Hollands Maandblad. Jaargang 6

Goldwater's conservatisme
A.S. Spoor

Barry Goldwater is een verward man. Daaraan hoeft niemand te twijfelen. Maar jammer genoeg zijn zijn kritici vaak even verward en onzakelijk in hun analyses als de senator uit Arizona zelf. Het stigma fascist is al van vele kanten op Goldwaters hoofd gedrukt en geroep dat hij niet thuis hoort in de ‘mainstream of american thinking’ is niet van de lucht. Ik geloof dat dat verwarrende kreten zijn, waarmee niemand veel verder komt. Bovendien vormen zij een tegenmelodie van de kwalijke ultra-rechtse neiging om elke vorm van vooruitstrevendheid als communisme te brandmerken. Beter kan men proberen het verschijnsel Goldwater te analyseren en uit te vinden welke methode aan zijn madness ten grondslag ligt.

Daartoe is nodig te beseffen dat het conservatisme in Amerika twee gezichten heeft. Ten eerste een traditionalistisch, waar achter zich zo bekende denkbeelden verbergen als de zinvolheid der gegroeide autoriteit, de waarde van de door wijze voorouders gevestigde instellingen en de wetenschap als enkeling slechts een onderdeel te zijn van een continu, groter, organisch geheel.

Achter dit gezicht verbergt zich natuurlijk ook het racisme van de zuiderlingen. Ik geloof dat het juist is het hele begrippenarsenaal van de blanke onderdrukkers in Missisippi, Alabama, Georgia enz. uit dit traditionalisme af te leiden, en het te zien als een radikalisering ervan. Om hier van fascisme te spreken is op zijn plaats. Niet alleen de in zwang zijnde agrarische denkbeelden zoals verbondenheid met bloed en bodem, de rassenwaan, het belang der afstamming, de xenofobie wijzen in die richting, maar ook de gewelddadigheid, waarmee de witte supermensen de ontwikkeling naar een op gelijkheid gebaseerde sociale maatschappij pogen tegen te gaan.

Amerika's tweede conservatieve stroming heeft een heel andere voedingsbodem. Zij bouwt regelrecht voort op het liberale Amerikaanse denken zoals zich dat sinds de achttiende eeuw ontwikkeld heeft. Het is de lijn, die zijn oorsprong vindt in Locke's op de physica van Newton en Galilei gebouwde filosofie, waarin de geheel op zichzelf staande, aan het eigen geweten overgelaten geestelijke substantie, die het individu is, centraal staat. Het is de denkwereld, waarin het individuele eigendomsrecht het primaat heeft boven elk ander recht en waarin de staat wordt opgevat als een noodzakelijk kwaad, dat met instemming van de meerderheid der vrij, gelijk en onafhankelijk geboren betrokkenen eigendom beschermen moet.

Het is nuttig te beseffen hoe zeer dit denken zich onderscheidt van het Europese continentale van Kant, Fichte en Hegel aan de ene kant, maar ook van het sociale hedonisme van Bentham en John Stuart Mill, dat de Britse samenleving beslissend

[p. 14]

heeft beinvloed en dat een overgang naar socialistische denkbeelden mogelijk maakt door het uitgangspunt dat de staat instrument kan zijn om het doel ‘greatest happiness for the greatest number’ te bereiken.

De filosofie waaruit het Amerikaanse politieke denken is voortgekomen is primair Lockeaans en daarin ligt zonder twijfel de reden dat elke vorm van socialisme of van denken van de staat of de totaliteit der samenleving uit hier op openlijke vijandigheid stuit. Zelfs waar overheidsinmenging en planning nodig zijn gebleken worden zij gekleed in een gewaad vol namaakjuwelen, die vrij initiatief, persoonlijke vrijheid, enz. heten.

De twee conservatieve stromingen hebben gemeen dat zij walgen van de, wat zij noemen, collectivistische vormen der moderne samenleving. De traditionalist gruwt van de industriemaatschappij omdat de natuurwet, de eeuwige morele waarden en de organische opbouw van het leven worden doorkruist en verdrongen door de sociale mobiliteit van het huidige bestaan. De op Locke stoelende ‘liberaal’ daarentegen haat de twintigste eeuw omdat de enkeling in de verdrukking is gekomen. Hij verafschuwt de overheid, vooral die in Washington, en vindt dat iedereen voor zichzelf moet zorgen, net als vroeger: ouders moeten ervoor zorgen dat hun kinderen opgeleid worden, niet de staat; het lompenproletariaat moet maar de pit tonen vooruit te komen net als al die courantenjongens, die als miljonair stierven; werk is er genoeg voor wie wil en wat kan; werkloosheid komt alleen voor omdat er uitkeringen zijn.

Er is dus een groot verschil tussen de houding van de traditionalist, die op zichzelf geen bezwaar heeft tegen krachtige autoriteit van de overheid maar het bederf der gegroeide waarden verwerpt, en de liberaal die tegen te grote overheidsinmenging is en in wezen elke autoriteit over het individu een onding vindt. Dat deze twee, in vroegere tijden tegenover elkaar staande denkrichtingen nu aan één kant strijden vindt zijn oorzaak alleen in de parallellie van hun antipathieën.

Er zijn vele Amerikaanse conservatieven, die zich bewust zijn van de gespleten achtergrond van hun beweging. De bundel essays What is Conservatism?, geredigeerd door Frans S. Meyer toont dit aan, evenals William Buckleys National Review, het belangrijkste intellectuele orgaan in rechtse hoek. Wie echter weinig blijk geeft te beseffen uit welke heterogene bronnen zijn denken gevoed wordt is Barry Goldwater. Dit gebrek aan besef is de kern van zijn verwardheid,



van de tegenstrijdigheden in zijn uistpraken.

Goldwaters eigen achtergrond is overigens de sleutel tot dit alles. Zijn land van herkomst is Arizona, één van de jonge staten in het midden-westen. De pioniersmentaliteit in dat deel van Amerika is nog levendig. Waarden als individueel geweten, privé initiatief hebben een hoge koers. Voor een verre overheid bestaat minachting. Men heeft het gevoel dat alles wat in deze streek te vinden is aan welvaart en rijkdom, opgebouwd is door typisch Amerikaanse helden, stalen mannen, die nergens hun hand voor ophielden, maar zelf uit het niets iets groots schiepen.

Deze mentaliteit (wijsgerig weer thuis te brengen in de lijn Locke - Jefferson - Adam Smith) vormt het grootste deel van Goldwater's gedachtenwereld. Centraal in zijn boek The Conscience of a Conservative staan dan ook eigendomsrecht en de vrije persoonlijkheid. Door zijn enigszins zweverige en irreële relatie met de werkelijkheid ondergaan deze denkbeelden soms zelfs een radikalisering, die anarchistisch aandoet. Nu en dan pelt Goldwater het individu zo volkomen uit de schil van de sociale werkelijkheid dat

[p. 15]

alleen nog ‘der Einzige und sein Eigentum’ overblijven.

Wat dit alles betreft is het onzin Goldwater een fascist te noemen. De autoriteit van de staat en de ondergeschiktheid van het individu aan het zuivere volksbestaan, om kenmerkende trekken van het Europese fascisme te noemen, zijn Goldwater juist de grootste doornen in het oog.

Maar er is nog een andere, hoewel zwakkere kant in de senator van Arizona, die hem de sympathie heeft opgeleverd van miljoenen racisten en traditionalisten in het zuiden. Daarmee bedoel ik niet zijn negatieve houding tegenover de nieuwe burgerrechtenwet, die discriminatie tegen negers poogt te verhelpen. (Die houding is meer een uiterlijk element en bergt een kiem van grote verwarring in zich: Goldwater, op zichzelf voorstander van negerintegratie, stemde tegen het wetsvoorstel uit een oud-liberale privé-initiatief-instelling, maar wordt nu in het zuiden als een verkapte segregationist beschouwd.) Ik bedoel zijn wellicht in Arizona's kleurige woestijnen opgedane liefde voor vaststaande eeuwige morele waarden enerzijds en zijn typisch provinciaalse xenofobie aan de andere kant. Het eerste heeft geresulteerd in pleidooien voor fatsoenlijk, gezond, natuurlijk gedrag zoals in het westen traditie zou zijn (Goldwater's woonplaats Phoenix heeft echter na Dallas in Texas het hoogste percentage moorden van de grotere Amerikaanse steden), wat koren op de molen is van de zuidelijke fascisten, die zichzelf beschouwen als beschermers van gods gebod en gebrek aan moraal alleen ontwaren bij negers, die zich niet met de door datzelfde gebod bevolen plaats tevreden stellen, maar gaan muiten.

De xenofobie is bij de man uit Arizona in een liefde voor imperialisme omgeslagen, dat aan Teddy Roosevelt doet denken. Met buitenlanders evenmin als met de cosmopolieten aan de oostkust valt te praten, vindt hij. Machtsvertoon is het enige middel om gezonde verhoudingen met de, waarschijnlijk allang door communisme ondermijnde en in elk geval ‘un-american’ vreemde staten te kweken.

Ook deze houding sluit wonderwel aan bij het denken van de in praktisch gesloten gemeenschappen levende zuidelijke Amerikaanse conservatieven. Zij hebben al sinds dertig jaar het gevoel dat New Yorkers als Roosevelt en Bostonians als Kennedy het reine Amerika gecompromitteerd hebben met al die buitenlandse contacten en vinden dat als het niet mogelijk is terug te keren tot isolationisme (en velen lijken te geloven dat dat niet meer gaat sinds die vermaledijde Russen op het wereldtoneel meedoen) de internationale relaties toch in elk geval gedicteerd moeten worden door de macht en morele superioriteit der Verenigde Staten.

Kortom, Goldwater's verwardheid stamt uit zijn in Arizona opgedane tegenstrijdige ideologie, die deels traditionalistisch, deels Lockeaans liberaal is. Daardoor komt hij er toe aan de ene kant voor verzwakking van de federale regering in Washington te pleiten, waardoor grootscheepse bezuiniging en belastingverlaging voor de enkeling mogelijk moeten worden, en anderzijds voor vergroting van het militaire apparaat om de communisten beter onder druk te kunnen zetten. Daarom spreekt hij elke dag zowel over de partikuliere verantwoordelijkheid en het eigen geweten, alsook over herstel van het traditionele fatsoen en de Amerikaanse frisse moraal van weleer, waarvoor hij dan plotseling de politie wil versterken en de rechten van nog niet veroordeelde beklaagden wil besnoeien. Zo zijn er honderd voorbeelden. Goldwater zelf lijkt volkomen niet te begrijpen waarom men steeds tegenstrijdigheden in zijn uitspraken en geschriften ontwaart. Voor zijn niet geschoolde, niet naar logische consequenties tenderende geest is er ook niets tegenstrijdigs, want alles wat hij zegt of schrijft komt voort uit een conservatief denken, dat hij zelf als gesloten eenheid ervaart.

Die eenheidssuggestie wordt echter alleen veroorzaakt door de eensgezinde afkeer van de sociale industriemaatschappij in beide, op zichzelf tegengestelde, vormen van conservatisme. De hevigheid, waarmee Goldwater deze afkeer meevoelt, belet hem ooit uit te vinden welke tegenstrijdigheden zijn conservatisme in zich bergt. Hij bewandelt trouwens een makkelijkere weg: blijken zijn uitspraken verward of inconsequent dan noemt hij het de schuld van de pers, die alles verkeerd heeft weergegeven.

Ik houd Goldwater niet voor een fascist, ook al heeft hij tienduizenden fascisten uit Amerika's agrarische zuiden onder zijn trouwste aanhangers. Ik geloof ook niet dat hij buiten de ‘mainstream of american thinking’ staat. Integendeel. Hij hoort in de nieuwe wereld helemaal thuis en wie zich verwondert over zijn rigoureuze conservatisme beseft niet hoe conservatief het amerikaanse politieke denken is.

Ik beschouw hem primair als een verwarde neebroer, die zijn eeuwig ‘njet’ laat horen in de naam van een conservatief gevoel, dat te vaag en te tegenstrijdig is om ooit omgezet te kunnen worden in een enigszins sluitend politiek programma.