Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 3]

Hollands maandblad
tijdschrift voor literatuur en politiek
zevende jaargang · nummer 210 · januari 1965

Weten en regeren

De praktijk van de oorlogvoering wordt in steeds sterkere mate een exact-wetenschappelijke aangelegenheid. Tijdens de tweede wereldoorlog is voor het eerst duidelijk de noodzaak gebleken voor- en nadelen van nieuwe strijdmiddelen kwantitatief met behulp van moderne wiskundige methodes tegen elkaar af te wegen. Dit gebeurde bijvoorbeeld door met dode Duitsers versus gesneuvelde geallieerden te manipuleren als met fiches bij het kaartspel. De dode Duitsers in de teller, de gesneuvelde Britten in de noemer, en men heeft een index die kwantitatief rekenschap aflegt van het welslagen van een bombardement. Er zijn natuurlijk randvoorwaarden: de imput van potentiële dode geallieerden wordt beperkt door het maximaal mogelijke vervangingstempo, om er maar een enkele te noemen.

Wie iets weet van moderne economie herkent de methodiek van de lineaire programmering; deze vorm van onderzoek is ontstaan uit de mathematische data-behandeling ten behoeve van de oorlogvoering.

In het begin van de tweede wereldoorlog was deze methodiek in discussie in Groot-Brittannië. Lord Cherwell had een plan opgesteld om gedurende een bepaalde periode een aantal Duitse steden te bombarderen. Zijn plan lokte kritiek uit: deskundigen, zowel uit de militaire als de natuurwetenschappelijke sector, meenden dat Cherwell de succesindex te hoog had geschat. Dit was niet de eerste keer dat de deskundigen het oneens waren. Maar van hen had Lord Cherwell de meest hechte positie, en de bommen vielen.

Ik ontmoette Lord Cherwell voor het eerst in de Memoires van Churchill. Hij heette daar in de eerste delen nog Professor Lindemann en was Churchills persoonlijke adviseur op het gebied van de wetenschappelijke oorlogvoering.

Churchill schrijft wat wrevelig, dat de gedachten van Cherwell niet altijd de goedkeuring konden wegdragen van de in verschillende adviescolleges zetelende wetenschappelijke adviseurs; eenmaal was hij gedwongen hem voor enige tijd terug te trekken. De voornaamste van deze wetenschappelijke tegenstanders van Cherwell was Sir Henry Tizard, lector aan het Imperial College of Science and Technology. Tizard heeft een belangrijke bijdrage geleverd tot de wetenschappelijke oorlogvoering, vooral in het begin van de oorlog. Later, omstreeks 1942, moesten zijn deeën wijken voor die van Cherwell, maar voordien was zijn invloed groot. Tizard was degene, aan wie wij te danken hebben, dat Groot-Brittannië tijdig beschikte over radar, en ook hij was het, die samen met de atoomgeleerde Sir John Cockroft, zorg droeg voor een intensieve coördinatie van de werkzaamheden op dit terrein met vergelijkbare Amerikaanse inspanningen.

Churchill had iets tegen Tizard. Hij schrijft met een niet mis te verstane zurigheid dat Tizard hem ‘met een nogal schandelijk slecht vliegtuig’ de radarinstallaties langs de kust toonde. Later, toen er tussen Tizard en Cherwell onoverkomelijke moeilijkheden ontstonden, was de eerste gedwongen zich terug te trekken en kon Cherwell ongestoord zijn adviezen geven, die dan meestal door Churchill zeer werden gewaardeerd. Ook hiervan getuigen de ‘Memoires’.

En dan is er nog een vierde persoon in ons verhaal, nl. Sir Charles Percy Snow, toen ambtenaar, met een wetenschappelijke background en een zekere reputatie als roman-

[p. 4]

schrijver. Deze maakte op ‘working level’ de controverse van dichtbij mee. Hij voelde zich geroepen daarvan uitgebreid gewag te maken in een serie lezingen, die hij in 1960 aan Harvard University hield.

Het was hier, dat ik Tizard en Cherwell ten tweede male tegenkwam: in het boekje waarin deze lezingen werden gebundeld. De titel daarvan doet niet vermoeden, dat een conflict uit de oorlogsjaren het hoofdonderwerp vormt. Snow gaf het de commerciëel ongetwijfeld aantrekkelijke naam Science and Government; niet geheel ten onrechte overigens want het conflict is uitermate leerzaam voor het vraagstuk van de wetenschappelijke voorlichting in de beleidssector.

Tizard, briljant natuurvorser, was voor de oorlog in Duitsland enige jaren de assistent van de grote geleerde Nernst. In die tijd leerde hij Lindemann kennen. Een van de contactpunten tussen Lindemann en Snow wordt door de laatste aangeroerd als hij schrijft, dat Lindemann in het House of Lords eens een speech aan hem wijdde. ‘Aan hem’ dient dan te worden geinterpreteerd met enige voorzichtigheid. De speech ging nl. niet over Snow, maar over een anoniem artikel in de Statesman dat van Snow afkomstig was.

Het boekje van Snow toont meer soortgelijke trekjes; af en toe moet de rapporteur in hem het geheel tegen de romanschrijver afleggen. De beschrijving van de personen is suggestief, voor wat betreft Cherwell echter alleen in het zéér negatieve. Hij vermijdt zorgvuldig de naam Cherwell, omdat het gebruik van twee namen voor eenzelfde persoon verwarring wekt. Maar men moet toegeven dat de naam Lindemann in een boek over de jaren veertig-vijfenveertig fijn onsympathiek klinkt. Hij weet het conflict tussen Tizard en Cherwell met verve te beschrijven en laat daarbij niet na uitgebreide schilderingen te geven van scènes, die zich afspeelden tijdens vergaderingen waarbij hij zelf niet eens aanwezig was. Een los-geplaatste geestigheid van Cherwell over de lintjesregen wordt op weinig overtuigende wijze aangevoerd als bewijs voor de slechte karaktereigenschappen van Cherwell. Snow laat zelfs niet na te vermelden dat sommigen menen, dat Cherwell een jood was, maar dat hij daaraan meent te mogen twijfelen. Als dan eindelijk Het Conflict aan de orde komt zijn er twee mogelijkheden: of men is Cherwell alias Lindemann zo onsympathiek gaan vinden, dat men al bij voorbaat Tizard gelijk geeft, of men heeft zich een oordeel over de objectiviteit van de auteur gevormd, dat tot een volledig gebrek aan belangstelling voor de rest van het betoog leidt.

Dit is jammer, want Snow heeft zijn lezers wel degelijk iets te zeggen. De moderne staat is ook in vredestijd in toenemende mate afhankelijk van de adviezen van technische en wetenschappelijke aard en het is ten aanzien van dit probleem dat men lering kan trekken uit de ervaringen, in de oorlog opgedaan. Toen heeft men met vallen en opstaan moeten leren hoe deze wetenschappelijke invloed kon worden ingebouwd in het beleid. Tijdens de oorlog waren deze problemen van direct vitaal belang; de richting, te geven aan het wetenschappelijk onderzoek naar de mogelijke toepassing van nieuwe ideeën, de keuze van een nieuw wapen of van een nieuw afweermiddel, de uitwerking van ideeën, geselecteerd uit meer of minder wilde suggesties, kunnen op de afloop van een oorlog een beslissende invloed hebben. Weinigen zijn behept met de gave, in dezen het juiste advies te geven op het juiste moment, en het te doen opvolgen. Snow meent, dat veel fouten zouden kunnen zijn voorkomen als Churchill het gebrek aan foresight bij Cherwell tijdig had gezien. Maar Cherwell was en bleef de grote adviseur en vriend van Churchill. Het was Cherwell, die in 1942 adviseerde over te gaan tot bombardementen van Duitse steden; Tizard meende, dat de lugubere kwantitatieve prognostiek omtrent het resultaat van de bombardementen een factor 5 te hoog was. Niettemin werd het plan uitgevoerd; de voorspellingen bleken een factor 10 te hoog.

Wij willen dit conflict hier verder laten voor wat het is. Churchill schrijft in zijn memoires herhaaldelijk over de adviezen van Cherwell. Of de laatste wel zo dom was als Snow hem ons afschildert, acht ik niet bewezen. Wel zijn deze oorlogservaringen van belang in verband met de les, die daaruit te trekken valt.

Snow is van mening, dat natuurvorsers een speciale eigenschap bezitten; zij hebben een bepaalde visie, een foresight. Kortom: physici zijn visici. Zijn syllogisme komt nu in het kort hierop neer: de regeerder moet foresight hebben, ergo: maak de natuurvorser regeerder. Niet de kwasi-geleerde (Cherwell), maar de echte.

Dat wil zeggen, dat de inventieve wetenschappelijke onderzoeker, gepersonifiëerd in zijn hoofdpersoon Tizard, een onontbeerlijk element is in de moderne beleidsvorming. Niet alleen qua opleiding, ook door de aard van zijn werk, is de wetenschappelijke onderzoeker iemand, die los staat van politieke en ambtelijke vooroordelen. Essentiëel is volgens Snow, dat hij foresight heeft; daardoor kan hij de juiste

[p. 5]

suggesties geven voor een beleid met betrekking tot de technische en technisch-industriële aspecten van de ontwikkeling. Om hiervan gebruik te kunnen maken zou men in het landsbestuur wetenschappelijke deskundigen moeten opnemen en hun een zeggenschap en verantwoordelijkheid geven conform het belang van de technische ontwikkeling. Was Tizard met een dergelijke positie bekleed geweest, dan zou de oorlog misschien wel een jaar of meer eerder beeindigd zijn.

Over het belang van wetenschappelijke adviezen over wetenschappelijke zaken kunnen wij het gemakkelijk met Snow eens zijn. De vraag is alleen, hoe dit te realiseren. Snow's eenvoudige suggestie, goede wetenschappelijke werkers op hoge posten in het ambtelijk apparaat en in de regering op te nemen, lijkt mij te naief. Het zou bepaald verschil maken of een zachtmoedige, briljante physicus als Oppenheimer of een harde solide deskundige als Teller in de Verenigde Staten het beleid met betrekking tot de atoombewapening zou hebben bepaald in plaats van John F. Kennedy en zijn regering.

Maar in kringen van wetenschappelijke onderzoekers kan men steeds weer pogingen tegenkomen om de rol van de natuurwetenschapper te overschatten. In januari 1950 verscheen er bijvoorbeeld in het Amerikaanse tijdschrift Chemical and Engineering News een artikel onder de titel ‘Chemocracy, the Society of the Future’, waarin serieus voorspeld werd, dat de chemici binnen een afzienbare tijd het gezag langzaam maar zeker zouden overnemen. Ik was indertijd nog geneigd dit als een practical joke te beschouwen; oudere collega's echter hebben mij van het tegendeel overtuigd, voor wat betreft de bedoeling van het artikel wel te verstaan. De auteur, Jacob Rosin, schrijft aan het slot van zijn betoog onder het hoofd ‘New Principle for Society’:

‘It is not our intention to go into details of chemocratic society, to discuss its social order, and other issues. We are only trying to stress the difference in principle that exists between it and the present society. Our present society is based on the struggle of man against man, with specialists in this field, called politicians, forming the ruling class. The chemocratic society is based on the struggle of man against nature, with specialists in this field, called chemists, as leaders. Want, Fear and Greed now dominate the world and threaten the destruction of civilization. Chemistry, the new scientific and industrial messiah, can save it by creating a new world of Plenty and Security’.

Dergelijke serieus bedoelde verhalen doen de taak en de ontwikkeling van de moderne staatswetenschappen, de economie en de politieke economie, geweld aan. Want foresight, de visie die de regeerder van node heeft, is niet hetzelfde als wetenschappelijke inventiviteit.

Als een technicus anno 1941 een discussie voert over Tizards radar en Cherwells vliegende luchtmijnen kan ik mij voorstellen dat des juristen oren flapperen. Maar ook het omgekeerde is mogelijk: als een aantal ingenieurs zich bezig houdt met de praktische consequenties van hun onderzoekingen zal een ervaren econoom, die vertrouwd is met het moderne economische onderzoek en weet wat de resultaten daarvan waard zijn, een waardevolle en instructieve bijdrage tot de discussie kunnen leveren. Als hij zijn opinie over de toekomstige ontwikkeling als gevolg van bepaalde technische ontdekkingen moet voordragen voor een groep ingenieurs van wie de weekend-lectuur zich beperkt tot kosjere zaken als Panorama en Libelle, zal hij misschien niet worden begrepen, en toch worden gehuldigd om zijn visie of foresight, wat dat dan ook wezen moge.

Toch ben ik bereid de term foresight te aanvaarden onder de uitdrukkelijke voorwaarde, dat daaronder iets minder vaags wordt verstaan dan gewoonlijk het geval is. Wat ervoor wordt versleten is het resultaat van de perplexité bij confrontatie met een andere en onbekende gedachtengang. Vandaar dat Lindemann een visionair was voor Churchill, en Tizard voor C.P. Snow. De essentiële eigenschap in de politiek is echter niet deze ‘visie’, maar wel: de inventiviteit om te weten op welk punt men van betreden paden en geijkte theorieën moet afwijken, wanneer men geconfronteerd wordt met ogenschijnlijk onoplosbare problemen. Hiervan zijn concrete en ondubbelzinnige voorbeelden te vinden in de natuurwetenschap en de economie: de atoomphysica van Bohr en de relativiteitstheorie van Einstein, de econometrie van Tinbergen en de economische theorie van Keynes zijn sublieme uitschieters. Het is deze eigenschap, die ook in de politiek van essentieel belang is.

Blijft er nu helemaal niets over van het betrekken van wetenschappelijke deskundigen bij het beleid? Toch wel. Het is wel degelijk zo, dat wetenschappelijke deskundigen moeten worden betrokken bij het moderne overheidsbeleid. Maar zij moeten dat liefst kunnen doen vanuit hun positie als vrij onderzoeker. Onder ‘vrij’ verstaan wij hier niet freelance, maar vrij in de betekenis van: niet gebonden aan het ambtelijk apparaat dat hij adviseert.

[p. 6]

Het bezwaar tegen hetgeen zich omstreeks 1942 afspeelde, lag in de grote invloed, die uitging van Lord Cherwell. Welnu: dan is het niet de functie maar de persoon, die van belang is. Het is duidelijk, dat een administratie over fondsen moet beschikken om goede adviseurs aan te trekken; verder dat aan die keuze de grootste zorg moet worden besteed en tenslotte dat deze adviseurs zo weinig mogelijk uit hun milieu moeten worden losgeweekt. In welke hierarchieke en administratieve vorm dat moet geschieden, hangt mede af van de persoonlijke eigenaardigheden van de betrokken geleerden, het gebied waarop de deskundige zich beweegt en van nog tientallen andere factoren. Wie hier een algemeen geldend advies wil geven, heeft het probleem niet begrepen.

Wanneer wij echter over deze problematiek in vredestijd spreken, dan spelen andere factoren een rol. Snow betrekt in zijn betoog als essentiele factor het feit, dat vele beslissingen in het geheim worden genomen, beslissingen, die zijn gebaseerd op technische overwegingen.

Dit moge waar zijn in oorlogstijd, maar in een democratisch land is dat in vredestijd bepaald niet het geval. Als de Tizards en de Cherwells elkaar tegenspreken, beslist in oorlogstijd Big Brother Churchill. Maar in vredestijd? De minister? Neen, niet uitsluitend. Ook het parlement spreekt mee. Daarom is een deskundig advies niet alleen in de ambtelijke, maar ook in de parlementaire sector noodzakelijk. Beslissingen over de keuze van een type gevechtsvliegtuig, de bouw van een dam in het Veerse gat, de toepassing van kernenergie of de ruilverkaveling worden genomen conform de regels van het democratisch spel, d.w.z. onder parlementaire controle.

Ook kamerfracties kunnen een buitengewoon hoogleraar of een ingenieur in hun gelederen opnemen. Maar toch mag men de nodige kennis van zaken, nodig om nu een scheurtje in een tank, dan weer de bouw van een dam in Zeeland, of de waterloopkundige consequenties van de drooglegging van het IJsselmeer of de keuze van een bepaald type kernreactor te beoordelen, niet binnen de gelederen van een fractie aanwezig achten. De ongetwijfeld belangrijke kennis, die daar wèl aanwezig is, behoeft dringend aanvulling. Dit euvel wordt verzacht doordat sommige politiek geinteresseerde deskundigen op verschillend terrein bereid blijken vrije zaterdagen en avonduren op te offeren om in deze leemte te helpen voorzien.

Men zou hiertegenin kunnen brengen, dat een goede adviseur ten departemente de wetenschappelijke raadgever van de parlementsfracties overbodig zou maken. Maar dan vergeet men wat de aard is van de meningsverschillen die politiek gesproken relevant zijn. Het gaat hier om het grensgebied tussen de wetenschap en de politiek. Ik denk dus niet aan zuiver technische meningsverschillen, maar aan bijvoorbeeld de keuze tussen verschillende technische mogelijkheden. Deze keuze kan in oorlogstijd strategische implicaties hebben, in vredestijd politieke of economische. Of in een elektrisch net centrales met aardgas of kernenergie kunnen of moeten worden toegepast is geen zuiver technisch probleem: de discussie over de politieke implicaties eist technisch inzicht in huidige en toekomstige technische mogelijkheden naast politieke ervaring. Het gaat er in de politiek niet altijd om, te wijzen op datgene wat technisch mogelijk, onmogelijk, wenselijk of onwenselijk is; vaak moet juist iets mogelijk gemaakt worden wat op het eerste gezicht onmogelijk lijkt. Maar het maakt bepaald verschil of een politicus met een liberaal of met een socialistisch getint ingenieur de mogelijkheid onderzoekt, de door grote maatschappijen bij geologische onderzoekingen opgedane kennis bij het zoeken naar olie of aardgas aan de overheid over te dragen, ook al zullen alle ingenieurs het er over eens zijn, dat zulks bijzonder moeilijk op zinvolle wijze te realiseren is. Een ander voorbeeld: de vraag of men planmatig een aantal kernreactoren in een bestaand koppelnet van elektrische centrales zal integreren, heeft vele technische aspecten. Maar een beoordeling van de wenselijkheid hangt er van af of men voor de toekomstige elektriciteitsproduktie een zeer liberale (Duitse) of een nationale (Franse) structuur als streefdoel ziet.

Bovendien worden politieke groeperingen geconfronteerd met verschillende technische problemen, omdat de politieke doelstellingen verschillend zijn. Om bij de gegeven voorbeelden te blijven: wanneer de overdracht van geologische kennis aan de overheid of de centralisering van de Duitse elektriciteitsproduktie aan de orde is, zal een technisch-wetenschappelijk deskundige eerder geneigd zijn om naar passende technische oplossingen te zoeken wanneer de doelstellingen hem politiek gesproken sympathiek zijn. Politiek bedrijven in de zin van de omschrijving, die hierboven werd gegeven van foresight, betekent: bepaalde doelstellingen trachten te bereiken door oplossingen te zoeken voor problemen, die anderen maar liever uit de weg gaan. Dit is

[p. 7]

werk voor de subjectieve technische of natuurwetenschappelijke deskundige. Maar niet voor de chemocraat van Rosin, die zijn plaats niet weet. Wel voor de politiek geinteresseerde wetenschapsman die bereid is samen te spelen met de econoom en de politicus. Deze wetenschappelijke adviseurs moeten vaak gezocht worden onder degenen, die uit politieke belangstelling bereid zijn hun tijd en werklust, vaak belangeloos, ter beschikking te stellen voor deze taak, die essentieel is voor de parlementaire democratie.

Ook in de beleidssector zal de wetenschappelijke adviseur gezocht worden in de eigen politieke kring, zodra het gewenste advies de grenzen van het zuiver-technische overschrijdt. Toen Churchill na de oorlog de macht moest overlaten aan Labour, was de tijd, dat Cherwell zijn gesprekspartners ontving in Downingstreet 10, voorbij. Hij vertrok als hoogleraar naar Oxford. Tizard werd door de nieuwe regering onmiddellijk benoemd tot voorzitter voor de Raadgevende Commissie voor natuurwetenschappelijke vraagstukken. Hij kreeg daardoor



de hoogste wetenschappelijke adviestaak die de Britse democratie kent. In 1951 kwamen, zoals Snow het formuleert, Churchill en Lindemann weer aan de macht, en moest Tizard zich weer terugtrekken. De eerste stierf in 1957, twee jaren later gevolgd door Tizard.

En Snow zelf? Hij zag in, dat zijn analyse te eenzijdig was, en publiceerde later zijn Science and Government met een uitgebreide Appendix, die bedoeld is als een aanvulling. In het boek lezen wij o.a.: ‘Scientists have it within them to know what a future-directed society feels like, for science itself, in its human aspect, is just that. That is my deepest reason for wanting scientists in government’. Maar wat hij schrijft in de Appendix is meer dan een aanvulling: ‘If you are going to have a scientist among non-scientists, it is dangerous whoever he is’. Wij zijn verheugd over deze kentering in de gedachtengang van Snow en wij wensen hem, nu hij deel uit maakt van Wilsons Kabinet, veel foresight.

A.A. de Boer