Hollands Maandblad. Jaargang 6

Een periode van stagnatie
E. Damen

Een volmaakte economie is blijkbaar even onbestaanbaar als een volmaakte onderneming. Een jaar geleden leek nog een toestand van redelijk economisch evenwicht te bestaan. De eerste aanduiding dat er iets mis was, zat in de rijksbegroting voor 1964, die toen een groot budgettair- en financieringstekort aanwees. Door inflatie in het buitenland en door lage lonen hier liep de export zo hard, dat het produktie-apparaat weliswaar ten volle was bezet, maar toch met de buitenlandse deviezen inflatie werd ingevoerd. De looneisen werden goeddeels ingewilligd, maar een vergroting van de bestedingspotentie met 10 pct leidde tot dusdanige vergroting van de invoer dat een aanmerkelijk kleiner deel van de invoer met uitvoer kon worden gefinancierd dan nodig is om de betalingsbalans in evenwicht te houden. Het wordt ons allemaal veel somberder afgeschilderd dan nodig is en dan het in werkelijkheid is, want na acht maanden tekort op de handelsbalans valt de vermindering van de monetaire reserves enorm mee; die van de centrale bank zijn nog in het geheel niet aangetast. Aan appellen, waarschuwingen, theoretiseren, bestedingsbeperkende fiscale maatregelen en monetaire remmen is geen gebrek, maar iedereen besteedt meer en betaalt meer belasting, waardoor ook de staat wat meer inkomen en bestedingsmogelijkheden heeft. Er blijkt in het eerste kwartaal van 1964 naar waarde nog evenveel te zijn uitgegeven voor investeringen als gemiddeld in drie maanden van 1963. Naar volume betekent zulks vanwege de prijsstijgingen intussen een vermindering sinds verleden jaar en hoe groot de vermindering naar kwaliteit is, laat zich bij geen benadering vaststellen. Winkelpuien worden er namelijk genoeg vernieuwd, maar de uitbreiding van de produktieapparatuur is maar matig. In de achtste industrialisatienota, die anderhalf jaar geleden verscheen, is enige aandacht besteed aan de kwaliteit van de industriële expansie en dat werd tijd, want het is niet langer de pure werkgelegenheid waar om gaat, maar de meest zinvolle aanwending van de beschikbare werkkracht. Voor een ontwikkeld industrieland is Nederland namelijk voor een nog veel te groot aantal essentiële produkten op invoer aangewezen, terwijl het uitvoerpakket zwak is door een groot aantal produkten, die even goed of beter elders, met name in ontwikkelingslanden, zouden kunnen worden gemaakt.

De nieuwe ontwikkeling sinds verleden

[p. 16]

jaar raakt het dogma van de economische groei. Economische groei moet van de stijgende produktie komen, anders is een stijging van het nationale inkomen alleen maar inflatie. Deze stijgende produktie moet worden afgezet, waarbij het de kunst is evenwicht te vinden tussen de binnenlandse afzet en de buitenlandse. Stijging van de produktie kan worden verkregen door investeringen, door meer werkkrachten in te zetten en door grotere produktiviteit. Aangezien de behoefte aan werkkrachten aanmerkelijk groter is dan het aanbod ervan, zit hierin een remmend element. Er zit vermoedelijk nog enige marge in een aantal betrekkelijk overbodige economische activiteiten van marginaal rendement, doch nu de fameuze marge-vernauwing hier een begin van sanering heeft teweeggebracht, blijkt alweer dat de groei van de dienstensector de uitstoot uit de marginale sector hard nodig heeft. Zonder aanvoer van werkkracht en bij gelijkblijvende of zelfs iets teruglopende investeringen moet derhalve de stijging van de produktie van de grotere produktiviteit komen. Een toestand van volledige werkgelegenheid, van verkopersmarkt in hele sectoren en sterke nominale fiscale progressie doet de produktiviteitsontwikkeling ook geen goed. Zodoende is in de eerste helft van 1964 de produktie maar zo weinig gestegen dat een stijging van de kosten per eenheid produkt voor de hand lag. Hetgeen slechts in beperkte mate tot hogere verkoopsprijzen leidde en in gevallen waar kwartaalcijfers werden gepubliceerd ook veelal tot inkrimping van de winstmarges. Daarmede wordt een stuk bestedingen (consumptie, investeringen) tegengehouden, hetgeen de bedoeling was vanwege het beruchte evenwicht, maar natuurlijk niet bevorderlijk is voor de economische groei. Belangrijke Europese industrielanden als Engeland, Frankrijk en Italië hebben elk op hun eigen manier eveneens met dit probleem te maken. Landen met traditioneel betrekkelijk lage groeipercentages als de Ver. Staten en België hebben veel minder last met dit probleem. Het begint er op te lijken dat het voor een evenwichtige economische groei wel nuttig is, wanneer in een land een zekere reserve aan onbenutte produktiecapaciteit beschikbaar is, en de theorie zou zijn te verdedigen dat bij optimale bezetting van het produktieapparaat de economische groei stagneert.

Afgezien van de fysieke onmogelijkheid om de produktie te doen toenemen, is er ook de kwestie van de vraag. Er zijn langzamerhand uit de produktie heel wat behoeften bevredigd. Misschien is het waar, dat er altijd wensen zullen zijn voor consumptie en investeringen, doch daar zit toch een soort grens, omdat de kosten van steeds nieuwe wensen en behoeften de neiging hebben harder te stijgen dan het inkomen, zelfs afgezien van intussen optredende al dan niet inflatoire prijsstijgingen. Dit is een gebied dat nog weinig onderzocht is en ook bijzonder moeilijk is te onderzoeken aangezien de elasticiteit van de vraag wel voor zeer essentiële dingen is na te gaan, doch reeds daar al wisselt met structurele wijzigingen in de inkomensverhoudingen. Aangevoerd kan nu worden dat een duidelijk groot tekort in de goederensfeer als dat aan goede woningen nog expansie van de vraag toelaat en stijging van de produktie, maar zelfs dat moet vermoedelijk toch weer niet worden overschat, omdat een tekort, dat zo lang aanhoudt als het hier bedoelde aan woonruimte, allengs tot wijziging van de levensgewoonten leidt, zeker wanneer er een complete generatie overheengegaan is. In de recreatiesector heeft zich iets dergelijk voorgedaan met het kamperen in de vacanties en met de z.g. bermrecreatie op zondagmiddag. Bovendien is niet te voorzien in hoeverre positieve of negatieve bevolkingsgroei parallel zal lopen met de ontwikkeling van de woningvoorraad. Het lijkt daarom realistisch van deze kant geen al te sterke impuls voor de toe-

[p. 17]

neming van de vraag te verwachten. En wat de exportvraag betreft, mag het waar zijn dat de grondstoffenlanden nu wat meer opbrengsten hebben, ze zijn aan de andere kant overal druk aan het industrialiseren, waarmede logisch de invoermogelijkheden juist van zwakke produkten afnemen. Het financieren van ontwikkelingshulp ligt daarenboven heel wat meer voor de hand bij grote overschotten op de batalingsbalans dan bij tekorten. Dat alle landen overschotten op hun betalingsbalans zouden hebben, is nu eenmaal niet wel mogelijk: wat de een overhoudt, komt de ander te kort. Een zekere uitzetting van de internationale liquiditeit is er wel en deze zal wellicht ook nog iets groter worden wanneer de Oost-Westhandel zich nog wat uitbreidt, doch ook hier zijn er fysieke grenzen die parallel lopen met die welke reeds aan de uitbreiding van een volledig bezet produktie-apparaat worden gesteld. De kwestie van de economische groei zit op een der hoekpunten van de magische driehoek; op de andere hoekpunten zitten de waardevastheid van het geld en de evenwichtige betalingsbalans. Bij volledige werkgelegenheid wordt de groei geforceerd ten koste van een der andere elementen, meestal is dat inflatie, Wordt de inflatie werkelijk krachtig tegengegaan dan blijkt het met de economische groei zo'n vaart niet meer te lopen. Veel dingen hebben in de periode van 1948 tot 1964 samengewerkt om de economische groei te bevorderen, maar het is ten koste van de koopkracht gegaan, niet helemaal, doch wel voor een belangrijk deel. Sommigen menen nu dat de inflatie er altijd zal zijn, omdat het politiek zo gemakkelijk is. De bestrijding ervan, zeggen zij, is steeds halfzacht als gevolg van pressiegroepen, politieke spanningen, geldschepping die vooruit loopt op toekomstige expansie etc. Het was echter in die periode nog steeds mogelijk de produktie uit te breiden en er viel een bijna onoverzienbare vraag te bevredigen. Zo ligt het nu niet meer. Dat de groei in de jaren 1960-1970 wat zou verlangzamen, werd wel verwacht. De EEG-prognoses brachten daar goede argumenten voor aan. Dat het tempo gedurende een periode van enkele jaren zo langzaam wordt, dat van stagnatie gesproken kan worden, lijkt nu in de lijn der mogelijkheden te liggen. Alles lijkt samen te spannen om de impulsen weg te nemen, die tot dusverre de economische groei zo sterk hebben bevorderd. Al eerder is iets dergelijks vertoond bij kleine incidentele recessies en bij de bestedingsbeperking in 1957. Het incidentele karakter lag er toen evenwel vrij dik op. Nu is niet goed te zien hoe de afgeremde groei zonder forse inflatie weer op dreef kan komen.