Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 11]

Anti-intellectualisme in Amerika
B. Crick

Als wij een zekere koelbloedigheid bewaren en ons historisch inzicht niet uitsluitend uit krantekoppen putten, is er geloof ik geen reden om over de nominatie van senator Goldwater bezorgder te zijn dan over zoveel andere vreemde verrassingen die opgedoken zijn uit de bijna saaie gelijkmatigheid van het Amerikaanse liberalisme.

Want ook al gebeuren er op gezette tijden dingen die ons aan het schrikken maken, zelfs onder dweepzieke Amerikanen valt, althans tot dusver, een verscheidenheid waar te nemen die elk duurzaam verbond van ‘de verkeerden’ tegen ‘de goeden’ verhindert.

Dat wij ons zo bezorgd maken over de Amerikaanse politiek vindt dan ook voor een deel zijn oorzaak in de onwerkelijke terminologie waarvan goed-liberale Amerikaanse historici en sociologen zich bedienen wanneer zij een beeld geven van hun eigen samenleving. Amerikaanse historici zijn bijna zonder uitzondering Democraten. Zoals Arthur Schlesinger jr in zijn drie massieve en propagandistische delen van de History of the New Deal plegen zij de Amerikaanse geschiedenis te schetsen als een voortdurende strijd van liberalen tegen conservatieven. Maar de waarheid is dat er, ideologisch gesproken, in Amerika geen echte conservatieven zijn. Iedereen is op de een of andere manier liberaal. Sommigen zijn economische liberalen, die vóór alles opkomen voor vrijheid van meningsuiting. Maar onvervalste conservatieven zijn even zeldzaam als onvervalste socialisten, en geen van beiden vormen zij een factor van enige betekenis in de Amerikaanse politiek. Senator Goldwater bijvoorbeeld is geen conservatief, zelfs geen reactionair, in de Europese zin van het woord. Wat hij uit het verleden wil behouden is liberaal - al te liberaal zelfs. Hij gelooft werkelijk in vrije concurrentie tussen een groot aantal kleine zakenlieden en kleine boeren. Hij gelooft dat dat bestaat en dat het, zelfs als het niet bestond, het beste voor de Verenigde Staten zou zijn. Hij gelooft in volledige sociale mobiliteit. Hij is een man uit de Amerikaanse traditie van ‘in één generatie van lompen tot luxë (en, zoals iemand er smalend aan toevoegde, ‘weer terug in de volgende’). Hij en zijn volgelingen moeten niets hebben van de dominerende positie die in het Westeuropese leven wordt ingenomen door een ontwikkelde en sociaal hoog aangeschreven elite. Hij spreekt niet als een De Maistre of een Edmund Burke, maar als een ultra-democraat: hij is een man van het volk. Hij spreekt de taal en vertolkt de aspiraties van de doorsnee Amerikaanse kleine middenstander. Hij is ‘one of the boys’. De dreiging die hij vertegenwoordigd is niet die van een reactionaire klasseheerschappij of van het grootkapitaal. In feite is hij ervóór de monopolies op te breken, liever dan ze hun gang te laten gaan of onder overheidscontrole te plaatsen. Het gevaar dat van hem uitgaat is eerder een zaak van louter anti-intellectualisme.

Goldwater vertegenwoordigt de mensen wier verlangen naar een goed en rustig bestaan is bedorven door de complicaties van de buitenwereld. Hij vertegenwoordigt mensen die er rond voor uit komen en er trots op zijn dat zij Amerikanen én isolationisten zijn: zij zijn er in geslaagd een klasseloze samenleving van middenstanders op te bouwen door de dynastieën en de machtspolitiek van Europa de rug toe te keren; maar nu worden ze steeds opnieuw tegen hun wil teruggesleept in die zo graag vergeten buitenwereld. Daarom geven zij er de voorkeur aan te weigeren de feiten onder ogen te zien. De nominatie van Goldwater is de laatste wanhopige poging van een aantal Amerikanen om te ontkomen aan de aanvaarding van het feit dat zij niet langer in een afgezonderd stelsel kunnen leven, geïsoleerd van wat eigenlijk voor vrijwel honderd procent nadelen en bedreigingen zijn, veroorzaakt door niet-Amerikaanse aangelegenheden.

Ik kan me deze reactie bijzonder goed indenken en ik sta er met veel sympathie tegenover. Het is een reactie die tegengegaan moet worden, want de omstandigheden zijn veranderd. Maar zij moet worden tegengegaan op de meelevende en begrijpende maniet die men aan de dag legt tegenover opgroeiende jongeren die, zonder daarom gevraagd te hebben, geconfronteerd worden met de opdracht om als mannen en vrouwen in een onvolmaakte wereld te leven. Geen

[p. 12]

wonder dat hun gefrustreerde dromen zich in bedreigingen en gewelddaden ontladen als zij zo weinig begrip en sympathie ontmoeten voor de positie waarin zij verkeren. Maar oprecht begrip en sympathie tonen kan men pas als men iemand zo na staat dat men hem de waarheid kan zeggen. Maar die waarheid trachten ze nu juist te omzeilen. Dat is het anti-intellectualisme dat senator Goldwater vertegenwoordigt.

Nu valt het als een bijzonder gelukkig toeval te beschouwen dat juist over dit thema, en nog wel aan de vooravond van de benoeming van senator Goldwater, een boek is gepubliceerd door een van de beste representanten van de jongere generatie van Amerikaanse historici. Professor Richard Hofstadter's Anti-intellectualism in American Life is het werk van een nauwgezet en ervaren historicus, iemand die zich veel moeite heeft getroost om de al te simplistische visie op de Amerikaandse geschiedenis uit te bannen die alles wat ‘het volk’ nastreefde als voortreffelijk beschouwde, en alles wat de gezeten burgers verlangden als zelfzuchtig, corrupt of eenvoudigweg Europees - of, nog erger, ‘Engels’. Het is eigenlijk iets bijzonders dat een historicus die gewoonlijk monografieën schrijft zo'n veelomvattend onderwerp wil aanpakken. Misschien is het een symptoom van de hedendaagse crisis in de Amerikaanse samenleving dat een zich van zijn verantwoordelijkheid bewust historicus het nodig heeft gevonden zich op deze manier tot een groter publiek te richten. Maar professor Hofstadter heeft er nadrukkelijk de aandacht op gevestigd - wat de meeste recensenten in de Verenigde Staten en Engeland bewust schijnen te negeren - dat hij uitsluitend schrijft over hetgeen waarover hij zégt te schrijven:

‘I do not suffer from the delusion that the complexities of American history can be satisfactorily reduced to a running battle between eggheads and fatheads...; my concentration on anti-intellectualism in the United States is no more than the result of a possibly parochial, interest in American society. I do not assume that anti-intellectualism does not exist elsewhere. I think that it is a problem of more than ordinary acuteness here, but I believe it has been present in some form and degree in most societies... I am disposed to believe that anti-intellectualism, though it has its own universality, may be considered a part of our English cultural inheritance, and that it is notably strong in Anglo-American experience... This book is a critical inquiry, not a legal brief for the intellectuals against the American community. I have no desire to encourage the selfpity to which intellectuals are sometimes prone by suggesting that they have been vessels of pure virtue set down in Babylon’.

Wanneer men de meeste recensies leest die in de weekbladen over dit boek verschenen zijn zou men geneigd zijn te denken dat de auteur betoogt dat anti-intellectualisme zowel de overheersende stroming in de Amerikaanse samenleving is, als iets exclusief Amerikaans.

Veel van de lof die het boek door Britse recensenten zo kwistig wordt toegezwaaid moet de auteur dan ook wel zeer in verlegenheid brengen: het is het beruchte farizëisme van Engelands literaire intellectuelen, of wat een president van Harvard eens hun minzame neerbuigendheid noemde. (Ik spreek hier uitsluitend over Engeland, omdat de situatie in Nederland ongetwijfeld weer heel anders is.) Wij zijn ook eigenlijk een nogal rare troep mensen. We kennen de oude traditionele intellectuelen die in politiek opzicht vóór de Yankees zijn, maar in sociaal opzicht tégen; en de jonge ‘mod-intellectuals’ die politiek tégen hen zijn, maar in sociaal opzicht vóór - te oordelen naar kleding, gedrag, manier van praten, volkshelden, literatuur, zang en dans en het in ere houden van een extreem individualisme (dat niet wezenlijk wordt aangetast door een collectivistische retoriek). We voelen ons allen genoodzaakt een beetje neerbuigend te doen over het lot van de Amerikaanse intellectueel, omdat we met goed fatsoen niet langer voluit anti-Amerikaans kunnen zijn, zoals in de tijd van dat oude groteske verbond van antipathieën tussen High Conservatives en de meer bejaarde leden van ver en nog verder Links. In Engeland kwalificeren we zelfs elke linkse Amerikaanse bezoeker en inwoner als ‘uitgewekene’ (zo zeker zijn we ervan dat ze eerder Amerika zullen haten dan van Londen houden). Maar in werkelijkheid is alles betrekkelijk. Je moet denken aan die Canadese dichter die 's nachts in Montreal uitriep: ‘Goddank dat de Verenigde Staten bestaan; daardoor lijkt Canada tenminste niet meer op Australië!’

What We Want, fellow reviewers is een boek over anti-intellectualisme in Engeland dat getuigt van een eruditie en een verstandig inzicht als van Richard Hofstadter. Maar wat uit een historisch en wetenschappelijk oogpunt werkelijk nodig is, is wat Hofstadter nadrukkelijk nalaat: een vergelijkende studie maken van de positie van de Europese intellectuelen, de geschiedenis van hun ontstaan als een duidelijk te onderscheiden

[p. 13]

Leo Vroman

Septemberlichtval komt misschien
op goniometrieken aan:
als de hoeken zon/plataan/oog
en/horizon < 10
lijken de bomen vol en rond
maar ook voelt de mond
de lucht allang koel
als de linkerwang
nog gloeit van zonsondergang.

klasse, om met Weber te spreken. Dat is de kritiek die ik op zijn boek zou willen leveren. Er zijn onderwerpen waarbij het eenvoudig onmogelijk is te zeggen: ‘Ik beperk me tot de bestudering van wat het dichtst bij me ligt’, onderwerpen die vanwege hun gevarieerde karakter helemaal of helemaal niet moeten worden aangepakt. Je hele manier van denken over een probleem kan immers bepaald worden door een gebrek aan inzicht in de ruimere samenhang. Deelstudies, voorgezet aan een algemeen publiek, leiden onvermijdelijk tot misverstanden, hoe oprecht in de inleiding de beperkingen ook zijn aangegeven. Speciale onderwerpen zijn voor specialisten; de lezer met algemene belangstelling mag verwachten dat althans getracht wordt een onderwerp in een ruimer verband te plaatsen. Ook een boek over anti-intellectualisme in Engeland zou als het erop aankomt een te smalle opzet hebben. Er zijn natuurlijk veel voor de hand liggende redenen aan te wijzen waarom de invloed van Engelse ideeën op de Verenigde Staten groter is geweest dan die van enig ander land. En er zijn veel voor de hand liggende redenen te noemen waarom het anti-intellectualisme in Engeland zo krachtig is geweest. De dominerende positie van een eeuwenoude aristocratie is in Engeland nooit door een revolutie aangetast, ja zelfs heeft de ontwikkeling van de welvaartsstaat opmerkelijk weinig invloed gehad op de gekunsteldheid van de Engelse klassenmaatschappij: op de ware religie van het snobisme. Nu de mensen gemakkelijker langs de sociale ladder omhoog klimmen, doen zij niet hun best een meer egalitaire maatschappij te doen ontstaan, maar worden zij op hun beurt snobs. Deze aristocratie is voor haar prestige nooit afhankelijk geweest van aangeleerde bekwaamheden, zoals ambtenaren of ingenieurs die nodig hebben. In Duitsland bijvoorbeeld wordt ontwikkeling veel hoger aangeslagen dan in Engeland, omdat daar de dringende noodzaak bestond om een respectabel bestuursapparaat op te bouwen voor de organisatie van het nieuwe Pruisen na de val van Napoleon, en van het weer verenigde Duitsland na 1870. Deze politieke veranderingen gingen vooraf aan een snelle industrialisatie. Maar in Engeland voltrok de industrialisatie zich eerder dan in enig ander land en viel zij vele generaties vóór het ontstaan van geschoolde beroepsklassen. Daarom waren de nieuwe cultuurmaatstaven in het industriële Engeland van de negentiende eeuw die van de zakenlieden van Manchester en van ‘praktische’ technici als Stephenson en Brunel, die allen de minachting van mensen uit de praktijk voor ‘geleerdheid’ koesterden. Zij waren, maar dan in wereldlijke zin, in niet geringe mate behept met het oude puriteinse theologische wantrouwen tegen boekenwijsheid, daar immers het Ware Licht zich eerder liet vinden via gewetensonderzoek en goede werken van ieder individu dan met behulp van een geleerde en door bisschoppen goedgekeurde theologische verhandeling. Puritanisme en industrialisatie samen leidden in Engeland tot het ontstaan van veel bekrompenheid (een onderwerp dat door geen historicus zo helder is behandeld als door D.H. Lawrence). Maar als men dit constateert praat men natuurlijk al niet meer over iets typisch Engels of Amerikaans, maar over een algemeen verschijnsel dat zich toevallig het eerst in deze twee landen voordeed en daar zo lang zonder gevaarlijke concurrentie heeft kunnen voortbestaan. Op het vasteland van Europa zijn krachtiger stromingen tegen het antiintellectualisme aan het werk geweest, al waren daar ook factoren - zoals de Franse boerenstand - die het steunden terwijl die factoren in Engeland en de Verenigde Staten vrijwel ontbraken. De positie van de intellectueel in Europa is domweg gecompliceerder en belangrijker dan in Engeland en de Verenigde Staten, wat niet wil zeggen dat zij daarom veiliger is. Maar in elk geval, een volledige analyse van het ‘Amerikaanse’ anti-intellectualisme kan zich niet beperken tot Engeland en de Verenigde Staten, maar moet zich evenzeer met de Europese geschiedenis bezighouden.

Het is bijzonder boeiend en (laten we eerlijk zijn) ook gewoonweg amusant om

[p. 14]

bij Richard Hofstadter de talrijke verklaringen en citaten te lezen waaruit de democratische onverdraagzaamheid en weerzin blijken (af en toe vast met recht?) tegenover degenen die, in de woorden van George Washington Plunkett, een beroemde Newyorkse partijbaas, ‘over Shakespeare praten in het Vijftiende District’. Maar hoe kan men nagaan hoeveel hiervan Amerikaans is en hoeveel universeel, of althans modern - in die zin dat de Reformatie, de Renaissance en de Industriële Revolutie in de Europese cultuur een merkwaardig, pijnlijk en toch vruchtbaar conflict veroorzaakten, tussen traditie en vernieuwing, tussen een pragmatische en een bespiegelende instelling. Ik zou zeggen dat deze gebeurtenissen (of begrippen), hoe veelomvattend zij ook zijn, voor het eerst dat type mens in het leven hebben geroepen dat men met enige zin kan aanduiden als ‘intellectueel’. Het is mogelijk-en die kant wil ik eigenlijk uit - dat het intellectualisme als geaccepteerd kenmerk van zelfs maar een matig grote groep medeburgers een hoogst ongewoon verschijnsel in de geschiedenis der beschaving vormt. Anti-intellectualisme is misschien de gewoonste zaak van de wereld. Het behoeft geen verklaring; het is eerder nodig het ontstaan van het intellectualisme historisch te verklaren.

Zelfs als de gedaante van het antiintellectualisme typisch Amerikaans lijkt, zoals in de ongelofelijke uitspraken over onderwijs van sommige hogepriesters van het Deweyisme-op-zijn-slechtst (‘het is niet nodig dat elk kind lezen, schrijven en rekenen kan’), is het niet wel mogelijk de betekenis ervan te schatten zonder een algemene standaard voor vergelijking, of een breder opgezette studie die laat zien waar de typisch Amerikaanse houding tegenover intellectuelen zich ging onderscheiden van wat in Engeland en Europa gebruikelijk was. Want elke samenleving heeft het moeilijk met haar intellectuelen - als ze er al zijn. Thomas Hobbes attaqueerde de traditionele Aristotelische basis van de politieke filosofie omdat zij tot tirannenmoord zou kunnen leiden. ‘Het intellect’, schrijft Hofstadter, ‘is de kritische, creatieve en bespiegelende kant van de geest’. Maar hij heeft geloof ik onvoldoende oog voor de enorme betekenis van deze schitterend eenvoudige definitie. Want het intellect vormt een permanente aantijging voor al die kanten van de geest die gericht zijn op het loutere voortbestaan, op eten en drinken en het laten voortbestaan van versleten gebruiken en vooroordelen in naam van het gezag.

Er is natuurlijk steeds een wisselwerking tussen traditie en daartegenover bespiegeling en vindingrijkheid. In deze zin is de geschiedenis van het intellect eigenlijk de geschiedenis van de vrijheid: van die onvoorspelbare, ongemotiveerde daden die dikwijls van geen enkel belang zijn voor het voortbestaan van de samenleving, die soms zelfs schadelijk zijn, maar soms ook dringend nodig. Want een samenleving die niet veranderen kan is vrijwel onvermijdelijk instabiel. ‘It is rare for an American intellectual to confront candidly the unresolvable conflict between the elite character of his own class and his democratic aspirations’, - maar wat gebeurt er als hij het doet? Misschien (of is dat quietistisch of Manicheïsch?) zou hij gewoon doorgaan en er mee verder leven. ‘The tragic predicament that faces any man who is... caught between his most demanding ideals and his more immediate ambitions and interests’, - ja, maar dat is nu juist altijd het beroerde in het leven; daar is niets typisch Amerikaans aan. Ik wil daarmee niet zeggen dat professor Hofstadter het eigenlijke dilemma niet ziet; dat ziet hij wél, maar er is niets typisch Amerikaans aan. ‘What is at stake’, zegt hij, ‘for individuals is... a personal choice; but what is important for society as a whole is that the intellectual community should not become hopelessly polarised into two parts, one part of technicians concerned only with power and accepting implicitly the terms power puts to them, and the other of wilfully alienated intellectuals more concerned with maintaining their sense of their own purity than with making their ideas effective.’

Natuurlijk is er sprake van een persoonlijke keuze, maar dat zal in de praktijk altijd deels een tactische en politieke keuze zijn, een kwestie van nadruk en voorrang, van het met elkaar verzoenen van middelen en doeleinden, nooit een absolute beslissing - behalve wanneer er heiligen zouden zijn en als de dood gekomen is (dan houdt het kiezen op, mag men aannemen). En wat van veel meer belang is voor de samenleving als geheel dan de onwaarschijnlijke speculatie dat de ‘intellectuele gemeenschap’ ooit ‘hopeloos verdeeld’ zou raken, is dat zulk een intellectuele gemeenschap (met al haar onvermijdelijke spanningen en gevechten, kortstondige overwinningen en tijdelijke nederlagen) überhaupt bestaat. De ‘kritische, creatieve en bespiegelende kant van de geest’ wordt niet, met hoeveel reserves ook en hoezeer ook bij “vlagen”, in iedere verlichte natie aangemoedigd. Daarom heeft professor Hofstadter niet meer dan een fragment beschreven van de geschiedenis van de invloed van de

[p. 15]

intellectuelen - een Amerikaans fragment waarvan de betekenis pas begrepen kan worden als er meer studies komen, over de situatie elders.

Ten slotte, anti-intellectualisme moet men niet opvatten als minachting voor kennis en dogma's als zodanig; want niemand is er heiliger van overtuigd dat hij weet wat juist is en dat zijn dogma's onaantastbaar zijn dan de verbeten anti-intellectueel. Het heeft meer weg van een bewustzijnsvernauwing in omstandigheden waarin mensen wanhopig hun best doen om te betogen dat de oude ideeën nog goed genoeg zijn, en dat zij heus de antwoorden wel weten. Serieus denken over andere mogelijkheden is niet alleen riskant (dat is het natuurlijk altijd), maar ook moeite voor niets. Men denke, om een voorbeeld te noemen dat senator Goldwaters zeker niet welgevallig zal zijn, aan Lenins denkbeelden over vrij sexueel verkeer: ‘een goede kameraad kan zijn tijd beter gebruiken’. Het anti-intellectualisme in Amerika is een gestage en wanhopige poging om het oude geloof in stand te houden van mensen in een nieuwe wereld, die nu verder gespaard wensen te blijven voor nieuwe ondervindingen, die weer om nieuwe oplossingen vragen. We zijn in de Verenigde Staten op het ogenblik getuige van het isolationisme in zijn laatste stellingen, waarbij het isolationisme zowel de politiek als het intellect betreft. De grootste vergissingen in de wetenschap en in de politiek worden begaan door mensen die vergeten, dat de hypothese van een voor invloeden van buiten afgesloten en dus overzichtelijk systeem altijd een abstractie is: soms een nuttige abstractie, soms ook niet. De ware politiek houdt, net als de ware intelligentie, steeds nieuwsgierig de oren open, altijd bereid tot verandering, ook als zij zichzelf voor het moment vastlegt op een bepaalde theorie of een bepaalde gedragslijn.