Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 3]

Hollands maandblad
tijdschrift voor literatuur en politiek
zesde jaargang · nummer 207 · oktober 1964

Tegen de bierkaai

Wie de taal, de literatuur, de geschiedenis, de economie, het transportsysteem, de landbouw, het bankwezen, het toneel, het onderwijs of het recht of nog enige tientallen andere dingen van een land tot onderwerp van zijn studie heeft gemaakt moet van tijd tot tijd naar dat land toe. Dat geldt voor elk niveau van studie. Een eerstejaars die Spaans studeert zal graag een paar maanden onder Spanjaarden vertoeven. Iemand die een proefschrift schrijft over Léautaud wil naar Parijs, waar hij Marie Dormoy en oude jaargangen van de Mercure kan vinden. Een academisch docent die over diezelfde Léautaud college gaat geven (dat doet hij natuurlijk niet, hij praat over Butor of Robbe-Grillet, maar goed) wil ook naar Parijs.

Vandaag de dag kan dat. Men kan voor zulke expedities geld krijgen van Nederlandse instellingen, en buitenlandse regeringen en stichtingen zijn bereid te helpen. De Poolse regering bijvoorbeeld stelt voor het studiejaar 1965-66 tien beurzen beschikbaar voor Nederlanders die een jaar in Polen willen studeren. Die beurzen omvatten 2400 Poolse guldens per maand, vrijstelling van collegegeld, kosteloze huisvesting in een universiteitshuis en kosteloze medische verzorging.

Er bestaat een land, waar zulke dingen niet mogelijk zijn, en dat is de Unie van Socialistische Sovjet-Republieken. Men kan namelijk niet normaal in dat land verblijven. Onder normaal verblijf versta ik dat een willekeurige Nederlandse geleerde naar de sovjet-ambassade gaat, een visum haalt, naar de Russische stad zijner keuze reist, daar in een hotel of bij kennissen gaat zitten en daar blijft zolang hij tijd en geld en zin heeft. Als ik - om eens een voorbeeld te noemen - gedurende de maand juli 1965 in het Poesjkinhuis van de Academie van Wetenschappen wil werken en materiaal verzamelen over laat ons zeggen Athanasius Athanasiuszoon Fet (1820-1892), een bekende Russische dichter, auteur van het beroemde ‘Fluistering, lichte ademhaling’ - een gedicht zonder één werkwoord erin - dan kan ik alle medewerking hebben van de Academie, ik kan een kennis hebben in Leningrad die mij best te logeren wil hebben op een matras in de badkamer, ik kan geld genoeg hebben voor reis en verblijf, maar als ik met dit plan in Den Haag kom geeft de ambassadeur der U.S.S.R., Ivan Ivanovitsj Toegarinov - overigens een heel aardige, vriendelijke man - mij geen visum. Zo'n visum krijg ik alleen als ik naar een congres of iets dergelijks ga, of als ik een intoeristreis koop. Er bestaan helaas echter wel intoeristreizen ‘14 dagen Moskou en Leningrad’ en dergelijke, maar geen reizen ‘40 dagen Leninbibliotheek’. Dat wil zeggen ik kan misschien wel veertig dagen Moskou of Leningrad kopen, maar dan verval ik in de individuele reis (met eigen chauffeur en tolk) en die is niet te betalen.

Deze situatie wordt iets ingewikkelder doordat bovengenoemde Ivan Ivanovitsj soms wél een niet op een intoeristreis gebaseerd visum geeft, zodat men nooit geheel zeker is van die weigering: de zekerheid is ongeveer 95%.

Op de beoefening van de slavistiek en de Ruslandkunde in Nederland heeft deze stand van zaken een verlammende invloed. Het gewone taalonderwijs lijdt er onder. Iemand die een boek wil schrijven over de Nederlands-Russische handelsbetrekkingen in de 17e eeuw moet daartoe maandenlang in Russische archieven zitten. Als hem dat visum geweigerd wordt kan hij dat boek eenvoudig niet schrijven. Literatuur-histo-

[p. 4]

rische studie is op het ogenblik voor een Nederlander geheel onmogelijk: de Russische tijdschriften en boeken der 19e eeuw ontbreken hier te lande voor het grootste deel - om van de archieven te zwijgen. Men zal mij wel willen geloven als ik verklaar dat deze voorbeelden zich ad nauseam laten vermeerderen.

Normaal verblijf in Rusland, normale studie aan een Russische wetenschappelijke instelling is iets, dat alleen in uitzonderlijke gevallen mogelijk wordt gemaakt. Voor zover mij bekend hebben tot nu toe slechts twee Nederlanders gestudeerd aan een Russische universiteit: de zoon van Theun de Vries en de stiefzoon van Paul de Groot, beide, naar ik hoor, met goede resultaten. Ik juich hun studie van harte toe, maar ik wil meer: ik wil mijn eigen studenten een jaar naar Moskou kunnen sturen, zoals ik ze een jaar naar Beograd of naar Warschau kan sturen. Zelf wil ik ook wel eens naar Moskou voor langere tijd, maar omdat ik geen zoon en zelfs geen partijgenoot van Theun ben kan ik alleen maar een jaar in Moskou zitten als ik in diplomatieke dienst ga of als ik me voor een jaar verhuur als correspondent van Het Parool - je weet niet wat erger is.

Komt nu een gefrustreerde Nederlandse Ruslandspecialist in Moskou op een van die wanhopige, voor zijn werk nutteloze reisjes (congresbezoek, intoeristtripje), dan stijgt zijn ellende tot een nieuw hoogtepunt als hij daar tegen een Franse, Westduitse, Engelse, Belgische of Amerikaanse collega oploopt. Wat doe jij hier? vraagt de Nederlander, Ik studeer hier een jaar, zegt die collega. waarom doe jij dat ook niet eens? Soms zegt hij: ik doceer hier een jaar, en daar leer ik ontzettend veel van. Het blijkt dan dat die collega een studentenkamer in de universiteit bewoont, in de bibliotheken van Moskou materiaal verzamelt voor een studie waar hij mee bezig is, en contacten onderhoudt met Russische geleerden die zich met dezelfde stof bezighouden. Een gevoel van woede en machteloosheid overvalt dan de Nederlander. Hij lucht zijn hart door de naam van de Verlosser ijdellijk te gebruiken, hij mompelt iets over ‘ijdele windbuil Luns’ en gaat tenslotte met die Amerikaan een borrel halen op de ambassade der V.S., waar - alweer tot verbazing van de Nederlander - die Amerikaan kind aan huis blijkt te zijn.

Hoe komt het nu, dat Fransen, Engelsen, Duitsers, Belgen, Amerikanen wél in Rusland kunnen studeren en wij niet? Wat bedoelt de hierboven geciteerde anonieme Nederlandse geleerde met ‘ijdele windbuil’?

Het antwoord is eenvoudig. Die andere landen hebben al jarenlang een cultureel verdrag met de Sovjet-Unie. Zulk een verdrag voorziet o.a. in de uitwisseling van zoveel hoogleraren, zoveel promovendi, zoveel studenten per jaar. De Amerikanen komen ieder jaar met een lijst van mensen die zij willen sturen, en de Russen komen met een lijst van hun eigen candidaten die naar de V.S. willen. Enkele strubbelingen en weigeringen daargelaten loopt dat uitstekend.

Waarom, zal de geduldige lezer op dit punt vragen, heeft Nederland dan niet ook zo'n verdrag?

Die vraag is heel moeilijk te beantwoorden. Het is er mee als met Nieuw Guinea. De grote partijen waren er eigenlijk al een paar jaar voor om het aan Soekarno te geven. De meerderheid in het parlement dacht er ook zo over. De meeste kranten ook. Ook het zogenaamde ‘grootkapitaal’ was ervoor, zelfs vrij heftig. Niettemin gebeurde het niet, en zou het niet gebeurd zijn als Soekarno niet was begonnen te infiltreren en Amerika niet had gezegd dat het nu welletjes was. Historici, psychologen en scoiologen mogen uitmaken hoe iets dat iedereen eigenlijk wil nochtans niet gebeurt. In de vele jaren dat Nederlandse slavisten met vertegenwoordigers van twee departementen over dat culturele verdrag gepraat hebben is er nooit iemand geweest die zei dat hij er tegen was. Nochtans hebben wij dat culturele verdrag niet. Waarom niet?

Strubbelingen in het verleden? In de nog niet zo lang achter ons liggende periode, toen Nederland asyl verleende aan de eigenaardige Russische chemicus Goloeb (hij beweerde dat je in Rusland geen chemie kon beoefenen en in Den Haag geloofde men dat), toen de ambassadeur der U.S.S.R. op Schiphol door Nederlandse marechaussees werd afgerost en daarna in Moskou nog eens door zijn superieuren, een periode, zeg ik, waarin Den Haag twee jongelieden naar Rusland stuurde met een groot bord ‘Wij komen spioneren voor de B.V.D.!’ op hun auto (de Russen konden moeilijk anders doen dan hen arresteren en een tijdje vasthouden) - in die periode kon natuurlijk - natuurlijk! - van een cultureel verdrag geen sprake zijn. Wel floreerden uiteraard de handelsbetrekkingen, en terwijl in Kiëv die twee amateurs veroordeeld werden en onze ambassadeur uit Moskou was teruggeroepen werd in datzelfde Moskou een keurige tentoonstelling gehouden van Nederlandse medische apparaten: hier kon geld verdiend worden, en dan is het natuurlijk ‘heel wat anders’. Als er geld verdiend kan worden hebben onze wakkere Hollandse Elsevier-

[p. 5]

lezers nooit bezwaar gehad tegen het brengen van de Hitlergroet, het trappen op het Kruis of het zich op beide wangen laten kussen door Nikita.

Die strubbelingen zijn het dus eigenlijk niet. Ik geloof eerder dat allerlei fobieën een rol spelen, die samenhangen met het zeer lage gemiddelde intellectuele niveau van de Nederlandse diplomaat of ambtenaar die zich met Russische zaken bezighoudt. Ook wie de populaire opvatting niet deelt volgens welke Neerlands diplomaten bij voorkeur uit Haagse dégeneré's worden gerecruteerd zal moeten tegeven dat het ‘bepaaldelijk’ niet de bloem der natie is die ons in het buitenland vertegenwoordigt. Hun kennis van Russische zaken is - op twee, drie uitzonderingen na - nihil. Dat zou nog niet zo erg zijn, ware het niet dat die onwetendheid vaak samengaat met een huiveringwekkende domheid, zodat velen hunner zich op hun gebrek aan deskundigheid laten voorstaan als betrof het een deugd. En domheid trekt domheid aan. Tegen de tijd dat laat ons zeggen onze ambassadeur in Spanje gepensioneerd of ergens diep in Zuid-Amerika is weggestopt heeft hij twee drie soortgenoten de dienst binnengehaald, en zo blijf je aan de gang. Deze lieden hebben goede manieren, zij onthouden je naam, dragen keurige pakken en sokken, gaan op tijd naar de kapper, weten hoe ze je een vuurtje of een kopje thee moeten geven - kortom ze hebben alles wat een slavist vaak niet en iedere automobielverkoper wel heeft, maar weten - weten doen zij niets.

Met bekakte arrogantie vertelde mij eens in Moskou een aan onze ambassade aldaar verbonden jonkheer dat Kiëv een ‘oude Russische stad’ was en dat de autobusreis Moskou-Leningrad niet aan te bevelen was omdat je dan de hele nacht tussen stinkende Russen zat. Het was natuurlijk mooi dat hij iets van Kiëv wist - een van de ambassadechauffeurs zal het hem verteld hebben, de Russische lagere school besteedt veel aandacht aan vaderlandse geschiedenis - maar hoe dom moet iemand zijn die aan een specialist-viroloog trots vertelt dat meningitis een besmettelijke ziekte is! Daarbij stinken Russen niet meer dan Nederlanders. Zij gingen eeuwen geleden al iedere zaterdag in het bad - in een tijd dus dat de Nederlandse adel twee, hooguit drie maal per jaar zijn voeten waste. Jaren geleden was het met veel moeite in orde gekomen dat een Russische historicus hier enige tijd mocht vertoeven. De man moest opgeven wat hij hier kwam doen en had als object van zijn studie genoemd Niderlandskaja buržuaznaja revoljucija. Dat onze opstand tegen het wettige Spaanse gezag, op school fatsoenshalve ‘80-jarige oorlog’ genaamd, in het buitenland bekend staat als de Nederlandse revolutie, wist men ten departemente niet. Men werd zeer zenuwachtig door die revoljusija en had al bijna besloten veiligheidshalve dat visum te weigeren. Een aan een onzer universiteiten verbonden historicus heeft die paniek op het laatste ogenblik nog kunnen bedwingen.

Dat dergelijke diplomaten bestaan is te betreuren. Dat zulke mensen in overheidsdienst zijn is schandelijk. Maar nog veel erger is dat dit soort Neanderthalers beslissingen van de Nederlandse overheid in belangrijke mate beïnvloedt. ‘Wij willen wel Russische geleerden in Nederland toelaten’, zei een hunner mij jaren geleden (bij een van die wanhopige pogingen om zonder kwaad te worden iets aan deze lieden uit te leggen van het belang van culturele uitwisseling met de Sovjet-Unie), ‘maar dan moeten ze ons natuurlijk geen communisten sturen’.

De fobieën waar deze ongelukkigen onder gebukt gaan zijn geloof ik de volgende: ten eerste het spionage-complex, - eigenlijk te idioot om over te spreken. De communistische landen hebben in Nederland zoveel commerciële en diplomatieke vertegenwoordigers, dat het constant in de gaten houden van deze mensen duizenden fulltime surveillanten zou vragen. Alleen het registreren, beluisteren en beoordelen van hun telefoongesprekken zou een bezetting eisen van enige honderden ambtenaren. Vijf Russische geleerden meer of minder maken waar de zaken zo staan geen verschil. Ik zou trouwens wel eens willen weten welke verschrikkelijke geheimen men toch eigenlijk voor die Russen verborgen wil houden?

Dan is er de angst, dat eventuele Russen hier ‘propaganda’ gaan maken. Ook dit is een stukje xenofobie: irrationele angst voor buitenlanders. Paul de Groot en Theun de Vries mogen zeggen wat ze willen - Theun krijgt voor zijn streekromans zelfs een prijs van de minister, die hem stralend van politieke en eigenlijk welbeschouwd ook literaire ruimdenkendheid dat geld in het Muiderslot overhandigt. Maar als een Rus in het land komt moet hij vooral zijn mond houden, want men schijnt als de dood te zijn dat zijn optreden tot het ineenstorten van ons staatsbestel zal leiden. Het is heel moeilijk, zo niet onmogelijk, die vrees als hij er eenmaal inzit uit iemands hoofd te praten, even onmogelijk als het is een antisemiet, een antipapist of een anti-amerikaan van hun respectieve fobieën te verlossen.

Waarom zou mijn Russische collega die

[p. 6]

hier een jaar komt doceren niet precies dezelfde vrijheid mogen hebben als ik om te zeggen wat hij wil? Waar haalt men eigenlijk de godvergeten brutaliteit vandaan zich te bemoeien met de politieke overtuiging van mijn collega uit Moskou? Zolang hij de Nederlandse wetten niet overtreedt behoort die man hier welkom te zijn, ook al komt hij uit een land waar, zoals men in Den Haag vagelijk vernomen heeft (zonder overigens maar bij benadering te weten wat dat woord betekent) sommige mensen communist zijn.

Dat deze Russische geleerden god danken als zij enige tijd de lucht van het Westen kunnen inademen, dat zij dat nooit of zeer zelden zullen zeggen, dat sommigen hunner veiligheidshalve en enkelen hunner beroepshalve bij gelegenheid de officiële claptrap die hun thuis geleerd is zullen herhalen, en dat het verblijf van zo'n Rus in Nederland een geweldige propaganda voor de democratie is - hoe wil men dat iemand in Den Haag dat begrijpt? Wie weinig weet kan er iets bijleren, maar voor wie helemaal niets weet is er helaas geen hoop.

Vervolgens is daar de angst dat studenten die wij naar Rusland sturen als communisten terug zullen komen. Ook hier geldt natuurlijk in de eerste plaats, dat het als hoogst onfatsoenlijk moet worden aangemerkt wanneer de Nederlandse overheid invloed wil uitoefenen op de politieke keuze van enig student. Als zo'n student communist wil worden gaat dat de regering geen donder aan. Zij kan zijn beurs intrekken als hij voor een Moskous examen zakt, niet als hij lid wordt van de Komsomol. En dan: waarom niet? Welke schade lijdt ons land als er jaarlijks zeg vijf communistische intellectuelen bijkomen? Het zou eigenlijk toegejuicht moeten worden. Onlangs heeft Paul de laatste doctorandus uit het partijbestuur gegooid. Royement (of zoals Jan Blokker suggereert een gezondheidreisje naar de Krim) zal van Baruch spoedig een ex-CPNer maken. Het is mijns inziens een Nederlands belang dat er bij de C.P.N. voor een zekere aanvoer van mensen die lezen en schrijven kunnen gezorgd wordt, opdat de stem der rede, hoe ook verdund en verwrongen, af en toe nog eens tot de kudde doordringt.

Overigens leert de ervaring, dat niets desastreuzer is voor het tot wasdom komen van sluimerende communistische sympathieën dan een verblijf van enige maanden in Moskou of een serieuze studie van enig aspect van de Russische werkelijkheid. Wat onder fatsoenlijke Russen de ‘intoerist’-mentaliteit heet komt onder Nederlandse academici wel voor - nomina sunt odiosa - maar niet onder serieuze slavisten. Iemand die zich in sovjetrecht specialiseert moet wel een heel vreemde klant zijn als hij niet vrij vroeg in zijn studie getroffen wordt door de uiterst voordelige wijze waarop het Nederlandse recht zich van het Russische onderscheidt, zowel in theorie als in de praktijk. Is zo'n student een gelovige ‘intoerist’, dan moet hij, wil hij niet schizofreen worden, óf zijn geloof, óf zijn studie opgeven. Geloof en wetenschap gaan niet samen als zij zich op hetzelfde object richten. Een gewone student is helemaal niet geneigd als ‘intoerist’ uit Moskou terug te keren, integendeel. Zijn afkeer van de daar heersende tyrannie en verveling is soms zo groot, dat hij gevaar loopt niet alleen zijn belangstelling voor Jevtoesjenko, maar ook die voor Poesjkin te verliezen, zodat hij soms getroost en opgepept moet worden als hij terugkomt. Met name Leidse meisjesstudenten, wier geestelijke horizon maar al te vaak begrensd wordt door te ener zijde de Haagse Post en te anderer zijde de V.V.S.L., komen nogal eens wat sip uit het vaderland aller arbeiders terug.

Wat men te Den Haag nimmer zal begrijpen - mede omdat men geen idee heeft van het verschil tussen de beide politieke systemen - is, dat ons systeem (gelijkheid van de burgers voor de wet, rechtszekerheid, onafhankelijke rechters, vrijheid van de burger om zich in woord en geschrift tegen de overheid te richten, algemeen, geheim en direct kiesrecht etc.) juist gebaat is bij een gewoon, redelijk, menselijk contact op academisch niveau. Ik bedoel hier natuurlijk niet het befaamde ‘gesprek’, waar de in ons land geloof ik weliger dan waar ook tierende halve zachten het altijd over hebben, maar doodgewoon contact: een archeoloog uit Kiëv die in Drente graaft en daar in een kroeg naar de televisie kijkt; een man van de Hermitage die zich bedrinkt met de directeur van het Mauritshuis; een politicoloog uit Omsk die op de vuist gaat met Pieter 't Hoen; een linguist uit Tiflis die schrijft over A.W. de Groot en merkt dat diens boeken niet allemaal in de U.B. te Leiden aanwezig zijn zodat hij af en toe naar de K.B. moet. Zulk soort dingen. Een eenvoudig voorbeeld: enkele jaren geleden schonk ik aan een hoogleraar der Leningradse universiteit een fotocopie van een in Nederland door een Rus in de eerste helft der 19e eeuw gemaakt reisdagboek - ongepubliceerd en onbekend tot dusverre. Die collega was daar heel blij mee. Daar het origineel niet in Nederland is en ik maar één copie had bezeten vroeg ik hem, in

[p. 7]

ruil voor de dienst die ik hem bewees, mij een fotocopie van mijn fotocopie te bezorgen om weer mee naar huis te nemen want dat dagboek interesseerde mij. Ik beschouwde mijzelf als iemand die wat Russische toestanden betreft mit allen Hunden gehetzt is - maar toch was ik even verbaasd toen mijn vriend opmerkte dat hij zijn best zou doen, maar dat ik zeker wel begreep dat het maken van een fotocopie voor particulier gebruik in zijn land door de overheid op de rand van hoogverraad werd geplaatst, althans dat het een zaak was waar vele instanties hun toestemming voor moesten geven, en dat het dus best kon zijn dat ik die copie nooit zou krijgen. Ik heb hem ook nooit gekregen. Ter verduidelijking wil ik even opmerken dat de geleerde in kwestie een van die ongelooflijk stipte en correcte in de 19e eeuw geboren Russen is van het type Pnin-Becker, dus aan hem heeft het niet gelegen. Welnu, in de gang van de Amsterdamse universiteitsbibliotheek staat een machine, waarmee een ieder voor 30 cent in 30 seconden een fotocopie kan maken van wat hij maar wil. Als één maal per jaar één Russische academicus die machine ziet gebruiken, dan is er meer propaganda gemaakt voor het rotte kapitalistische Westen dan in duizend uitzendingen van Radio Free Europe.

Dit alles waren denkbeeldige bezwaren tegen een door een verdrag geregeld cultureel verkeer met de Sovjet-Unie, argumenten, zoals men heeft gezien, die geen steek houden en vooral op domheid en vooroordeel berusten. Er zouden daarnaast natuurlijk redelijke argumenten tegen zo'n verdrag kunnen pleiten. Ik heb nooit zult een redelijk argument gehoord, en ik kan er slechts één bedenken, en dat is dit: men kan zich op het standpunt stellen dat



onze afkeer van het daarginds heersende politieke systeem - onbegrensde macht van de staat over haar onderdanen, door de overheid gepropageerd antisemitisme, de onmogelijkheid voor een Rus om zich op het Hollands Maandblad te abonneren, en nog zo enkele dingen - zo groot is, dat wij met dat land geen betrekkingen willen onderhouden. Dat is misschien een onpraktisch en verwerpelijk, maar in ieder geval een eerlijk en redelijk standpunt. Het doet denken aan het standpunt van de pacifist die vindt dat oorlog een walgelijk en misdadig bedrijf is en daarom iedere medewerking daaraan weigert - ook als het erom gaat om massamoordenaars als Hitler of Stalin buiten de deur te houden. Dit argument is echter nimmer, voor zover ik weet, in Haagse kringen aangevoerd. Integendeel, men onderhoudt al meer dan twintig jaar diplomatieke en nog veel langer handelsbetrekkingen met de U.S.S.R. Men laat de ambassadeur van dat land rondvaarten maken door de Amsterdamse grachten en schilderijen van Van Gogh bekijken. Als men dat doet, lijkt mij, is er geen reden om Russische kunsthistorici te beletten die grachten en die schilderijen te zien. Als men wel complete ureumfabrieken, maar geen slavisten naar Rusland wil sturen meet men met twee maten, zoals die pacifisten die de atoombewapening van het eiland Cuba toejuichten en zelfs als teken van adhaesie hun baard lieten staan, maar moord en brand schreeuwden toen Kennedy de Russen sommeerde die gevaarlijke rommel weg te halen. Helaas schijnt men tot dusverre in Den Haag gedacht te hebben: geld stinkt niet, maar aan de Russische cultuur zit een luchtje.

K. van het Reve