overheid het niet kon. Daarmee was helemaal niet bewezen, dat toen de primaire onderhandelaars (organisaties van werkgevers en werknemers) automatisch voor een kans aan de beurt waren. Wat daarvan terecht kwam, ligt nu op tafel met de 5% waarmede minister Veldkamp tracht zich na de volgende verkiezingen op de zetel van de ministerpresident te manoevreren, maar waarvan Roemers van het NVV in het Algemeen Handelsblad van Oudejaarsavond desgevraagd (als goed-liberaal in een goede liberale krant) heeft verklaard, dat er sociale spanningen uit groeien. Dit jaar nog. Hier ligt nu een duidelijk politiek alternatief: bij de volgende verkiezingen is de enige manier om misschien niet het meest ideale, maar toch in elk geval een duidelijk systeem te krijgen een éclatante overwinning van de Partij van de Arbeid. Dan komt er natuurlijk weer centrale, geleide loonpolitiek. Dan echter ook worden de socialisten verantwoordelijk voor de fameuze betalingsbalans, die in de niet minder fameuze en heilige economische modellen zo eminent is. Dan stijgen de inkomens van het bedrijfsleven weer veel harder dan de lonen en dan moet er weer gemassregelt worden van hier tot ginder. Dan belooft de VVD wéér belastingverlaging en dan komen er weer eens verkiezingen en dan komt Veldkamp weer en dan komt er weer een explosie vanwege de intussen nog grotere achterstand in bestedingsmogelijkheden t.o.v. buitenlandse werknemers en dan kost het weer een miljard aan deviezenreserves van de tweede linie bij het bankwezen en dan wordt er weer om met professor Pen te spreken ‘gemodderd’.

[p. 9]

Zo komen we er immers nooit uit. Pen heeft in een vorig nummer van dit maandblad vermoedelijk onbewust aangegeven waar de oorzaak van alle ellende zit: hij spreekt niet met lieden beneden een bepaald niveau. Het niveau is dat van Witteveen en Holtrop. Op dat niveau heeft men een (zijn) model. Daarin hebben lonen en winsten (bestedingen en investeringen) een vaste plaats in relatie tot koopkracht van de munt en evenwicht van betalingsbalans. Om alles op de juiste plaats te houden, hebben de heren van dit niveau de overheid nodig. Als het model perfect was, waarom ook niet. Maar als het niet perfect is? Dan moeten we wel ‘modderen’ om ten minste een beetje aan onze trekken te komen. De recente geschiedenis heeft de gebreken van het model aangetoond. Niettemin worden nu toch weer de lonen en alleen de lonen en met de lonen de bestedingen van de werknemers de de dupe. Dat is aantoonbaar.

De loonstijging van 1962 op 1963 met een klein percentage en een cijfertje achter de komma leidde een allerflorissantste export in omdat de handel goed kon werken met lage kostprijzen in een inflerend buitenland. Maar de strenge winter en de slechte zomer hadden de mensen een hoop geld gekost. Ontevredenheid en onlust werden nog wat aangewakkerd door de ontwikkeling in de onroerende goederensector - typisch staaltje van incompetente financiële journalistiek, die het Zwolsmanfenomeen niet vermocht te analyseren - en voor de rest zorgde de oppositie in de politiek, zoals de beruchte t.v.-inleiding van Vondeling een paar dagen voor de Troonrede. Toen gingen de poppen aan het dansen. Stakingen en pressie. Dat was de explosie: tien procent werd in de praktijk bijna 20%. Dat was inflatoir, zeiden ze, want de loonstijging was groter dan de stijging van de produktiviteit. Hetgeen 1. maar moest worden aangenomen en 2. au fond niets gaf, vanwege al die voorafgaande loonstijgingen die achtergebleven waren - volgens de bestaande vage meetmiddelen - bij de produktiviteitsstijgingen. Dat met te lage lonen de buitenlandse inflatie werd ingevoerd, werd hier en daar tentatief wel eens uitgesproken, maar nooit ernstig nauwkeurig onderzocht. Door de hogere inkomens zou het verbruik stijgen, meende men. Het steeg dan ook prompt, daar waar dat mogelijk was: er kwamen meer auto's op de weg, want huizen huren kon je toch niet en kopen werd voor 90 pct van de bevolking voorgoed onmogelijk. In anticipatie op de prijsstijgingen, waarvan iedereen zeker leek, èn in anticipatie op het toenemen van het verbruik ging de handel voorraad vormen en niet zo zuinig ook, want er kwam intussen bij dat het wereldgoederenmarktprijspeil steeg. Van die voorraden is nog lang niet alles in 1964 verbruikt aan grondstoffen, auto's, tractors, olie of speelgoedtreinen. Toch was het deviezenverlies via de verslechtering van de handelsbalans slechts een miljard (anderhalf miljard was geschat). Veel interessanter is de ontwikkeling in de bedrijven geweest. De verschuiving van inkomens naar de werknemers heeft de expansie niet tegengehouden. Aan de ene kant werden de omzetten groter, zodat het effect van de lagere winst per eenheid produkt per saldo gering was. Aan de andere kant steeg de produktiviteit verbluffend, als gevolg van de rendementen der investeringen (mechanisatie). Ook werd het investeren niet geremd, omdat het bedrijfsleven een krachtig beroep deed op de besparingen, zowel via de open kapitaalmarkt van de effectenbeurs, als via de markt voor onderhandse leningen. Terwijl grotere bestedingen in de gezinshuishoudingen behoorlijk werden geremd door hogere prijzen, meer belasting en meer sociale lasten, namen de bestedingen (c.q. investeringen) van het bedrijfsleven bepaald niet af door het beroep op de besparingen (c.q. institutionele beleggers). Niettemin is er géén echte overbesteding van gekomen. Een belangrijk groter deel dan voorheen werd van het nationale inkomen door de overheid besteed, want alle ‘afromingsstaatsleningen’ werden als kasgeld verbruikt. Een kleinigheid werd gebruikt voor hulp aan ontwikkelingslanden, i.c. Engeland om het pond te redden. De werkelijkheid was niet alleen minder somber dan de prognoses, maar zelfs in vele détails totaal anders. Daarmee is het model niet waardeloos, maar wel betrekkelijk geworden. De voorziene ontspanning op de arbeidsmarkt is uitgebleven, omdat iedere uitstoot onmiddellijk wordt opgenomen in de bouwsector waar het alles verstorende tekort zit, maar waarmede het model slechts beperkt rekening houdt omdat de bouwsector een moeilijk berekenbare sector is; vide ook het stuwmeer aan aanvragen om bouwvergunning bij de industrie. Interessant waren in de hele economische ontwikkeling van 1964 de gedragingen van vrijwel alle pressiegroepen en verder de rol van de VVD. Maar dat waren politieke bijkomstigheden.

De les is dat Nederland Engeland niet is. Een flink stuk van de vermoede inflatoire invloed van de loonexplosie kon worden opgevangen door het effect op de produktiviteit van investeringen, die al in de pijpleidingen zaten vóórdat er van explosie der

[p. 10]

lonen sprake was. Door de wat afnemende kapitaalproduktie zal er misschien wat kritischer geïnvesteerd worden in de toekomst, maar zo lang de investeringsactiviteit aanhoudt, overtrekt het model de betekenis van de lonen voor de betalingsbalans. Bovendien zijn we in Nederland dan misschien niet helemaal een economische provincie van de Bondsrepubliek, een Europese provincie zijn we wel. Wat dat zeggen wil, hebben we nog op een andere manier aan het gekapittel van de heer Marjolin ondervonden. Hoewel geen der EEG-landen zo krachtig tegen de vermoede gevolgen van de begrijpelijke loonexplosie optrad, werd Nederland het meest nadrukkelijk door deze conjunctuurspecialist van de EEG-Commissie veroordeeld. En daarbij was bij dit alles de voorafgaande ervaring beschikbaar hoe Nederland geruisloos de ongunstige effecten van de vrije zaterdag te boven was gekomen. Wat is daar niet een drukte over gemaakt en hoe goed is het afgelopen. Dat de patroons vechten voor lage lonen, is nog meer hun plicht dan hun goed recht. Maar de regentenmentaliteit van de economische autoriteiten doet irritant onsociaal aan; zij worden ten slotte door de gemeenschap betaald en in die gemeenschap heeft nog een behoorlijk groot part van de bevolking nog wel een stuk of wat redelijke welvaartswensen: als het 's morgens om kwart voor zes tien graden vriest, tel ik in de tram (een volle) nog veel te veel regenjassen.