Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 9]

Kranten en andere leesstructuren
A. de Swaan

De meeste dingen veranderen na enige tijd, bij tussenpozen blijven ze misschien zichzelf gelijk, maar dan opnieuw wijzigt zich iets. Hoe dat komt zou ik zo vlug niet weten, maar het heeft gevolgen voor wie een beschrijving van de werkelijkheid, of tenminste een gedeelte daarvan, wil geven en daarover gaat het hier.

Het verslag van een reeks waarnemingen ligt vast en eenmaal gedrukt valt er niet veel meer aan te gummen. Vandaar de errata en legenda in sommige boeken, briefjes met een kleine serie bevelen aan de lezer om het werk naar inzichten van de schrijver aan te vullen of te wijzigen. Merkwaardig genoeg komt het bij mijn weten niet voor, dat uitgevers hun publiek dergelijke nota's van wijziging blijven toesturen (en ook niet dat lezers als blijk van ongehoorzaamheid de addenda aan de winkelier terugsturen). Toch zou ik graag iedere ochtend, tegelijk met de morgenpost, vers uit Bergen Lucebert's supplementen, verklaringen, herziene exegesen, valse versies, herroepingen, toevoegingen en verloocheningen bij zijn bundel Apocrief ontvangen. Zo blijf je op de hoogte en ik heb in lang niets van De omberwoeste zoenen van de vrees uit Romeinse elehymnen vernomen. Misschien is het allang met ze afgelopen. Dan vraag ik me af wat ze nog verder in mijn boekenkast doen. Voor alle zekerheid is de betreffende passage dan ook geschrapt.

Dit verlies van bewegelijkheid is niet alleen maar nadeel. Het bespaart een hoop zenuwen aan nakijken en opbergen en geeft de illusie van rust en bestendigheid. Maar toch is het verbazend dat de verstarring zo vanzelfsprekend aanvaard wordt. Bij heel veel schrijvers is het zelfs hoogste doel geweest (en nog wel) om het geheim van de natuur der dingen te kapen en als vrouw Lot te kijk te zetten. Na één keer heeft niemand ooit meer omkijken naar haar. ‘Het definitieve en gezaghebbende werk’ heet dat in de wetenschap. De auteur verliest echter gaandeweg zijn gezag en het werk definitief zijn definitiviteit. Daar is nu eenmaal niets aan te doen. Maar de kaartenbak met alle waarnemingen en aantekeningen die aan het boek ten grondslag lagen houdt in toevallige rangschikking heel het beschreven onderwerp omspannen. Hij moet wel onvolledig zijn, maar daarom nog niet onwaar en evenmin onjuist. Een geroutineerd speler hoeft de kaarten alleen maar goed te schudden, schuift uit zijn mouw een enkele ertussen, deelt en het spel kan opnieuw beginnen. Een reorganisatie. Het boek was met reden schrijvers levenswerk, zijn kaartenbak eindigt in de kachel, maar had voor alle eeuwigheid kunnen gelden.

C. Wright Mills besluit dan ook zijn boek over het sociologisch inzicht met een uitweiding over de verzameling van aantekeningen, die zo moet worden opgezet dat niet één ordeningsbeginsel er van tevoren aan is opgelegd. De collectie ontstaat chronologisch en moet ooit ten dele onderwerpsgewijs gerangschikt worden (geleerden moeten ook leven en dus af en toe ‘ergens over’ praten of schrijven), maar in beginsel kan men op elke denkbare manier ordenen, ook associatief of door de kaarten naar eigen luim te paren. En niemand hoeft vooraf te weten wat eruit komt.

Dit is geen pleidooi voor de chaos, die dat ook helemaal niet nodig heeft, maar een erkenning, dat die er in den beginne is, dat men uit de aanvankelijke wanorde meer dan één schepping kan maken en dat geen noodzakelijk is. Niets is zo opwindend als het lezen van de formulieren van een opinieonderzoek. Het latere rapport, waarbij allerlei rangschikkingen machinaal zijn uitgewerkt, is voornamelijk een verslag van gemiste kansen, bijvoorbeeld van andere, evenzeer mogelijke ordeningen. Het stammateriaal blijft dan ook bewaard en het werk ermee bestaat grotendeels is het verzinnen van nieuwe, vruchtbaarder kruisingen.

De gegevens krijgen hun betekenis door ordening. Het belangrijkste wat de auteur te doen staat is zijn lezer te overtuigen van de dwang achter juist zíjn schikking. Bijvoorbeeld, dat het terecht is om in een verslag van de russische revolutie de boeren buiten spel te laten (of juist niet). Of dat Desdemona sterft, vervolgens Emilia door Jago's hand, dan Othello en tenslotte (?) Jago. Want daarin steekt de gerechtigheid. En waar blijven we als die er niet meer is? Juist waar we nu zijn aangeland. Men kan de indruk wekken, dat de rangschikking der gegevens op de éne, juiste manier heeft plaats gevonden: zó en niet anders ligt de keten van oorzakelijkheid gestrekt, ontdaan van knopen en lussen, of zó is de hand Gods in alle

[p. 10]

aardse dingen blootgelegd, of ook voor wie dat wil, daarheen en nergens anders leidt de niet te keren gang der menselijke driften. De auteur heeft zich tot taak gesteld om aan te tonen dat zijn materiaal zo en niet anders geschikt of voorbeschikt moet zijn. Wie die pretentie van een enkelvoudige orde opgeeft, verliest elk thema of hij moest de rangschikking zelf als onderwerp van rangschikking kiezen.

En dat gebeurt dan ook. Ter linker ligt Michel Butor, Réseau Aérien, texte radiophonique, NRF, Paris, 1962. ‘De tekst is bedoeld voor een uitvoering door 10 acteurs, 5 mannen: A B C D E, 5 vrouwen: f g h i j. De acteurs worden steeds paarsgewijs opgevoerd, telkens met een klein stuk dialoog, bestaand uit zes weerwoorden. Twee paren vertrekken gelijktijdig met het vliegtuig van Orly naar Nouméa, het één in westelijke, het ander in oostelijke richting. Bij elke tussenlanding stapt een paar uit en een ander paar vertrekt met een ander vliegtuig naar Parijs terug’. Het hoorspel bestaat uit de tweespraken, in alle combinaties die zich voordoen, in elk van de tien vliegtuigen. Deze dialogen zijn volmaakt oninteressant, soms dichterlijk en meestal platvloers, hun inhoud is dan ook zonder belang. Er ontstaat een réseau aérien, dat men zelf kan natrekken en aanvullen. Het poëtische element van reizen, en nog wel per vliegtuig, de zoete klank van verre plaatsnamen, het dient alleen maar als sierrand voor een nieuw soortluchtkartering.

Een overeenkomstige onderneming volbrengt Daniel Spoerri (Randstad, no 7, LRP 101) in zijn geanekdoteerde topografie van het toeval, uitgaand van een plattegrond waarop alle voorwerpen zijn getekend, die op 17/11/'61 te 15 u 47 op Spoerri's morsige tafel stonden en dus in zijn tableau piège trapten. Voor deze rangschikking van waarnemingen kan men echter veel minder respect hebben, omdat de anekdotering (het vertellen van gebeurtenissen in verband met de voorwerpen) betrekkelijk willekeurig geschiedt en het verslag zo uitloopt in een ordelijk roddelpraatje over allerlei vertrouwde huishoudelijke voorwerpen, eigenlijk onze beste vrienden. De fixering op 15 u 47 is bovendien ontkracht, doordat (zie het punt 53) sindsdien dingen zijn zoekgeraakt zonder beschreven te zijn.

Hier schiet niemand veel mee op. Het zijn ongetwijfeld grappige experimenten, maar ze doen niets af aan het feit van de chaos en de orde die er zijn moet. Ook in Wittgenstein's tractatus - waarvan ik nooit meer bekeken heb dan de decimaal-indeling, voor de rest heeft men zijn kennissen - bereikt de schrijver met zijn indicering niet meer dan een schikking naar logische afhankelijkheid, die de gewone van lees-volgorde doorkruist. Toch biedt de decimaal-indicering mogelijkheden. Met wat fantasie kan daarmee een n-dimensionale schikking verkregen worden volgens n ordeningsprincipes, zoals in sommige catalogi en ponskaartsystemen ook wel gebeurt.

Zo bedenken de vernieuwers allerlei kleine hervormingen maar het probleem blijft hardnekkig en ongewijzigd. Er is namelijk één gegeven waar geen minnelijke schikking mee te treffen is: de volgorde waarin de boekenlezer in zich opneemt - gewoon door langs de regels te kijken, hij kan tenslotte niet heksen en heeft ook maar één paar ogen - beslist. En nu kan men wel een ordening verzinnen waarin iedere leesvolgorde evenwaardig is, maar de schrijver schikt en de lezer beschikt. Hij begint waar het hem zint, bijvoorbeeld in detectives aan het eind en bij interviews in het midden. Het denkbeeld van de gelijkwaardige en meervoudige structuren is ontleend aan de mobiles van Calder. Maar die overziet men in hun totaliteit in één ogenblik en elk moment in een andere (aangenomen dat men er ver genoeg van af staat om het hele voorwerp in het blikveld te vatten). De totaliteit van een tekst komt regelsgewijs en dus beetje bij beetje over. De lezer beslist in welke volgorde (meestal van boven naar beneden, van links naar rechts), en eenmaal gekozen is voor hem elke andere opeenvolging een ongebruikte of latere, dus evenmin gelijktijdig als evenwaardig.

Wil de auteur de bewegelijkheid van zijn mededelingen bewaren dan moet hij uitgaan van de leesgewoonten. Hij kan bijvoorbeeld de verschillende gegevens zo gelijktijdig mogelijk onder de aandacht brengen, ze met zijn allen in één blikveld schuiven: een kranten-pagina. Telkens een pluk informatie staat onder een kop bijeen. Tussen die artikelen bestaan verbanden en bovendien is er een verhouding mer eerder verschenen afleveringen. Deze oplossing volgt natuurlijk niet noodzakelijk uit het voorgaande en is maar een heel gedeeltelijke doorbreking van de beperkingen van de boekvorm, maar hij staat er en wint aan aantrekkelijkheid. Een krant geeft veel meer mogelijkheid om de aandacht te trekken, elders heen te schuiven of juist in kolommenlengten te smoren. Krantenkoppen kunnen meer emotionaliteit doorgeven dan enig andere manier van communicatie of het moest muziek of redenaarskunst zijn.

De krant in zijn gebruikelijke vorm is onderworpen aan de conventies die de be-

[p. 11]

richtgeving beheersen, van de volslagen ongebondenheid en uiterste inschikkelijkheid die technisch mogelijk zijn merkt men niets. Maar men zou zich een blad kunnen voorstellen dat zich helemaal niet met de dagelijkse nieuwigheid bezighoudt, dat verslag zou uitbrengen van de verzonnen belevenissen van fictieve personages of van de gemoedstoestanden van de samenstellers. Zulke kranten zijn er eigenlijk allang. De duitse, engelse, franse en belgische zondagsbladen gidsen de lezer door een weekendrijk van legendarische grootheden, een verlaten keizerin wanhopig naar liefde zoekend, een man die meisjes doodt en opeet, een magnaat die op zolder een erotisch ballet houdt. Maar deze boulevard-bladen pretenderen een eenvoudige waarheidstrouw. Ze verkeren nog in het stadium van de mythe. De verhalen moeten een aanwijsbare kern van waarheid hebben en de lezer wil de rilling van het echt gebeurde nog over zijn rug voelen lopen. Het publiek weet heel goed dat alles voor drie kwart gelogen is, maar daarom prefereert het bonte halfwaarheden toch nog boven zachter gekleurde verzinsels. Op den duur zal het misschien uitgroeien boven die verknochtheid aan de onwezenlijke waarheid en een wezenlijke en mogelijke werkelijkheid, die alleen niet waar gebeurd is, verkiezen.

Dat wil niet zeggen, dat alle kranten nu opeens hun verslaggevers uit mythomanen en zwendelaars moeten gaan recruteren. In tegendeel, het idee dat mijn avondblad maar wat schrijft in plaats van de feiten nauwgezet op te sommen en ze netjes gescheiden van commentaar te voorzien, zou mij een heel onrustig gevoel geven. Het is heel goed te weten dat dezer dagen het Bos- en Lommerplein in de avonduren levensgevaarlijk terrein is door het dreigend samenscholen van onbehouwen leeftijdgenoten, die met mij maar weinig compassie zouden hebben als ze me tegen het lijf liepen, terwijl de politie ongetwijfeld hoonlachend zou toezien of anders doeltreffender zou uitvoeren wat de losgeslagenen en ongrijpbaren in de gauwigheid ongedaan lieten. En al die wijsheid heb ik uit de krant. Het is verbazend dat er nog zoveel mensen zijn die zich voor hun informatie verlaten op als onbetrouwbaar bekende bladen. Maar het is heel begrijpelijk dat ze plezier hebben in de dagelijkse sagen en legenden in afleveringen die ze daarin aantreffen. Zoiets biedt verstrooiing.

Kranten zijn ontstaan toen de nieuwsbrieven voor de weinigen, handelslui en staatslieden, samengingen met de gruwelijke rijmprenten over huiveringwekkende misdrijven, voorgedragen op jaarmarkten voor een gehoor van analfabeten. En de aldus verwekte bastaard wordt nog steeds geleid nu weer door zijn mythomanie, dan weer door zijn waarheidsdrang. Zonder het eerste zal geen krant het kunnen stellen, want niets is belangrijk genoeg om de lezers ertoe te brengen het onopgesmukte relaas ervan van begin tot eind te lezen; het vergrote detail en de treffende kleinigheid zijn onmisbaar om het leesbaar te houden. Maar een krant zonder waarheidsliefde is wèl heel goed voorstelbaar. En dan maar meteen een blad dat zich helemaal los kan maken van de toevallige aanleiding die in het ware voorval steekt. Nu zijn het Jackie Kennedy en Marlon Brando die volgens Paris Presse een tragische maar grootse passie voor elkaar hebben opgevat, maar wat een mogelijkheden liggen in dat gegeven voor de verteller die zich van de ware personages kan ontdoen. Bovendien is dit maar één genre, en zeker niet het leukste. Het blad kan gevuld worden met hele reeksen gebeurtenissen die hun betekenis slechts ontlenen aan de plaats waar ze staan, personages die elkaar in elke volgende aflevering in steeds andere gedaanten op telkens andere pagina's ontmoeten bij toeval of door laaghartige intriges binnen de redactie. Zo ontstaat een nieuw medium, met alle mogelijkheden die de krantentechniek veroverd heeft zonder ze uit te buiten. Elk volgend nummer werpt een nieuw beeld op van de gemoedstoestanden en verhoudingen der redacteuren.

Zo'n krant zal niemand ter wereld gaan maken op een regenachtige zomernamiddag, maar het is misschien wel het eind van een ontwikkeling die zich ook bij andere uitdrukkingsmogelijkheden heeft voorgedaan. Door het medium los te maken uit zijn aanvankelijke, ondergeschikte functie (hier de berichtgeving) zijn muziek en dans aan de liturgie ontfutseld en de beeldende kunsten aan het ambacht. Zo ontstaan misschien ook kranten als een losbladig archief op het gevoelsleven, vol dwaalwegen en valse explosies. Het is maar een voorspelling, met een kleine kans op juiste uitkomst. In ieder geval zou men dit stuk in die krant niet aantreffen.