Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 19]

Meisjes die ik gekend heb
Drs. R. Chapkis

Het licht in de bovengang kun je beneden aan doen. Je kan het dan boven weer uit doen. Ook kan je het boven aan doen en beneden uit. Of boven aan en uit. Of beneden aan en uit. En overdag kun je het ook nóch beneden nóch boven uit of aan doen.

Ik weet zeker dat u niet weet hoe het mogelijk is om die lamp in de bovengang zo vanuit twee knoppen te kunnen aan en uit doen. We zullen dit feit dan ook als een wonder aanvaarden en op grond van dit wonder een uitleg geven over de werking van elektronische rekenmachines. Daar heeft u wel eens over gehoord. Dat heeft u toen zo ontzettend geinteresseerd dat u erg veel moeite deed om te weten te komen hoe zo'n ding werkt, zodat u dit nu weet. Of het interesseerde u toen helemaal niet, en nu dus nog steeds niet. Voor geen enkele lezer kan dit artikel dus enig profijt hebben. Maar u leest het Hollands Maandblad toch niet om er beter van te worden? Ik ga u dus toch wat over die elektronische rekenmachines vertellen, want ik interesseer me er wel voor, en dus schrijf ik er over.

Dat licht in de bovengang geeft antwoord op een vraag. Elke lamp geeft antwoord op een heleboel vragen. Als u nu een lamp ziet branden weet u bijvoorbeeld direct het antwoord op de vragen: ‘Ben ik blind?’ ‘Is er een kwartier geleden een atoombom in mijn straat gevallen?’ ‘Heb ik alle elektriciteitsrekeningen betaald?’ (De antwoorden zijn: nee, nee, ja).

Wij zijn nu alleen belangstellend naar de antwoorden op vragen als: deed er iemand het licht aan? Stel beneden staat Piet Einstein met de hand bij het lichtknopje, en boven staat Piet Stalin met de hand bij het andere lichtknopje. Het al of niet branden van het bovenganglampje geeft nu antwoord op de vraag: heeft Piet of Piet (maar niet beiden) de schakelaar omgedraaid? Aan het al of niet branden van het licht kun je niet zien wèlke Piet er draaide, maar wel of er eentje draaide. Er is dus informatie verloren gegaan. Sommen zijn niet anders dan trucs om informatie verloren te laten gaan. Stel je hebt de som 3 + 5, dan weet je misschien ook het antwoord: acht. Maar stel je hebt 8, dan zou het toch wel heel toevallig zijn als je er de som 3 + 5 bij bedacht. Hoe meer je uitrekent hoe minder je weet. En om heel snel steeds minder te weten, daar hebben we elektronische rekenmachines voor.

We zien dus dat u in uw eigen huis al een kleine elektrische rekenmachine bezit. Maar u begrijpt ook wel dat ik de zaken te simpel voorstel. In werkelijkheid heeft Piet Stalin (die in de bovengang stond) nóg een lichtknopje. Dat is het knopje in de gang dáárboven (dit is vaak de zolder). Piet Stalin heeft b.v. de gewoonte om als bij hem het licht gaat branden als de donder het lichtknopje voor de gang erboven om te draaien. Stel u nu een huis voor met veel, bijvoorbeeld honderdduizend, gangen boven elkaar. Op elke gang zijn honderden lichtknopjes. Er zijn door een dolgeworden architect overal trappen tussen deze gangen aangelegd. Verklein dit huis tot het in een kamer past en u hebt een elektronische rekenmachine. Piet is dan zodanig verkleind dat we hem maar helemaal weg maken: het lampje op de gang fungeert zelf als schakelaar voor een ander lampje. De menselijke reactietijden remmen ons dus niet meer, en we krijgen onmiddellijk antwoord op urgente vragen als: Brandt het derde lampje op de vierde verdieping en tegelijkertijd het eerste óf het tweede lampje op de tweede verdieping? Dit antwoord (ja of nee) is namelijk te zien aan het zolderlichtje. Was sich ueberhaupt sagen lasst, lasst sich klar sagen; und wovon man nicht reden kann, darueber muss man schweigen. Aldus Wittgenstein, en al denkt u misschien dat hij dan beter had kunnen zwijgen, hij had gelijk. U moet uw problemen dus brengen in de vorm van zulke vragen over uite en ane lampjes en dan zal uw dure rekenmachine u het antwoord onmiddellijk geven. Alleen het feit dat het zo moeilijk is om onze problemen in die vorm te brengen, maakt dat I.B.M. en andere computer-industrieën niet nog grotere winsten maken.

Toch is er al veel bereikt. Vraag me niet hoe, maar elektronische rekenmachines zijn al in staat tot het volgende:

Er zijn computers die heel gebrekkig van de ene taal in de andere vertalen. Er zijn computers die foeilelijke plasticvormpjes produceren, waarvan je de helft zo kan weggooien. Er zijn computers die het ver-

[p. 20]

keer in wereldsteden regelen, zodat er om de haverklap auto's op elkaar botsen. Er zijn computers die een salaris voor u uitrekenen waarvan u nog geen blikje voor de kat kan kopen. Kortom: de computer neemt steeds meer functies van de mens over. Hierbij duiken dan twee grote misverstanden op, waarvan ik er een wel wil bespreken (de andere is de vaak gehoorde vrees dat de elektronische rekenmachines, in dit geval meestal elektronische breinen genoemd (zoals zij ons wel de bloederige breinen noemen), ons op de duur gaan overheersen. Er zal nog eens een dag komen dat ze in plaats van voor ons te werken ons voor hullie zullen laten werken. Mensen die een dergelijke onzin uitslaan verdienen inderdaad niet beter dan van de trap tussen de verschillende lampjes te worden gesmeten.)

Het andere misverstand is te beluisteren in een vraag die mij vaak wordt gesteld. Deze vraag luidt: ‘Kan een elektronische rekenmachine denken?’ Mijn antwoord op de vraag luidt: ‘Nee, net zo min als een mens’.

‘Maar’, is dan uw intelligente tegenwerping, ‘een mens kan een gedicht schrijven, in God geloven en zich op iemand verlieven’. Ik ontken het niet. Er wordt inderdaad wel eens een gedicht geschreven, een God geloofd en een persoon geliefd. Maar dat gebeurt dan net zo als we vallen wanneer we uit het raam springen. Pas als iemand wéét waarom en hoe hij gedichten, Goden en personen van de een of andere sekse schrijft, gelooft of bemint, vind ik dat hij het echt kán. En op datzelfde moment kan een computer het ook. Gedichten



schrijven is bijvoorbeeld een vrij redelijk proces en het wordt dan ook in toenemende mate door elektronische rekenmachines verricht. Voor ons land had dit eigenste maandblad de première toen het in april 1963 een gedichtje opnam, dat door de Electrologica X-3 was vervaardigd. Er werd door de regering tijdschriftensubsidie voor verleend en het hoort dus tot de Nederlandse literatuur.

Kan een machine schaken? Antwoord: ‘Kan een mens schaken?’ Spelregels leren en niet altijd maar tegen iedereen verliezen: mens en machine kunnen het. Altijd feilloos spelen: mens noch machine kunnen het. Daar de evolutie bij computers veel harder gaat dan bij mensen, bestaat er voor hen nog wel hoop op een feilloze schaker, voor ons heel weinig.

Het bovenstaande is niet helemaal onzin. Ik wil u in een volgend artikel vertellen hoe u een probleem door een rekenmachine kunt laten doen. Een paar jaar geleden moest je daar nog jaren lang voor gestudeerd hebben om alles wat je wilde uit te drukken in de omslachtige taal van lampjes die op bovengangen al of niet branden. Dat hoeft nu niet meer. Er is een taal ontworpen (door mensen) die het iedereen zonder enige kennis van elektronika, het tweetallig stelsel, of bovenstaande glasheldere uitleg, mogelijk maakt om zijn ideeën aan een computer over te brengen. Hoe die taal in elkaar zit, hoe dicht het ideaal waarvan velen en Leibniz in het bijzonder hebben gedroomd al benaderd is, en wat voor grote voordelen ook buiten de computertoepassing deze taal bezit, kunt u lezen in het volgende artikel, getiteld ‘De taal van het wetenschappelijk geweten’.