Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 29]

De poezie van Philip Larkin
Henk Romijn Meijer

Philip Larkin is een gedeprimeerd dichter. Zijn gedichten zijn triest, vaak desolaat, doortrokken van een gevoel van onmacht en futiliteit. De wereld die hij zo nauwkeurig observeert is kil en lelijk, destructief in elke poging tot vooruitgang en de dichter is er onherroepelijk aan gebonden. Hij heeft alleen nog deze marge van geloof: hij schrijft er over. Zijn toewijding richt zich op het zoeken naar het preciese woord dat in staat is om zijn stemming tot uitdrukking te brengen.

Wie behept is met zo'n temperament schrijft weinig. Larkins recente bundel The Whitsun Weddings, waaruit het titelgedicht en enkele andere, zoals Mr Bleaney, al een zekere roem verworven hadden vóór hun bundeling, verscheen negen jaar na de vorige, The Less Deceived, waarin Church Going voorkwam, een gedicht waarvan de nuchtere levenshouding kenmerkend was voor de dichters van de z.g. Movement en dat danook vaak wordt geciteerd.

Larkin noteert niet alleen het lelijke dat hij gedwongen wordt te zien, vooral de stad en zijn buitenwijken. Soms lijkt hij het onaantrekkelijke opzettelijk te zoeken. Het is zijn element, hoe treurig het hem ook stemt, of juist daarom misschien. Zo huurt hij Mr Bleaney's kamer: Bed, upright chair, sixty-watt bulb, no hook/Behind the door, no room for books or bags - Hij huurt hem uit een gevoel van schuld tegenover zoiets vaags als ‘het leven’. Het gedicht eindigt:

But if he stood and watched the frigid wind
Tousling the clouds, lay on the fusty bed
Telling himself that this was home, and grinned,
And shivered, without shaking off the dread

That how we live measures our own nature,
And at his age having no more to show
Than one hired box should make him pretty sure
He warranted no better, I don't know.

Natuurlijk mag men de ik niet volledig identificeren met de dichter, maar het is deze gure eenzaamheid die Larkin het scherpst ziet, en het doffe I don 't know aan het eind is de uitdrukking van het gevoel dat het leven te veel is, een gevoel dat men in veel gedichten aantreft. Voor het Moeilijk gewoon geluk is Larkin te sceptisch. Larkin klaagt niet, klaagt niemand aan. Zijn reserve is daarvoor te groot, een reserve die men in Mr Bleaney sterk voelt door de indirecte manier waarop Larkin de gedachten van zijn ik weergeeft. Te schrijven I stood and watched etc., zou een indiscretie zijn: de waarheid is te rauw.

Zoals de ik in Mr Bleaney zijn kamer niet voor zijn genoegen huurt, zo lijkt het minutieuze waarnemen van onaangename details soms op zelfkwelling. Het werkt verlammend. De scepticus mag dan behoren tot de less deceived, soms nadert hij, in zijn melancholie, in zijn vaste voornemen om zich geen rad voor ogen te laten draaien, het gebied waar het gedicht zichzelf overbodig en onmogelijk maakt.

De bundel opent met een nauwkeurige plaatsbepaling: Here. De situatie in Here is kenmerkend voor Larkin: de vrijgezel ziet een onaantrekkelijk landschap vanuit de beschermende saaiheid van een boemeltrein. And now and then a harsh-named halt, - De stad die opdoemt is een symbool van verstarring: Here domes and statues, spires and cranes cluster/Beside grain-scattered streets, - De mensen: A cut-price crowd, urban yet simple, - En voorbij deze somber stemmende doodsheid liggen de afzonderlijke dorpen: Here silence stands like heat. En de laatste regels van het gedicht: Here is unfenced existence:/Facing the sun, untalkative, out of reach. Men wordt niet vaak een blik gegund op dit unfenced existence, maar misschien is het besef dat het ergens bestaat, hoe onbereikbaar ook, voor Larkin voldoende om te blijven dichten.

Er is geen vaagheid in Larkins beschrijving. Men weet nauwkeurig waar hij over spreekt: een zeer lelijk deel van Engeland waaraan het lot hem uitgeleverd heeft. De scherpte van de details doet ons beseffen hoe intens lelijk dingen zijn die wij dagelijks als gewoon aanvaarden.

Zoals wel meer van Larkins gedichten is Here gebouwd op een contrast. In deze contrasten is het ene element doorgaans nauwlijks te verkiezen boven het andere, zodat de tegenstelling niet werkelijk bestaat. In Essential Beauty staat een veelzeggend veelzeggend voorbeeld van zo'n ‘contrast’:

High above the gutter

A silver knife sinks into golden butter, -

waarin de golden butter de ideale droomwereld vertegenwoordigt die een gigantische straatadvertentie het vermoeide publiek voorhoudt. En in het geestige Toads Revisited weegt Larkin de voordelen van de vrijheid van

Palsied old step-takers,
Hare-eyed clerks with the jitters,

[p. 30]

 

Waxed-fleshed out-patients

 

Still vague from accidents,

 

And characters in long coats

 

Deep in the litter-baskets -

ironisch af tegen zijn dagelijkse gebondenheid:

No, give me my in-tray,
My loaf-haired secretary,

My shall-I-keep-the-call-in-Sir: -

In verband met dit soort poezie waaruit geen protest opklinkt en waarin de balans op zijn best met een wat zwartgallige humor wordt opgemaakt spreekt men al gauw en gemakkelijk van ‘berustend’, van ‘gentle’, het woord dat schrik zaait onder Engelsen die Lawrence ooit gelezen hebben.

Maar wat te doen met een gedicht als Sunny Prestatyn:

Come to sunny Prestatyn
Laughed the girl on the poster, -

In maart is zij opgeplakt, weet de dichter, en na twee weken:

Huge tits and a fissured crotch
Were scored well in, and the space
Between her legs held scrawls
That set her fairly astride
A tuberous cock and balls -

De laatste regel van dit korte gedicht:

Now Fight Cancer is there.

Met ‘berustend’ komt men hier niet ver. Waar wordt in berust? Het gedicht is een eenvoudige vaststelling van een eindeloze cyclus, een vaststelling door iemand die scherper kijkt dan goed is voor zijn gemoedsrust. Ik voel bij Larkin een grimmige voldoening over de resultaten van het vernielingswerk, alsof hij zijn boze droom geleidelijk waarheid worden ziet. Het meisje en haar hunk of coast krijgen wat zij verdienen, Mr Bleaney bewoonde de kamer die bij hem paste, de dingen zijn zoals ze zijn. Cynisch is dit gedicht niet, maar de bijna formele rust waarmee Larkin zijn verhaal vertelt wekt een gevoel van onbehagen dat men kan negeren door het gedicht ‘grappig’ te vinden. Doordat Larkin zich niet laat afhouden van het concrete beeld dat hij met eigen ogen ziet hebben de gedichten een hoog waarheidsgehalte: men knikt, ja, zo is het, tamelijk beschaamd.

In het prachtige titelgedicht The Whitsun Weddings kijkt Larkin weer door het raam van een trein naar buiten. Het gedicht begint met enkele feitelijke mededelingen:

That Whitsun, I was late getting away:

Not till about

One-twenty on the sunlit Saturday
Did my three-quarters-empty train pull out, -

Er volgt een wat vermoeide opsomming, in een taal die niet onder deze moeheid te lijden heeft. Waarnemingen als: The river's level drifting breadth began en Canals with floatings of industrial froth maken, in hun gecomprimeerdheid, van het meer dan alledaagse landschap iets unieks. Dan:

At first, I didn't notice what a noise

The weddings made

Each station that we stopped at: sun destroys
The interest of what's happening in the shade, -

Hij wordt nieuwsgierig:

Struck, I leant

More promptly out next time, more curiously,
And saw it all again in different terms:
The fathers with broad belts under their suits
And seamy foreheads; mothers loud and fat;
An uncle shouting smut; and then the prems,
The nylon gloves and jewellery-substitutes,
The lemons, mauves, and olive-ochers that

Marked off the girls unreally from the rest.

Dat is wat een moment van zeer bescheiden verwachting oplevert: Success so huge and wholly farcical; - Het is onverklaarbaar, ongerijmd, even absurd als de gedachte alleen dat in deze trein A dozen marriages got under way. En zodra zij, de getrouwden, in hun coupé's zitten, zien ze niets anders dan wat Larkin ziet:

- An Odeon went past, a cooling tower,
And someone running up to bowl -

De ‘getrouwde’ taal is hier opvallend kaal in vergelijking met de toch al niet uitbundige beschrijving in de eerste en tweede strofe.

Het slot vind ik subliem:

, and it was nearly done, this frail
Travelling coincidence; and what it held
Stood ready to be loosed with all the power
That being changed can give. We slowed again,
And as the tightened brakes took hold, there swelled
A sense of falling, like an arrow-shower
Sent out of sight, somewhere becoming rain.

Dat frail in de eerste regel is een vondst waarop menig dichter met meer pretentie jaloers kan zijn. Prachtig vind ik ook A sense of falling als verwoording van onbestemde gevoelens, gevoelens van, ja, van wat? Larkins verlegenheid dwingt hem tot de meest onpersoonlijke uitdrukking van de meest persoonlijke gevoelens: there swelled. Wat zou Shelley hiervan gemaakt hebben, vroeg ik mij af! Het slot is een van de weinige momenten waarop men de beproefde poetische figuur, het beeld, aantreft. Larkins beeld is onthullend. Het like an arrow-shower/Sent out of sight verrast door zijn ongewoonheid, het is, na deze zeer aardse gebeurtenissen, bijna exotisch. Deze verrassing lost

[p. 31]

zich op in somewhere becoming rain. De arrowshower was dus toch een misverstand: een alledaags verschijnsel, ondanks de schijn van uitheemse schittering die een seconde duurde. De bijna nonchalante toon van het gedicht lijkt erop berekend om de zeer hechte versbouw te verdoezelen.

Werkelijk plezier trof ik aan in één gedicht: de regels opgedragen aan de grote jazzspeler Sidney Bechet:

On me your voice falls as they say love should,
Like an enormous yes. My Crescent City
Is where your speech alone is understood,

And greeted as the natural noise of good,
Scattering long-haired grief and scored pity.

Een gedicht dat herinneringen oproept aan die ene zondagmiddag toen ik deze reus heb horen blazen.

Het eerder genoemde Essential Beauty beschrijft een leven dat beheerst wordt door glimmende advertenties, de schrik van de invalswegen tot Amerikaanse steden. Het gedicht doet ook enigszins Amerikaans aan en nadert het genre dat in Engeland doorgaans smalend aangeduid wordt als New Yorker poezie, d.w.z. poezie waarin de melancholie een vast gegeven is, iets waar de intelligentsia wekelijks met vreugde naar uitziet.

Essential Beauty blijft voor mij toch een aardig, zeer competent gedicht, hoewel het misschien beter dan enig ander de gevaren illustreert waaraan Larkins talent is blootgesteld: het observeren van verstarring, de overtuiging dat Life is first boredom, then fear (Dockerey and Son), kan leiden tot verstarde poezie. Het lijkt me dat Larkin voldoende zelfkritiek heeft om aan dit gevaar te ontsnappen.

Werkelijk geestig is Larkin in gedichten als Naturally the Foundation will Bear Your Expenses en Water, waarin hij vertelt dat hij, wanneer hij opgeroepen zou worden om een godsdienst samen te stellen, gebruik zou maken van water:

My liturgy would employ
Images of sousing,
A furious devout drench,

And I should raise in the east
A glass of water
Where any-angled light
Would congregate endlessly.

Hier werken de veraardste religieuze symbolen, de plechtige woorden (‘congregate’) onweerstaanbaar op de lachspieren. Het gedicht is een bescheiden en superieur gebaar van ongeloof.

Mooi ook vind ik Faith Healing, een studie in boerenbedrog, waarin Larkin overtuigend de toon weet te treffen van de stem die de goedgelovige vrouwen overreden moet, de stem van hem Within whose warm spring rain of loving care / Each dwells some twenty seconds. En de laatste strofe is van wezenlijk belang voor het begrijpen van wat Larkin zeggen wil:

What's wrong! Moustached in flowered frocks they shake:
By now, all's wrong. In everyone there sleeps
A sense of life lived according to love.

Het woord ‘liefde’ gebruikt Larkin zonder veel ironie, - meer als een ontgoochelde, voor wie de mogelijkheid totverwezelijking van het idee oneindig ver weg is geraakt. Het treffendst komt dit tot uiting in het laatste gedicht van de bundel, An Arundel Tomb, waarvan de laatste regel luidt: What will survive of us is love, overtuigend in al zijn conventionaliteit voor wie niet weet dat het gedicht dat aan deze conclusie voorafgaat handelt over stenen beelden waarvan de tijd de gelaatstrekken heeft vervaagd, beelden met that faint hint of the absurd. - (Such faithfulness in effigy / Was just a detail friends would see: )-

Hoe machteloos en weerloos de dichter zich voelt bij het vaststellen van de afstand tussen woord en daad blijkt uit een gevoelig, onopvallend gedicht: Talking in Bed, waarin hij zegt:

Nothing shows us why

At this unique distance from isolation

It becomes still more difficult to find
Words at once true and kind,
Or not untrue and not unkind.

Deze unique distance from isolation verdrijft de aan het bestaan knagende eenzaamheid niet, die Larkin nergens met name noemt en die in vrijwel elke regel van dit boek aanwezig is.

Larkin kent zijn eigen grenzen. Deze vaststelling houdt gewoonlijk een verwijt in, het verwijt dat de dichter geen ‘grote’ of ‘belangrijke’ thema's behandelt. Wie geen genoegen nemen wil met de uitzonderlijke helderheid waarmee Larkin zijn zeer persoonlijke thema's onder woorden brengt zal hem inderdaad gemakkelijk een ‘light poet’ noemen. Voor hem wil ik tot slot nog Howard Nemerov citeren die naar aanleiding van zijn eigen gedichten eens schreef: ‘I am very tired of being taken for a writer of light verse, and approve the perception of one reviewer who remarked that certain of my poems might be taken for clever light verse by clever light readers’.

Philip Larkin, The Whitsun Weddings, Faber and Faber, Londen, 1964