Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 52]

Avant-garde à vous
A. de Swaan

Achteraf (het is nu al achteraf!) is het eigenlijk verbazend dat de abstracten, tachisten, action-painters, vitalisten het toch nog zo lang hebben weten te houden in de kunsthandel en aan de museumwanden. Want of de toeschouwer er nu iets in ziet of niet, veel er over zeggen kan hij niet. De kritiek verwoordt de schilderkunst der vijftigers in wankele termen als coloriet, streek, oppervlaktebehandeling of materiaalgebruik, maar voor het overige schieten woorden te kort. Misschien dat deze noodgedwongen soberheid van taalgebruik de zuiverheid van het oordeel ten goede komt, maar voor praatgrage kijkers blijft het toch behelpen en in de praktijk leidde het tot allerlei hoogdravende en oncontroleerbare onzin over de oprechtheid en de bedoeling van de schilder, terwijl de beschrijvingen van zijn schilderijen iemand zelfs niet de geringste notie konden geven van hoe het product er in werkelijkheid uitzag. Bij de surrealisten kan men met een fantasierijke pen en een geladen woordgebruik nog wel een vage voorstelling van het schilderij doorgeven aan anderen, maar eerst nu met het nieuwe realisme is de tijd weer aangebroken dat iedereen naar hartelust zijn mond kan roeren, niet alleen over auto en vrouw van de kunstenaar, maar ook over de thematiek van zijn werk. Uiteraard is hierin geen enkele maatstaf gelegen, behalve dan dat voor mij en gelijkgezinden het kijkplezier er een stuk groter door wordt.

De meeste nieuw realistische producten bestaan uit zeer nauwkeurige afbeeldingen van alledaagse voorwerpen, of uit die voorwerpen zelf, niet of nauwelijks gewijzigd. Het kan zijn dat hij ze in deze combinatie of toepassing voor het eerst onder ogen krijgt, maar de tentoongestelde dingen zelf zijn de toeschouwer al bekend van thuis, ze hebben een naam, een waarde en diverse aanvaarde gebruiksmogelijkheden. Iedereen weet waar hij aan toe is en waar hij over praat als hij een rechthoekig, zwart en bewerkt oppervlak voor zich heeft, dat verticaal middendoor gedeeld wordt door een ritssluiting (Jim Dine, Amsterdam). Daarmee maken de nieuwe realisten het zich niet gemakkelijker, want alles wat zij doen is te controleren en kan door iedereen in een lang weekend op de rommelzolder worden nagedaan. En dat schijnt een argument tegen hen te zijn. Om overigens ondoorzichtige redenen willen veel mensen in het museum, net als in het circus, die dingen zien die zij zelf niet na zouden kunnen doen. Een in plastic verpakte kinderwagen (Haags Gemeentemuseum, Christo Javacheff) komt veel museumbezoekers voor als nog wel binnen het bereik van hun creatieve mogelijkheden. Daarmee is het vonnis geveld. Alles waartoe zij zich zelf in staat achten is voor hen het aankijken niet waard. Als iemand nu tenminste zelf zo'n ‘empaquetage’ in de vestibule had staan, zou zijn bezwaar meer gewicht in de schaal leggen. Maar daar is niemand op gekomen. Bij de aanblik van Roy Liechtensteins exact in perspectief getekende auto-band, waarvan men toch zou zeggen dat het niet iedereen gegeven is om een zo secure afbeelding te maken, weten dezelfde toeschouwers te vertellen, dat dit een fantasieloos stuk maakwerk is en daarom gespeend van elke artistieke waarde. Dat de eerder genoemde verpakking dan toch in ieder geval wel blijk gaf van vindingrijkheid en vrij is van alle gepriegel blijkt hen ook achteraf niet genadiger over Javacheff's werk te kunnen stemmen. Blijkbaar is er een geheimzinnige maatstaf van diepzinnigheid en eerbiedwaardigheid die uitmaakt wat wel en wat niet in het museum thuishoort. Omdat ik er zelf niet thuis hoor, bemoei ik me er verder liever niet mee. In elk geval is het duidelijk dat de gronden waarop de museumbezoeker een werkstuk afwijst één zaal verder alweer worden omgekeerd om een ander catalogusnummer te kunnen verwerpen.

Op één dag na gelijktijdig zijn in Amsterdam en Den Haag tentoonstellingen over het nieuw realisme geopend. Ongeveer terzelfdertijd kwam het nieuws dat de Amerikaanse pop-artiest Rauschenberg bekroond was op de biennale van Venetië. Voor mensen met een inzicht in de verborgen samenhang der dingen is het dan alras duidelijk dat hier een samenzwering aan de gang is van een kleine maar vastberaden keurbende tegen de gevestigde artistieke waarden en het erfgoed van het avondland. Wie dat diepe inzicht van zich zelf niet heeft, had het in de NRC van 4/7 kunnen lezen. En inderdaad is het allemaal wat plotseling gegaan, al is de ontwikkeling voor degenen die het

[p. 53]

koersverloop op de kunstmarkt met enige aandacht volgen lang niet zo overrompelend. In de verstreken tien jaren zijn er altijd schilders van de realistische school geweest en al eerder in deze eeuw hebben zich stromingen voorgedaan die te vergelijken zijn met de huidige pop-art.

Als ik het goed begrepen heb is in de Haagse tentoonstelling onder ‘nieuw realisme’ alles begrepen waarvan je zien kunt wat het op het eerste gezicht voorstelt. Daaronder vallen dus ook de werken van de nogal rumoerige groep rond de ‘pop art’. Deze nieuwlichters werken met meest zeer exact afgebeelde of gecopieerde voorwerpen uit de sfeer van reclame, massa-communicatie en -productie. Zo verwerkten zij in een tijd dat iedereen werd doodgegooid met het portret van president Kennedy in hun werk zijn beeltenis. Dat lijkt mij even vanzelfsprekend als wanneer een ten plattelande levende kunstenaar in zijn voorstellingen koeien, bomen en plaggenhutten betrekt. De pop-artisten zijn geïntrigeerd door voedings- en genotmiddelen. In Amsterdam ziet men van Andy Warhol een enorm blik Campbell's soep, waarvan het op zichzelf prachtige etiket half afgescheurd is. Oldenburg exposeert er een oeuvre van tot in het obscene overdreven gipsen modellen van pannekoeken en worstjes. Van Tom Wesselman zijn er stillevens geknipt uit gigantische affiches van Pall Mall, Del Monte's ananas en van een broodje kaas-tomaat-sla, waarbij geen mond droog blijft. Maar al deze dingen behoren nu eenmaal tot het landschap van de grotestadsbewoner der zestiger jaren. Dus - redeneren de pop-artisten - horen ze ook in de schilderkunst. Inderdaad is een blikje de twintigste eeuwse verschijningsvorm van het wild en gevogelte dat vroeger onderwerp was van pijnlijk zorgvuldige en rijk gekleurde stillevens. Daniël Spoerri (Den Haag) plakt gewoon alle voorwerpen vast aan de tafel waarop ze toch net stonden en spijkert de hele collectie aan de wand. In deze gedachtengang een logische consekwentie, behalve dan dat men er bezwaar tegen zou kunnen maken dat de omgeving zonder aanwijsbaar motief 90 graden wordt gedraaid en staande voorwerpen nu horizontaal komen te hangen.

Het bezwaar dat tegen dit soort producten wordt ingebracht is dat ze niet zozeer de werkelijkheid verbeelden, als wel stukjes werkelijkheid zijn. (Dat wil zeggen, ieder schilderij is een ding en dus werkelijkheid, maar bovendien soms nog de afbeelding van een andere erbij. Die dubbele bodem zou de pop art missen). Daar kan men tegenin brengen dat de tijdgenoten nu eenmaal weinig oog hebben voor het landschap waarin ze meestentijds leven. Dat ze naar het Lago di Como gaan om de schoonheid te zoeken en voorbij zien aan die van de Pall Mallwikkel die mèt inhoud voor een prikje bij de sigarenboer te krijgen is. Pop-artisten zijn pedagogen: zie om U heen en ontdek al het moois dat vlak bij de hand is. Tenminste, deze interpretatie van hun bedoelingen lijkt waarschijnlijk wanneer men ze zo in de weer ziet, en lijkt mij reëler dan de tegengestelde: pop art is de wanhopige schreeuw van het individu dat onder de voet dreigt te worden gelopen door de onpersoonlijke voortbrengselen en opvattingen der massa-maatschappij, enz. Zonder twijfel treft men - vooral in Den Haag - een aantal werken aan die een inslag van protest hebben, satyrisch bedoeld zijn of zelfs als cartoons zonder meer gezien kunnen worden. Maar de producten van Liechtenstein (reusachtige stripverhalen), Warhol en Wesselman (eetplaten), d'Arcangelo en Indiana (snelwegen en verkeerstekens) lijken veel meer pogingen om een verzoening tot stand te brengen tussen de bewoner en zijn nieuwe omgeving dan manieren om tegen die entourage te protesteren. En waarom zou iemand zich ook niet thuis voelen in de moderne wereldsteden, die er toch op gemaakt zijn om de mens plezier, gemak en gezelligheid te geven.

Als men de tentoongestelde werken ziet als welgezinde afbeeldingen van een nog wat onwennig landschap, wordt het mogelijk om een indeling te maken en een kriterium te hanteren.

Er zijn de werkstukken waarvan hiervoor sprake was, die de toeschouwer plaatsen tegenover zijn eigen huishouden, consumptiepakket en stadsmilieu, ditmaal alles ingelijst en opgehangen. Wie wil kan er een strekking in bespeuren: dit is de entourage waar je toch niet omheen kunt, maak er van wat er van te maken is. Sommigen vinden dat een armetierige inhoud, mij lijkt het een levensvervulling in te houden. De tweede categorie wordt gevormd door een serie dada-achtige grappenmakers, op wie ik het niet erg begrepen heb. Allereerst Oldenburg met zijn onsmakelijke gipsen hapjes. Het zal sommigen wel inspireren tot bespiegelingen over de kunstmatigheid van onze voedingsgewoonten en de gevaren voor de volksgezondheid die schuilen in het toevoegen van chemische kleur- en smaakstoffen aan etenswaren, maar meer is er zelfs voor een televisie-pater niet aan te ontlenen, lijkt me. Of Paul van Hoeydonck, Den Haag, die onder de titel ‘ruimtevaarders’ een aantal kop-

[p. 54]

Tentoonstellingen

Bij het maken van het vorige tentoonstellings-overzicht schreef ik al gokkend over de toen nog niet geopende, te verwachten expositie van hedendaagse realisten in amsterdam en den haag. Die in het Stedelijk is inmiddels alweer voorbij, en dat is maar goed ook, want hoewel er een paar interessante dingen waren heeft het Gemeentemuseum in de Residentie(!) een zo veel betere collectie dat men er tot einde augustus veel plezier kan beleven. Amsterdam had zich, op gezag van Pontus Hulten, beperkt tot de pop-art, Den Haag toont a, betere pop, en b. veel meer dan dat: een voordeel, hoewel de ongelijksoortigheid soms wat erg ver gaat. Werken als die van Westerik zijn er historisch gezien op hun plaats, in het visuele beeld van de tentoonstelling doen ze even gek aan als een konijn op schaatsen. Hoogtepunt van het geheel m.i. het gigantisch mooie dubbel-zelfportret van Marisol, wat naast de prachtige manier waarop het gemaakt is, ook iets echt nieuws toevoegt aan wat door de band het vormen-arsenaal van de beeldende kunst wordt genoemd.
In amsterdam ook nog tot 15 augustus, de al aangekondigde Franse tekeningen uit Nederlands bezit, van Claude Lorrain tot Cézanne. In arnhem tot 7 september een teleurstellende, want slecht en onjuist gekozen verzameling Belgische surrealisten, waarbij eigenlijk alleen Magritte de moeite helemaal waard is, Delvaux half, the rest be silence. dordrecht zet zijn traditie van weinig spectaculaire maar uiterst aantrekkelijke zomertentoonstellingen voort met ‘zee-, rivier- en oevergezichten uit de 17e eeuw’, tot 14 september. Het Frans Hals-museum in haarlem geeft grafiek van Dürer en tijdgenoten (tot 6 sept.), laren kunst uit ‘La belle époque’, tot 17 september.
rotterdam heeft ook iets heel bijzonders: De Lusthof der naïeven, d.w.z. dus de door dit stukje onmogelijk nog befaamder dan hij al is te maken douane-beambte Henri Rousseau, en aanverwante kunstenaars, van wie vooral Vivin en Serafina geweldig zijn. En als men dan toch in Boymans van Beuningen vertoeft: even op naar de nieuw aangekochte Kandinsky's, door Rotterdam gered uit de grote uitverkoop te New York; m.i. schilderkunstig gezien een barre mislukking, maar ik kan haast niet anders dan ongelijk hebben: de N.R.C. gewaagde n.a.v. de aankoop als geheel over ‘een grote daad’, en ‘met de twee aanwezige stalen een bondig overzicht van K.'s ontwikkeling’, ‘opmerkelijk gelukkig ensemble voor wat de artistieke kwaliteiten van deze meester betreft.’ Over aparte werken: ‘Ongetwijfeld een der mooiste stalen (...) toen K.'s trant bewogener en woeliger werd. Ook met de kleur, waarvan dit doek, mede door een toch duidelijke beheersing van de rijke kleurtaal, een der rijpste exempels mag heten’.
Jawel, het mag.
tilburg, tot slot, toont een mooie collectie Franse wandtapijten, in de nieuwe Hogeschool, waarvan de beste stalen sprekende exempels zijn van wat de hedengaagse Fransen met kleurtaal en puntig spirituele vormen aan schoonheid wisten te verwerven.
Een zomertje om veel te reizen.
A.T.

loze poppenbustes voor fantasie-machientjes heeft gezet. De grap is nogal dun voor al het werk wat er aan vast zit en bovendien misplaatst, want ruimtevaarders zijn stuk voor stuk zeer ervaren piloten, evenwichtige huisvaders en moeten minstens een graad in de wis- en natuurkunde hebben behaald. Er zijn ook goede humoristische inzendingen. Veruit de beste is Bill Copley's ‘Cuba’. Een weelderig, vrouwelijk naakt, waarop een hoofd met Castro's baard en sigaar. Woody van Amen's televisie-kabinet is een prachtig voorbeeld van moderne versierkunst en Richard Hamilton's collage van een pin-up paar is een heel goede gruwel-grap. Om te lachen kan men dus het beste naar de Haagse tentoonstelling gaan.

In Den Haag zijn ook de ‘versierders’ vertegenwoordigd. Ook zij werken met voorwerpen van buiten het atelier, maar het zijn dingetjes van de markt, rommelzolder, vuilnisbak. Als het goed is, zoals in de kijkkasten van Jan Henderikse, ontstaat een romantisch samenspel, waarin allerlei voor-

[p. 55]

werpen telkens heel even de aandacht vasthouden, op hun best het verlangen wekken ze ook te bezitten, geweest te zijn waar ze vandaan komen, ooit eens alles te weten van de vroegere eigenaars. Maar het blijft toch allemaal binnen het rijk van de kleine emoties, de lieve grapjes en de leuke vondsten. Het enige heftige element in deze gluur-collectie zijn de pin-up plaatjes, maar dat is niet de verdienste van Henderikse, wel zijn effectbejag.

Om voor nieuw realist te worden versleten moet men zich kennelijk wel even als zodanig gaan melden ter bestemde plaatse, want waarom zou anders Nederlands populairste versierder in nieuw-realistische stijl, Metten Koornstra, ontbreken?

Baanbrekend kan men dit soort werk met de beste wil ter wereld niet noemen. Sinds mensenheugenis heeft iedere schilder in zijn atelier wel een paar gevonden voorwerpen of verworpen vondsten tot vertier van zijn kennissen en verveling van zijn werkster. Dit keer mag het grote publiek er dan een paar in ogenschouw nemen als serieuze inzending.

Het is allemaal heel aandoenlijk, maar het gebruik van bric à brac is meer een weemoedige bokkesprong dan een standpuntbepaling tegenover een met dingen volgestouwde grootsteedse omgeving, zoals de pop-artisten nastreven.

Het onvervalste, gegarandeerd echte fietswiel met voorvork gemonteerd op keukenkruk door Marcel Duchamp en zijn en Man Ray's rekken, die als oude nieuw realistische werkstukken in Den Haag geëxposeerd worden, hebben in mijn ogen geen andere betekenis dan dat ze van M.D. en M.R. afkomstig zijn, die, zoals men weet, hun betekenis eraan ontlenen, dat ze voorwerpen tentoonstelden, die hun betekenis eraan ontlenen... De schepping van zo'n volmaakte cirkelgang in het luchtledig lijkt mij een enorme verdienste.

Van Yves Klein staat in Den Haag een groot doek met de afdrukken van vijf met blauwe verf besmeurde naakte vrouwen. Zo iets is heel erg boeiend, omdat de meeste mensen wel hun hand- of vingerafdruk kennen op papier, of die van neus of mond op een beslagen vensterruit, maar bijna niemand weet wat hij kan presteren van top tot teen alleen in blauwe verf. En het komt heel anders uit dan verwacht. In Klein's monochroom staan de dijen en borsten op een intrigerende manier uit elkaar, de afstand tussen knie en hals is veel kleiner dan men denken zou. Uit zo'n afdruk kan men zich een heel gedetailleerde voorstelling maken van de stempel-vrouw in kwestie, terwijl toch haar afbeelding heel weinig realistische details te zien geeft. Het procédé is een geweldige vondst, maar daarmee is alles ervan gezegd. Van Klein is er, behalve als stuntman, geen spoor meer in terug te vinden en hoewel de vrouwen er zeker alles van zichzelf in hebben gelegd, komen ook zij er niet helemaal uit. De spiegels van Pistoletto, waar tevoren heel levensechte figuren op zijn aangebracht, zijn net zoiets. Het is verbazend, opwindend zelfs in het begin, het leert iets nieuws over spiegels, maar meer niet. En dat kan van zoveel trouvailles gezegd worden, de verpakkingen, de strip-verhalen, je moet er maar op komen, maar de vondst staat zozeer op de voorgrond, dat er voor verdere belevenissen bij de toeschouwer geen plaats meer overblijft.

In Den Haag is behalve aan figuratieve schilders van vóór de popbeweging (Léger, Bacon, Van Genk, Westerik e.a.) ook een afdeling besteed aan de tijdgenoten, zoals Hockney en Kitaj. Kitaj begint zijn schilderij, bijvoorbeeld een mansportret, met een keurige opzet en een vaste hand, maar halverwege streept hij de hele boel door, begint een lijnen- en balkenstructuur die het schilderij niet alleen doorbreekt, maar ook uit een heel andere schildertrant voortkomt en het schilderij dus op twee manieren verscheurt. Van David Hockney hangt in het Gemeentemuseum een schilderij van twee naakte mannen, - de één wast de ander, die onder de douche staat - dat opvalt door de literaire inslag en het bijna woordelijke waarnemingsvermogen van de schilder. De ene figuur draagt witte sokken, met blauwe en rode streepjes, zoals het een collega-sportsman betaamt, hij heeft het cocktail-schortje voor van iemand die zich beter thuis voelt in de keuken dan goed is voor een jongeman en de gelaatsuitdrukking van de partner die nu eenmaal altijd de ander het ontbijt op bed brengt. De aandacht voor de kleur van naakte lichamen en de bloemen in de vaas en op de fauteuil doen aan Gauguin denken, maar dan een die Salinger's korte verhalen heeft gebruikt voor zijn escape. Dit schilderij rechtvaardigde boven alles de inspannende en gevaarvolle tocht naar het Haags museum.

De pop-artisten hebben zich eens en vooral verzoend met hun omgeving, maar voorlopig is daarvan niet veel meer te merken dan dat zij zich van hun entourage in verhevigde mate bewust zijn en voor niet veel anders aandacht hebben. Tot verwerking van die elementen komt het nauwelijks en daarom is het allemaal niet zo erg boeiend voor wie van hun boodschap toch al met instemming kennis neemt. In het Stedelijk in

[p. 56]

Amsterdam hangt een doek van 10 × 2 meter, ‘Barge’, van Rauschenberg, dat opgebouwd is uit dezelfde elementen, waarmee ook zijn volgelingen werken, maar bij deze schilder gaan de onderdelen - meest in silk screentechniek gereproduceerde zwart-wit foto's - op in een persoonlijke conceptie. De aan de dagelijkse werkelijkheid ontleende bouwstoffen krijgen een bij-betekenis die er door Rauschenberg zelf aan is toegevoegd en waardoor zijn werkstuk pas werkelijk belangwekkend wordt. Dat is Rauschenberg's verdienste en het legt meteen de zwakte van de overige pop-werkstukken bloot. De tweede gunstige uitzondering is ook te bezichtigen op de Amsterdamse tentoonstelling: great american nude no. 44 van Wesselman. Een aantal panelen van een kleine, rode kamer, waarop een rose naakt geschilderd is. Aan een wand hangt een opzichtig rood damesjasje, aan een andere hangt een rode telefoon. De beide voorwerpen zijn niet op het paneel geschilderd, maar gemonteerd. Van tijd tot tijd rinkelt de telefoon, en wie daarop afkomt heeft het gevoel getuige te zijn bij een kinderachtig en wat lachwekkend tableau vivant, waarin de acteurs het hebben laten afweten. Zoiets als de werkkamers van overleden beroemdheden die nu voor het publiek zijn opengesteld in precies dezelfde toestand als bij de dood van de grote man.

Meer goeds kan men niet van de popartisten vertellen. Het mag dan waar zijn dat de gangbare visie op kunst en musea te benard is en dat het publiek geen oog heeft voor de volheid en vormen-rijkdom van de dingen die het omringen in het dagelijkse leven, maar tenslotte zijn museumbezoekers volwassen mensen die het zelf verder maar moeten weten. Pogingen om ze op te voeden, vooral als ze vervat zijn in een zo onpersoonlijk en programmatisch groepsstreven als dat van de pop-art tot nu toe, worden na de eerste verrassing toch al gauw en terecht als bedilzucht ondergaan. Dat doet niets af aan het gelijk van pop-art, maar wel veel aan het belang ervan.