Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 8]

Vertekend ondernemingsbeeld
E. Damen

Omdat het goed is wanneer er aardig over een onderneming wordt gedacht en gesproken, verzekeren de ondernemingen zich van de diensten der ‘image builders’, welke diensten niet goedkoop zijn. De man kost zeker f 30.000 per jaar en is onderhevig aan Parkinson, terwijl bovendien zijn activiteiten geld kosten. Deze uitgaven gaan ten laste van de exploitatie en worden derhalve voor iets meer dan 40% gedragen door de vennootschapsbelasting, welke in wezen een kostprijsfactor is, zodat het mooie ondernemingsbeeld wordt betaald door de koper van het produkt. Ook de kosten van het lidmaatschap ener representatieve ondernemersorganisatie worden per saldo door het publiek betaald. Waarom ook niet? Voor een prettige samenleving met pittige, edoch humane ondernemers kan men best wat over hebben. Bovendien krijgt men niet alleen maar image en illusie, doch vaak waar voor zijn geld. De serieuze bona fide ondernemersorganisatie distanciëert zich met nadruk van het om inflatoir gewin begonnen gescharrel met onroerend goed en het doet weldadig aan wanneer een geldverdiener in het zonnetje wordt gezet. Om boniteit en fideliteit de kroon op te zetten wordt op een jaarvergadering de minister aan het woord gelaten, die met reden vanwege zijn prijsbeleid de kwade pier is en na de minister krijgt de vakbondsjongen de kans de autoriteit van de ondernemer in twijfel te trekken. Dit alles is in Nederland kort geleden gebeurd: de president van het Verbond van Nederlandse Werkgevers desavoueerde Zwolsman in een jaarvergadering, waar minister Andriessen sprak en vakbondsvoorzitter Roemers het werknemersaandeel van het inkomen naar het vermogen verschoof. Het beeld: over de historische en structurele tegenstellingen heen hebben wij begrip voor elkaar en voor elkaars positie, hebben wij slechts aller welvaart en welzijn op het oog, werken wij samen (ondernemers, werknemers en overheid) en bevorderen wij constructief de vooruitgang, de materiële en geestelijke groei van de samenleving. Een prachtig beeld, doch een beeld waar ik geen cent voor geef omdat het een van de grote onwaarachtigheden van onze tijd is.

Dit beeld van werkgevers, werknemers en politici dat in lieflijke pasteltinten voor de samenleving wordt getekend door figuren die daar niet alleen een patente broodwinning aan hebben, maar er vaak nog echt aan geloven ook, is een erfenis uit de negentiende eeuw en als zodanig - afgezien van de onwaarachtigheid - geromantiseerd, onrealistisch en op den duur schadelijker dan de klassenstrijd.

De zaken zelf en het inzicht in de werkelijkheid zouden belangrijk aan duidelijkheid winnen wanneer de begrippen ‘werkgevers’ en ‘werknemers’ werden afgeschaft. Er zijn ondernemingen, een handvol grote en vele kleintjes. In die ondernemingen zijn velen werkzaam en hebben die velen veel gemeenschappelijke belangen. In de rentabiliteit van de onderneming komen heel wat van die belangen samen, maar wie zich het sterkste kan laten gelden, komt er het beste af. Wanneer op de effectenbeurs blijkt dat het rendement op aandelen 3,9% is voor de kapitaalverstrekkers, terwijl het rendement op staatsleningen 5,4% is, dan is er bij enig nadenken wel uit die getallen af te leiden, dat er met de verdeling van de rentabiliteit iets niet klopt. Wat er aan de hand is, komt hierop neer, dat de onderneming zich wel wacht zijn medewerkers voor het hoofd te stoten omdat die machtig zijn, maar dat zij lak heeft aan de aandeelhouders omdat ze daarvoor niet bevreesd behoeft te zijn. Het gaat alleen maar om macht. De werkelijke ondernemersmentaliteit valt niet af te leiden uit de op zichzelf gerechtvaardigde kritiek op Zwolsman, maar wel uit het gedrag van huisbazen. Voor de werkelijke mentaliteit van de werknemers is niet representatief het referaat van de heer Roemers, maar wel de manier waarop de wegwerkers en vuilnisbakkenlegers het Haagse verkeer belemmeren. De leus ‘ze kunnen doodvallen’ is vanwege de conjuncturele zomer dunnetjes overgeschilderd, maar dat regent er in een mogelijke recessiewinter gauw genoeg af. Door de bepaalde ontwikkeling trekken de op een verkopersmarkt gerichte gezamenlijke ondernemers en werknemers één lijn tegen de consument, maar wee als het omdraait, want dan zult ge ervaren wat die tamme consument voor iets onaangenaams is. De basis van het economisch en daarmede samenhangend sociaal gedrag is het egoisme; wetten en omstandigheden dicteren soms dit egoisme zich te verschuilen, maar verdwijnen doet het niet en kán het vermoedelijk ook niet, omdat daarmede de hele homo economicus van het toneel verdwijnt,

[p. 9]

wat de huidige organisatie van de samenleving onmogelijk zou maken.

Dat is natuurlijk generaliseren en een zwart-wit beschrijving, hetgeen groot onrecht doet aan ‘duizenden plichtsgetrouwe arbeiders die dagelijks conscientieus hun vaak eentonige plicht doen’; ook wordt door deze opvatting onrecht aangedaan aan de ‘in felle concurrentie staande manager die tezamen met zijn bedrijfsgenoten zich verantwoordelijk voelt voor zijn produkt of voor zijn dienstverlening’.

Verder zijn er overgeërfde aandeelhouders van besloten vennootschappen, die van jaar tot jaar fantastische dividenden toucheren, terwijl toch al de nominale investering in Nederland in goed zes jaar is terugverdiend. Goed, zal men zeggen, er zijn machtsposities in verkopersmarkten, van waren, diensten, arbeidskrachten en prijsregelingen, maar de maatschappij onderkent de zelfzucht als een ondeugd, strijdt er tegen met wetgeving en waardeert de deugd der rechtschapenheid. Daar gaat het nu precies over. Er bestaan van ouds ethische normen. Die normen komen er niet veel meer op aan, omdat ze grotendeels steunden op een relatie tot de eeuwigheid, waar men nu niet meer mee moet aankomen. Omdat die normen zo veilig leken, wordt de werkelijkheid zoveel mogelijk voorgesteld als in overeenstemming met die normen, maar daarmede wordt de werkelijkheid vertekend; in de werkelijkheid verscheuren de meesten elkaar, als ze de kans krijgen, op de aandeel-houdersvergadering, in de fabriek, op straat en in de politiek. Dat er een paar vegetariërs tussen zitten, vermindert het verscheurende karakter van het geheel niet. De zoetsappigheid van personeelsadvertenties (de bakker die zo gelukkig was geworden bij Hoogovens - herkent ge U zelf in hem - het is bij de beesten af) en de fraaie volzinnen ‘niet in het belang van onze aandeelhouders’, ‘belangrijke bijdrage aan de deviezenvoorraad des lands’, ‘continuiteit van de werkgelegenheid’ zijn uitsluitend comediantenkreten in verband met de krappe arbeidsmarkt of de conjunctuur. Maar evengoed werkt dit voortdurend building aan het image (zelfs met t.v. spots om in de miserabele vaktaal te blijven) op den duur op het grote publiek. Omdat zulks hier en daar wel wordt begrepen, wordt door sommigen, vooral via de t.v., voor tegendruk gezorgd, gelukkig en goddank. Er wordt door de ondernemingen veel geld verdiend en dit geld wordt voor een belangrijk deel besteed aan de expansie van de ondernemingen. Dat is geen schande, maar inhaerent aan de existentie. Nu de winstmarges per eenheid produkt wat minder zijn geworden (in een aantal gevallen althans) hebben de ondernemingen de traditie van het vertekende beeld voortgezet omdat daarmede de winstuitkeringen aan de kapitaalverstrekkers gedrukt kunnen worden. Bij de vakbonden moeten ze er niet mee aankomen, zelfs niet wanneer het argument terecht wordt gebruikt. Er is door de conjuncturele ontwikkeling verdere vertekening opgetreden, waaraan de meesten zelf geloven en waardoor, dankzij de built images, de openbare mening nog zwicht ook. Als er aan de hand van dit vertekend ondernemingsbeeld dan een soort conjuncturele politiek moet worden gevoerd, is het geen wonder als we over een halfjaar in een recessie zitten, want op onwezenlijke voorstellingen kan nooit iets concreets worden gebaseerd.

De monetaire inflatie schijnt gepaard te gaan met een begrippen-inflatie, waarbij vooral moet worden vermeden ‘to call a spade a spade’ - de onderneming is iets fijns, behalve wanneer de fusie aan de orde komt. Dan blijkt ineens de levensvaatbaarheid der delen betrekkelijk gering te zijn, dan blijkt ineens de markt zoveel wijder te zijn in E.E.G.-verband, dan is de consideratie voor de werknemers plotseling tot ware verhoudingen teruggebracht, want àls ze al worden ingelicht, dan geschiedt dat toch pas op het laatste moment en zeker zonder dat er iemand een zegje heeft. Ze kunnen weggaan, als het ze niet past. Wie gaan er echter weg? Juist degenen, die weinig binding met werk en bedrijf hebben, de andere ‘pikken’ het wel weer en realiseren zich dat heel het fraai verhaal van bedrijfsgenootschap, een ander onderdeel is van de vertekening.

Waar de onderneming macht heeft en de dienst kan uitmaken, is zij krachtens haar aard genadeloos. Waar zij moet oppassen, camoufleert zij haar aard. Dat is gewoon een kwestie van verstandig commerciëel optreden. Het verschijnsel neemt langzamerhand zulke vormen aan, dat het tijd werd even te zeggen, dat niet iedereen het allemaal zonder meer slikt. De vakbeweging, die een eigen soort moeilijkheden heeft tijdens de hausse, voelt zich blijkbaar niet geroepen aan deze ontwikkeling iets anders te doen dan het stellen van hogere eisen. Het fenomeen was niet dat een werkgeversorganisatie zo liberaal was een vakbondsbestuurder als spreker te vragen. Het fenomeen was dat deze bestuurder die uitnodiging áánnam. Hij begroef daarmede weliswaar de klassenstrijd, maar hij trok ook een lijntje in het idyllisch tafereeltje van the big happy family der onderneming. Dat is - laten we duidelijk zijn - grote flauwe kul.