Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 3]

Hollands maandblad
tijdschrift voor literatuur en politiek
zesde jaargang · nummer 206 · september 1964

Herinneringen aan Utrecht

Little minds are always betraying their attachment to trifles. (Crabbs English synonyms).

‘Duizenden vogels dartelen in het hoog geboomte. Hier schieten een gadok, een bajoer of rasamala hunne kruinen omhoog. Myriaden insecten dansen in den warmen zonnestraal, terwijl de kleurenpracht van 't vlinderheir zich met die der bloemen vermengt. Talrijke apen klauteren joelend en gillend en sarrend langs de stammen op en af. Vrolijke klanken weergalmen, gekweel, gekir, gekrijsch en geschater.’

Alles ademt vreugde en genot in het land van Koning éénoog, Karel van der Heijden.

‘Die beemden rijk in tooi, bezield door d'adem Gods.’

‘Het aantal vreemde Oosterlingen overtreft wellicht driemaal dat van de Arabische fortuinzoekers.’

Voor ons Insulinde, de gordel van smaragd, of kortgenoemd de overzeesche gebiedsdelen hadden de bewoners van de Oude Kamp te Utrecht zo tegen 1936 maar weinig belangstelling. Het was ook een slaperig straatje en stoffig, omdat er veel en vaak gegraven werd - meestal zomers -; of er nu voortdurend iets aan de riolering mankeerde of dat het eigenlijk een verkapte soort van werkverschaffing was (wij beleefden het genoegen van de grote crisis) weet ik niet, maar de straat zag eruit als een geplunderd kerkhof.

Er kwamen koeienhorens en gebroken vaatwerk uit de kuilen. Het kan dus, heel lang geleden, een heidens kerkhof zijn geweest, van onbekeerde Friezen b.v. De Oude Kamp was een dwarsstraat die de verbinding vormde tussen de voor de oorlog nog statige, deftige Herenstraat en Brigittenstraat die beiden uitkwamen op vermoedelijk de rustigste en mooiste gracht van Nederland, de Nieuwe Gracht.

Men kon daar wandelen tussen de kruinen van de linde- en kastanjebomen die beneden op de werf aan het water groeiden. Een onvergetelijke ervaring. Ik zeg ‘kon’, omdat het gemeentebestuur verleden maand juist enige werkloze houthakkers heeft opgedragen de zaak wat uit te dunnen.

En dat hebben de heren goed gedaan. Als u zin mocht hebben, dan moet u eens naar Utrecht komen om het brandhout te aanschouwen.

Hoewel de Oude Kamp zelf zeker geen deftige straat was had het toch iets meegenomen van zijn voornamere buren. Er stonden ook enige herenhuizen, naast de uitgewoonde stadskrotten. Het grootste was voor een deel als garage in gebruik, maar heel beschaafd. Een kleine begrafenis-onderneming stalde er de lijk-auto's.

Het was een prachtig gezicht, de stoet van vier zwarte wagens heel kalm en bijna geruisloos op een zomeravond de straat te zien indraaien, als ze een vrachtje buiten de stad hadden verzorgd. De hoge hoeden en de keurige donkere uniformen van de chauffeurs deden het goed tegen het gele pleister van het oude huis. Slechts de eigenaar van de onderneming stak een beetje af bij het geheel. Hij zag er uit als een spekslager die ieder ogenblik een beroerte kan krijgen. Een hoge hoed op zijn hoofd maakte de zaak slechts erger.

Middenin de straat stonden twee winkelhuizen die in 1920 van woekergeld naar men beweerde, op een koopje gebouwd waren en gelukkig, er rustte geen zegen op dit stukje architectuur. In het ene - er was nooit een

[p. 4]

huurder voor op komen dagen - woonde de bouwheer zelf, een vrekkige juffrouw op leeftijd, zo mager als een panlat.

Overdag verzamelde ze in een kinderwagen oud hout en gelezen nieuwsbladen om haar rijkdommen nog te vergroten. Het andere werd achtereenvolgens bewoond door een echtpaar, geen zakenlieden maar wel vechtlustig; een hoer die als bijverdienste een sigarenwinkel begon. Het was een lange donkere dame die eerder aan 1900 dan aan 1930 herinnerde.

Ze trok er 's avonds op uit, geflankeerd door een Russische hazewind; het beest keek heel gemeen uit de ogen. Zij trouwens ook, vanonder haar grote flaphoed. Later is zij verjaagd door de politie, ze ontving teveel bijna volwassen scholieren van de naburige Christelijke H.B.S. Die tijdens het vrije kwartier graag eens een sigaretje mochten roken.

Een viswinkel volgde haar op. Weer een typisch verlopen geval. Ik herinner me nog goed hoe mijn vader - hij was van huis uit dol op die vissoort - er een reusachtige makreel had gekocht. Moddervet werkelijk om zo te zien. Tijdens de broodmaaltijd hebben we hem open gemaakt; van binnen bestond hij uit een krioelende massa maden. De visboer weigerde hem terug te nemen, en het vis-eten is na die gebeurtenis een zeldzaamheid in onze familie geworden.

De moderne tijd deed zijn intree zo tegen 1939 in de vorm van een motoren-reparatiebedrijfje, dat zich vestigde in een van de mindere behuizingen. Een morsig gedoe. De heer Siesling, de eigenaar, kan zich er als hij nog leeft, op beroemen een van de eerste proleten te zijn geweest die met veel gedaver rondjes heeft gedraaid in een van huis uit rustige straat; niet om zich noodzakelijk te verplaatsen maar uit puur genoegen. Hij volbracht dit feit op een reusachtige, stinkende oude Harley Davidson.

Op een goede avond ruimde hij resoluut de resten op van een toch al verdwijnende beschaving.

Het hoekhuis Oude Kamp-Brigittenstraat werd geheel in stijl bewoond. Achter de brede groene deur leefden mensen die er werkelijk thuis hoorden. De heer en mevrouw Baak. Zodra de meimaand in het land was en het weer het toeliet reden ze des avonds uit in een koetsje met een schimmel ervoor. Ze waren al op leeftijd. Hij was gekleed in een zwart lakens costuum en droeg een kleine bolhoed, vadermoorders en bakkebaarden. Zijn vrouw of zuster, ik weet het echt niet precies, hulde zich in veren, kant, shawls, grote hoeden en japonnen die tot op de grond hingen. De koetsier zat op de bok in een geel uniform met zwartfluwelen kraag en ik meen, een gekleurde hoge hoed. Later heb ik gehoord dat zij een dienstbaar echtpaar zijn geweest bij een zeer goede familie maar ik sta niet voor de waarheid van het verhaal in. Siesling nu, daverde op een schone zomeravond - het was meen ik augustus een dag voor het Koninginnefeest, de broekjes hingen al aan de lijnen en de Baaks waren uitgereden - weer door de straat; nam bij de hoek de bocht iets te groot, versplinterde de groene deur, reed nog vrij behendig door de marmeren gang en de woonvertrekken, de keuken binnen, hij liet een spoor achter van gebroken kristal, Chinees porselein en sierlijk mahonie meubilair. Men heeft hem stomdronken uit een keukenkast gehaald. De Baaks zijn kort daarop gestorven, haast gelijktijdig. Ik kan niet met zekerheid zeggen of de aanrijding daar iets mee te maken had. Misschien waren ze levensmoe, misschien ook werkelijk te oud geworden.

Achteraf gezien was het voorval minder tragisch dan het leek; eigenlijk zijn ze bijtijds uitgestapt en was het motorgebeuren wellicht een kleine noodzakelijke waarschuwing, want de nieuwe halve eeuw die tien jaar te vroeg begon stond voor de deur.

Het Duitse leger maakte zich gereed om over onze grenzen te trekken. In het Deutsches Heim op de Nieuwe Gracht lagen de vlaggen, hakenkruisbanden en jodensterren klaar om de komende feestelijkheden op gepaste wijze te kunnen vieren, en Dr. Colijn bestudeerde al nauwgezet de handboeken voor de pluimvee-houderij die hij kort daarop geslaagd is gaan beoefenen, even over de grens.

Gestorven oude mensen brengen mij op het chapiter grootouders, en dat heeft weer iets met Oost-Indië van doen. Niet omdat ik Javanen in de familie heb, maar om een andere reden waar ik straks op terug zal komen.

Ons gehele leven worden we doodgegooid met beminnelijke onwaarheden. Liefde, eeuwige trouw, onaantastbare gezondheid, langdurig huiselijk geluk, armoede als verdienste.

Bijna alle schlagers, bestsellers, tandpasta reclames en breipatroonbladen brengen deze zaken met verve. Een enkele keer krijgen ze nog gelijk ook en dan zitten we er mee, onverteerbaar als een Overijsselse vleespudding (vlees + roggemeel + rozijnen in een zak gekookt.)

De prentkunst uit de vorige eeuw deed aan deze zoetekoek-bedriegerij lustig mee. De heren Goupil en Lemerciers stonden

[p. 5]

hun mannetje. Geheel het ouderlijk huis was overstroomd met hoopvolle gewonde soldaten, vergiffenis schenkende koningen, gemengde gezelschappen die alleronschuldigst blinde-mannetje speelden. Kreupele knapen, met roerende zorg omringd. Als tegenstelling - u zou een te brave indruk kunnen krijgen van het milieu - was daar de chromo litho, vaal groenig van kleur, waarop een anderhalf maal levensgrote doodskop stond afgebeeld in een kaal landschap. De vrolijke noot? Een zwarte kraai die bovenop de schedel zat, de kop iets scheef.

De meeste platen lieten niet na een diepe indruk op mij te maken en hebben me lange tijd overtuigd van de goedheid van deze wereld. Aan één litho- 80 × 100 cm - hechtte ik geen geloof meer, al riep hij toch een groot verlangen in mij wakker. Het geluk des grootvaders of zijn laatste dagen stond er met puntig gegraveerde letters onder geloof ik. Een oude kale grijsaard is voor een pleisterhuisje gezeten, gods licht straalt vriendelijk van zijn gelaat. Een dozijntje gerokte en gebroekte kinderen vallen hem alleraardigst lastig, hetgeen hij minzaam verdraagt. Zelfs het vogeltje in zijn kooitje is in zijn schik. Moeder leunt vriendelijk over het onderdeurtje. De bossages zijn van een roerend romantische weelderigheid. Opoe is kennelijk dood.

Welnu, zo heb ik mijn twee grootouders nooit gekend. Wonderlijk is dat de sprookjes veel meer de realiteit benaderen. Oude vrouwen zijn daarin vaak koek-en-kinderetende wezens terwijl Alberik heel aardig model zou kunnen staan voor de gemiddelde opa. Verdwijnlustig, plaagziek, lastig en drankzuchtig.

Ik wil de pepermunt-opa laten voor wat hij is; daar word je als kind, hoewel hij vriendelijk optreedt, genoeg voor gewaarschuwd.

Mijn vier grootouders zijn alle lang in leven gebleven. Bij elkaar zeker 360 jaar, en de 10 à 15 jaar dat ik misbruik van hun goedheid had kunnen maken waren ze zelden thuis. Vooral opa van klein opoe niet; die zat voornamelijk in het café tot grote ergernis van zijn verwanten.

Later heeft zijn gedrag mijn sympathie gekregen. Op hem passen de regels van een oud Russisch verhaal. U kent het wel. Een vogeltje vertelde het mij.

- Ach grootvadertje Stephanowitch Barkal, waarom heb je zo een verschrikkelijk kromme rug gekregen.

- Van het werken, geachte Alexander Korchof.

- En uw rode neus?

- In de kroeg, excellentie.

Enige jaren geleden ontmoette ik een oud oorlogsvlieger. Hij had tijdens de meidagen in een D 21 gevlogen. Bewapening: 4 te langzaam vurende mitrailleurs en onbeklede benzine-tank + cockpit die moeilijk open ging + eigenaardige landingsbezwaren. God weet is hij het geweest die zo laag over de Oude Kamp kwam zeilen om 4.15 uur in de namiddag van de 10e mei. Om 4.20 uur in elk geval, had deze man een noodlanding gemaakt in een broeikas ergens in de buurt van Rotterdam, nadat hij was aangeschoten boven de Grebbe. De jeneverfles heeft hem sindsdien niet meer verlaten.

Over mijn grootvader deed hij zeer enthousiast. ‘Uw grootvader meneer, zó'n vent’ (Duim omhoog). ‘De aardigste kerel die ik ooit heb gekend. De man dronk niet alleen in de kroeg. Hij at er, hij sliep er. Meneer, hij leefde er. Ja, de ouwe Kuik. Weet u dat die man nog kon vertellen hoe ze een emmer jenever op het werk gingen halen? Drie centen een borreltje!’

De grootvader van moeders kant was van geheel andere makelij, hij kon niet tegen drank. Hij werd dan vals volgens het zeggen. Inderdaad, ik heb hem nooit onbekwaam gezien. Het is in mijn herinnering een klein stil mannetje met een spitse kabouterkin die, hij was tuinman, met vrij dikke en plompe vingers uit liefhebberij horloges maakte en kastelen uitfiguurzaagde. Grote kastelen. Hij zette ze op de kast te pronk. Achteraf gezien, een soort de Sade's luchtkastelen. Met hoge hekken, blinde muren en kanonnen voor de poort. Eens kreeg ik een paar schoenen cadeau van deze grootouders. Mijn vader lag in het ziekenhuis en we waren arm als kerkratten. Ik had in die tijd verschrikkelijke wintervoeten, een en al blaas en blaar. De vellen hingen er met recht bij. Het aantrekken van de stevige vetleren hoge crisis-stappers ging nog wel, als de windsels om de voeten tenminste juist ververst waren. Het uittrekken was een ware hel. Toch ben ik niet grootouderloos gebleven en het is een beetje een rare geschiedenis. Een soort Kolorenko-verhaal. ‘In slecht gezelschap.’ Ik zei het reeds: in de Oude Kamp had men weinig belangstelling voor de Koloniën, en dat gold ook voor mijn ouders. Indië was voor deze mensen het land van ‘de arme Javaan’, gezongen door de heer Kila, begeleid door de heer Herman, harmonica. Het land waar de Van Nelle's hun koffie en thee vandaan haalden; van de blauwe Koninklijke olie die men in de stinkende Hallers brandde om op zondagmiddag de runderlapjes en de pekelbonen gaar te krijgen.

En dan was er natuurlijk nog Van Bove-

[p. 6]

nen, radio Bandoeng. In- en uitgeleid met een eigenaardig wegzakkend Wilhelmus, zodat je echt het idee had dat het van heel ver kwam. Te ver.

Voor mij lagen deze zaken echter anders. Dat kwam door twee boekwerken die ik in de kast had gevonden. Zij maakten mij geheel vertrouwd met het Rijk Overzee. En al had ik misschien een wat romantische visie uit deze verouderde werken opgedaan die mij nooit geheel heeft verlaten, toch ben ik deze geschriften veel verplicht; zij bezorgden mij een echte grootvader.

Goede Jkhr. Lidth de Jeude, hoe kan ik u danken. Zonder uw twee delen gordel van smaragd zou ik de beminnelijke fuselier, de oppas van luitenant Visch nooit ontmoet hebben, noch een jaar lang de koperen karbouw met het gat in de buik vertroeteld hebben, eerlijk gevonden in een vuilnisbak.

Waarde en heldhaftige A.J.A. Gerlach, wat zou ik zonder u zijn geweest? Een kleine bleke snotneus die hij verachtelijk zou hebben weggetrapt. Alleen door u wist ik alles van het Benting-stelsel en de krijgslisten van de Inlander. Thuis heb ik altijd over de oppas gezwegen, ik begreep dat deze parkgrootvader niet in de smaak zou vallen.

De zachte maar toch doordringende eau de cologne geur die deze man verspreidde was me wel bekend. Hij leek trouwens iets op opa van klein opoe. Ik woekerde letterlijk met mijn Koloniale kennis. Ik sprak met veel ophef over Daendels, de Postweg, een zekere schurk Raffeles, ook wel Lord Minto geheten, en over Filz die te Batavia werd onthoofd.

Hij begreep met een heel bijzondere Dik Trom te doen te hebben, hoewel hij zich Daendels en die meneer Raffeles niet kon herinneren. Filz had hij wel eens ontmoet in de gevangenis van Makassar naar hij dacht, maar de Atjehoorlog was zijn gouden tijd. Natuurlijk zorgde ik ervoor bij te blijven en bestudeerde zorgvuldig het hoofdstuk over de bewapening van de volkeren op Sumatra. Het gebruik van de Lilla, de verklikker, het Mandauzwaard, en de geschiedenis van de Padri-oorlog. Waarop hij me uitlegde hoe men met een houw van een klewang een middelmatig grote Boeginees in tweeën kon slaan. Schuin naar beneden en niet laten kantelen.

Iedere vrije woensdagmiddag haastte ik me naar het bankje in het park bij de Klaaskerk, om het vervolg aan te horen van de verschrikkelijke vergiftigingspogingen van drie Inlandse vrouwen die de genoegens van het bivak leven met de fuseliers deelden. ‘Valse krengen, we stierven als ratten. Maar we hadden het kunnen weten. En bekennen doen ze nooit; we hebben ze gewoon moeten verzuipen. Ik heb zeker drie maanden in het hospitaal gelegen - ik kreeg gewoon een dikke kop met allemaal kleine blaasjes er op. Als ze open gingen liep het blauwe water er uit. De rotzakken. Eén probeerde me meteen mes te steken.’ Vol trots liet hij mij het litteken op zijn arm zien.

‘Ik had ze met mijn blote handen de hersens ingeslagen als de commandant er niet tussen was gekomen.’

‘Maar, later heeft hij ons toch nog wel een pretje gegund’.

Zijn snorren bewogen heftig in de wind, als bij een oude kater. Op de grote aardappelneus parelden kleine zweetdruppels. ‘Heb ik je wel eens verteld van die stomme luitenant Visch? Oh de truukjes met jonge bomen en bamboe stekels daar trapten wij niet in, de luitenant wel, dat was het soort stommeling, dat vooraan bij de vlag ging lopen met een revolver in zijn poten. Na drie dagen lag hij al in het hospitaal. En dacht je dat de kaffer iets geleerd had? Binnen een maand was hij weer terug, zijn pens zat nog vol gaten en het rotte is, bamboe splinters zweren gemeen.

Nou, wij op patrouille. Een bepaald moment komen we bij een kampong en we wisten dat ze er zaten. Nou kruipen die kerels vaak bij elkaar in één huis van het dorp. Iedereen weet, als ze zo iets doen en je hoort ze nog zingen ook, dan is het uitkijken geblazen. Overgeven is er helemaal niet bij.

Luitenant Visch wist het natuurlijk beter. Eerst sommeren. Ja, en wat doe je, het is een bevel. De korporaal met twee man en een witte vlag er op af. Knats. Ze werden meteen neergeschoten. En zingen dat de kerels deden, de wijven waren er ook bij. Wilde die stomme Visch er nog iemand op af sturen. Een beetje al te gek. Goed, hij snapte het ook, maar om zijn figuur te redden moest hij zelf wel gaan. Rats. Meteen kapot. We hebben de hele rotzooi daarna aan vier kanten in brand gestoken en wat er nog uit kwam afgemaakt met de klewang. Zingen dat ze deden.’

Op een dag heb ik voor niets op hem lopen wachten. Hij had me beloofd te vertellen over de tijgerjacht en het feest bij de Pangeran Madoe Mohamad Ariep Illah, hoofd van Tjingal, Menoengoel en Bangkalaän, waar ze bijna allemaal vermoord waren.

Hij heeft de verhalen niet afgemaakt, hij is nooit meer komen opdagen. Hij was verhuisd van het oude mannenhuis in de Wijde Doelen naar het hemelse Bronbeek waar nog nooit een oudgediende van is teruggekomen.

W.D. Kuik