Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 3]

Hollands maandblad
tijdschrift voor literatuur en politiek
zesde jaargang · nummer 203 · juni 1964

Excuses voor de inflatie

Overal in Europa houden de prijsverhogingen aan. Dat duurt nu al een jaar of twintig, en het ziet er naar uit of het proces van geldontwaarding gekomen is om te blijven. Het wordt tijd dat er een boekje verschijnt: ‘hoe moet de lijder aan inflatie leven’. Voorlopig zijn we echter nog niet geneigd het ziekteverschijnsel te aanvaarden; we stellen ons er wel op in, maar blijven geweldig mopperen. Iedereen zoekt naar oorzaken, dat wil zeggen naar schuldigen. Hij vindt ze in de regel ook wel. Daarbij is het opmerkelijk, dat altijd de anderen het hebben gedaan. Ik heb nog nooit een ondernemer gesproken die vond, dat de ondernemers de inflatie maakten door telkens de prijzen te verhogen; het waren altijd de gestegen kosten, die met de grootste moeite en dan nog maar voor een deel, goedgemaakt konden worden. Evenmin heb ik gesalarieerden aangetroffen die meenden, dat hun salarisverhogingen op iets anders berustten dan het inhalen van een achterstand. Dit is ook wat de vakbonden doen: proberen recht te trekken wat scheef zit, namelijk de inkomensverdeling. ‘Inhalen’, ‘optrekken’, ‘aanhaken’, ‘goedmaken’ - het is de typische terminologie van de doorgezakte inflatielijder. Hij bestrijdt de kater met een borrel voor het ontbijt; of, als hij veel tegendruk weet te bieden, met een borrel om elf uur, maar dan valt er ook een duidelijke achterstand in te lopen.

Wie excuses zoekt, vindt altijd theorieën bij de hand. Een oude en dus eerbiedwaardige opvatting - uit de zeventiende eeuw - schrijft stijgende prijzen toe aan een opgeblazen geldhoeveelheid. Dat disculpeert bijna iedereen, behalve de kleine en selecte groep der geldproducenten. Het is eigenlijk vreemd, dat deze theorie zo weinig wordt vernomen. (Alleen iemand als J. Rueff hangt haar krachtig aan - maar hij overdrijft dan ook tot in het belachelijke). Die monetaire visie biedt overigens een ongezochte gelegenheid om de overheid van het kwaad te betichten (want dat ook bankiers geld maken is een gedachte, die de meesten niet te binnen schiet) en dat is nog niet eens zo dwaas. De overheden infleren mee, net als iedereen anders; ook zij kampen met achterstanden en disproportionaliteiten, en deze springen zelfs nog duidelijker in het oog dan die bij de particulieren, omdat zij per definitie publiek zijn: het verkeersplein bij Oudenrijn wijst een tekort aan in onze openbare voorzieningen, net als de wormen in het Rotterdamse water. Weliswaar zouden deze tekorten wel opgeheven kunnen worden zonder geldschepping - door flink belasting te heffen kan de collectieve sektor op nietinflatoire wijze worden gefinancierd - maar juist in de fiscale sfeer zijn genoeg paradoxen aanwezig om de aandacht te trekken dergenen die de overheid als schuldige wensen aan te wijzen. Belastingen worden veelal afgewenteld - en dat gebeurt langs de weg van prijsverhoging, zoals men recentelijk bij de sigaretten heeft kunnen constateren. Wie wil kan staande houden, dat de overheid aan de inflatie meedoet hetzij door geldschepping, hetzij door prijsopstuwende belastingverhoging. Ik zeg niet, dat ik het daar mee eens zou zijn, want de belastingen hebben de bedoeling, de koopkracht binnen de perken te houden en zodoende het proces van prijsverhoging-op-prijsverhoging te remmen; maar niet ontkend kan worden, dat deze remmen zelf de prijzen verhogen. Daar wordt in ingezonden stukken dan ook strijk en zet tegen geprotesteerd: wij mid-

[p. 4]

denstanders mogen niks, en de postzegels worden maar weer duurder. Deze protesten berusten dan wel op een gebrek aan inzicht in private en publieke prijzen, maar zij zijn een goed voorbeeld van het zoeken naar een zondebok.

Terwijl de oude monetaire theorie de schuld aan de inflatie legt bij de geldmakers heeft de moderne macro-economie de strekking, het schuldvraagstuk geheel en al in de mist te drijven. Zij zou dan ook gefundenes Fressen moeten zijn voor wie met gesust geweten voor eigen pressiegroep wil opkomen, maar zij wordt toch niet veel gehoord; waarschijnlijk omdat macro-economie een te geheimzinnig onderwerp is. De redenering zou ongeveer hierop neer kunnen komen: inflatie is een kwestie van te veel bestedingen. Deze bestaan uit de som van consumptie, investeringen, exporten en overheidsuitgaven. Vooral de wisselwerking tussen consumptie en investering kan makkelijk inflatoir werken, want als de mensen meer verbruiksgoederen wensen, moeten de fabrieken worden vergroot. En deze expansie van de capaciteit schept nieuwe inkomens, waaruit weer nieuwe consumptie voortvloeit. Het is de onpersoonlijke multiplier die de bestedingen opjaagt; dat kan niemand helpen. De overheid moet wel met de bestedingen mee omhoog omdat zij complementaire goederen voortbrengt; achterblijven zou pijnlijke situaties scheppen. Op de overheidsuitgaven gaat weer een multiplier werken, omdat zij inkomen scheppen. De export neemt toe omdat in het buitenland multipliers aan de gang zijn en hun bestedingsopzwelling onze goederen aantrekt. Het is een samenspel waaraan niemand schuld draagt, omdat ieder doet wat krachtens zijn natuurlijke functie van hem wordt verlangd: de verbruiker verbruikt, de ondernemer bouwt fabrieken en breidt zijn produktie uit, de overheid voorziet in de collectieve behoeften.

Toch laat ook deze redenering de verantwoordelijkheid op één punt teveel in het midden. Het is de taak van de overheid om de multiplierprocessen in te dammen, en zulks met name door de belastingpolitiek. Als wij met elkaar zoveel besteden, dat inflatie het gevolg is (zonder dat een van ons het kan helpen) dan moet de overheid zorgen dat onze koopkracht zover wordt afgetapt dat het kringloopevenwicht op het juiste peil blijft. Gebeurt dat niet, dan ligt de schuld bij de belastingheffende overheid. Het ontbreekt haar dan blijkbaar aan moed om de schroef aan te draaien. Anders gezegd: het is, in deze gedachtengang, de pressiegroep der fiscale malcontenten die de overheid de voet dwars zet en daarmee de verantwoordelijkheid draagt voor de inflatie. Maar de vertegenwoordigers dezer groep zullen onmiddellijk wijzen op de te hoge overheidsuitgaven, zonder welke de bestedingen niet zo zouden zijn opgelopen, en op de fiscale remmen voor de produktie, die naar hun mening het goederenaanbod verkleinen en daardoor de inflatie in de hand werken. Kortom, zij hebben hun eigen kijk op de disproportionaliteiten, om niet te zeggen achterstanden, die het proces op gang houden. Zij vinden b.v. dat de belastingen reeds onmatig zwaar drukken - daardoor komen groepen inkomenstrekkers teveel achterop. Er is een hele reeks van argumenten te verzinnen om dit voor verschillende groepen aan te tonen. Ieder van die redeneringen werkt in potentie inflatoir.

In de sfeer van de inkomensverdeling komt het achterstand-argument pas in volle fleur. Het spreekt het meest aan bij de lonen. Er zijn immers cijfers bekend over het aandeel van de arbeid in het nationale inkomen (of over iets dat daarop lijkt: het gemiddelde loon gedeeld door het gemiddelde inkomen per werkende inwoner; in Nederlands jargon heet dit de SER-norm). Zodra deze breuk achteruit dreigt te lopen is er een handtastelijke reden om het loon op te trekken. Een constant arbeidsaandeel, dat is met enig simpel deduceren te bewijzen, vergt dat het loonpeil stijgt met de arbeidsproduktiviteit én met de prijzen. Dat wil dus zeggen, dat de percentsgewijze loonstijging, bij constant arbeidsaandeel, gelijk is aan de percentsgewijze stijging van de arbeidsproduktiviteit plus de percentsgewijze prijsstijging. Dit nu is een inflatoir mekaniekje van opmerkelijke felheid. Want het betekent, dat de loonstijging ingeval de prijzen toch reeds oplopen, uitgaat boven de stijging van de arbeidsproduktiviteit; dat verhoogt, zoals iedereen langzamerhand wel weet, de arbeidskosten, en dat komt, in een toch al inflatoir milieu, zonder mankeren in de prijzen terecht. Dit is het dilemma voor de vakbonden: ze mogen kiezen tussen een achteruitgang van het arbeidsaandeel, wat niemand van ze kan vragen, en een weliswaar defensieve maar daarom niet minder inflatoire loonpolitiek. Natuurlijk besluiten ze tot het laatste, wat ook wel moet omdat de leden anders kwaad worden (dat zijn ze toch al), en dat geeft de ondernemers en de rechtse pers en wie er maar zin heeft een reden om te jammeren over looninflatie. En met dat gejammer hebben ze dan nog gelijk ook, ook al wordt er stelselmatig bij verzwegen dat de algemene scheefheid van de

[p. 5]

inkomensverdeling wel haast inflatoire druk moet oproepen. De vakbonden weten overigens zelf, dat ze meedoen aan de prijsopdrijving terwijl ze in feite alleen maar een achterstand die in de loop van de inflatie dreigde te ontstaan, willen wegwerken.

Zijn de ondernemers, die de verhoogde loonkosten doorgeven, dan onschuldig aan de inflatie? Zij zelf zullen zeggen van wel, en er zijn zonder twijfel gevallen waarin de prijsverhoging zuiver defensief is. Maar daarnaast valt er een zekere asymmetrie op te merken in de wijze waarop loon- en produktiviteitsverhogingen worden behandeld. De produktiviteit stijgt geleidelijk, men kan haast zeggen: van minuut tot minuut. Daardoor merkt de ondernemer het soms niet eens, en het is dan geen wonder dat de kostendaling niet in de prijs wordt doorgegeven. Maar (zie boven) een produktiviteitsstijging moet leiden tot een loonsverhoging, wil het aandeel van de arbeid in het nationale inkomen niet achteruit gaan. Dus nadat de ongemerkte en niet-doorgegeven produktiviteitsstijging een tijdje geduurd heeft volgt, met een schok, de bijbehorende loonsverhoging. Deze nu wordt wél in de prijsgecalculeerd, en legt daarmee de basis voor verdere loonsverhogingen. Zo ontstaat een milieu, waarin de prijzen alleen nog maar omhoog willen.

En dan zijn er natuurlijk de vele kleine en grote prijszetters die overal hun winstmarges vergroten waar ze daartoe kans zien. Zij hebben in de regel geen excuses nodig; hun motto is: pik nog een blommige. Of, zoals een aannemer eens tegen mij zei: ik moet toch binnen wezen voor de bui loskomt. Maar als zij willen kunnen ze zich beroepen op de wetten van vraag en aanbod. Dit zijn de uitlopers en de gangmakers. Daar komen de anderen achteraan, via het achterstandargument.

Dat argument kent nog vele interessante toepassingen. Overal waar een traditionele loon- en salarisopbouw bestaat worden oude verhoudingen door de inflatie aangetast, om de eenvoudige reden dat alles niet in gelijk tempo wordt opgetrokken. Daarin ligt dan weer een reden tot aanhaken en rechttrekken. Dit proces wordt vruchtbaar in de hand gewerkt door ideeën over nivellering en denivellering: nu eens geschiedt het een en dan weer het ander, maar altijd in opwaartse richting. De inflatie geeft iedereen zijn zin - doch helaas maar tijdelijk.

Weer een andere toepassing heeft te maken met de economische groei. Dat proces gebeurt niet met die gelijkmatigheid, die iedereen zo graag zou zien. Er zijn snelgroeiende sektoren en achterblijvende; dat is een natuurwet. Daaraan wordt gekoppeld de sociale wet, dat de inkomens in de snelgroeiende sektoren, die natuurlijk uitlopen op de andere, elders argumenten doen opschieten die gebaseerd zijn op het inlopen van de achterstand. De arbeidsmarkt helpt een handje mee om de inkomensstijging te verspreiden naar bedrijfstakken en ondernemingen, waar daarvoor geen ‘ruimte’ is, en het gevolg is natuurlijk prijsverhoging. Kan iemand het helpen? Nee, tenminste als wij blijven in de atmosfeer van aanhaken en optrekken.

Groei wordt nog in ander opzicht als excuus voor inflatie gebruikt. De mening komt voor, dat we zonder een zekere prijsstijging geen voortdurende expansise van de produktie zouden kunnen bereiken. Een lichte overbesteding, zo wordt gezegd, is nodig om de vaart er in te houden; de prijsstijging vewijdt de marge tussen prijzen en (vaste) kosten en prikkelt daardoor de activiteit van het bedrijfsleven. Onder degenen die zo denken zijn eerlijke voorstanders van een lichte en beheerste geldontwaarding; b.v. S. Slichter, die denkt aan 3% per jaar, een cijfer dat in de jaren vijftig ongeveer is gerealiseerd, en inderdaad tezelfdertijd met een uitbreiding van de produktie die gemiddeld nog wel wat hoger lag dan deze 3%. Van alle verontschuldigende theorieën is dit mijns inziens de beste; als het waar zou zijn, dat wij zouden moeten kiezen tussen expansie-met-prijsstijging, en stabiele-prijzen-met stagnatie, dan zou ik het eerste kiezen (althans indien de cijfers ongeveer liggen zoals in de afgelopen vijftien jaar). Maar deze theorie is nooit bewezen. Zij berust op een hele reeks veronderstellingen, die niet waar behoeven te zijn. Eén van die veronderstellingen is een vast verband tussen de spanning op de arbeidsmarkt en de loon- en

[p. 6]

prijsstijging (uitgedrukt door de zogenaamde Phillips-curve), doch de vastheid van deze relatie wordt ook wel weer betwijfeld; voor Nederland is de Phillips-curve een heel brede band, dat wil zeggen de correlatie klopt niet. Het staat voor mij allerminst vast dat wij ook niet zouden kunnen groeien door b.v. de stijging van de produktiviteit te vertalen in lagere prijzen inplaats van in hogere lonen; voor de winstprikkel zou dit misschien geen doorslaggevend verschil maken, mits iedereen het spel meespeelde. Maar daar zit de crux: het inflatiespel is makkelijker, het werkt aanstekelijker, het klopt meer met de psychologie van de vooruitgang dan het stabiele-groei-spel. Het opereert meer met illusies. Over die kant van de zaak zou men nog bladzijden kunnen doorschrijven, maar dat zou vervelend worden voor de lezer.

Eén redenering moet echter nog wel even worden genoemd, omdat zij de oorzaken van de inflatie verlegt tot buiten het eigen land - een zeer consequent afschuifsysteem. Er zijn verschillende varianten. De monetaire: het buitenland, daartoe geprikkeld door zijn eigen inflatie, koopt onze goederen en betaalt die met deviezen. Deze komen bij de Nederlandsche Bank terecht, die er uiteraard guldens voor moet betalen; deze guldens komen hier in de kringloop, zij vergroten de ‘liquiditeitenmassa’, en dat sticht op den duur inflatoir onheil. Een andere variant: ons lage loonpeil komt onder geweldige Europese spanning te staan en dat is niet te houden (in het midden wordt daarbij meestal gelaten waarom het écart, dat ons overigens geen windeieren heeft gelegd, van 1945 tot 1963 wél te handhaven was - maar wie daarover valt heeft geen gevoel voor de sociaal-psychologische noden van deze tijd, dat wil zeggen voor de geest van inflatie.)

Wat heb ik nu met het bovenstaande willen zeggen? Twee dingen. In de eerste plaats dat wij allen, hoe ook onze excuses mogen luiden, meedoen aan de inflatie. De groepjes die hun handen écht in onschuld kunnen wassen zijn gaandeweg kleiner en kleiner geworden. Ook het inhalen van algemeen betreurde achterstanden kan heel wel inflatoir zijn: neem als sterk voorbeeld het optrekken van de AOW-AWW uitkeringen, met een procent of dertig (terwijl deze bedragen verder aan de inflatoir stijgende lonen zijn gekoppeld). Men kan, zoals ik, op het standpunt staan dat dit optrekken gewenst is en tevens, dat het inflatoir werkt; want de extra-premie komt voor 1% in de prijzen terecht en voor 1% in de lonen; in beide gevallen wordt zij afgewenteld op de consument. Een stuk van de last, dat volgens velen nog te klein is ook, komt ten laste van de overbelaste schatkist - de zekere weg naar inflatie. Toch ben ik niet tegen de verhoogde uitkeringen. Dat houdt dus in, dat men, zoals ik, de inflatie pro tanto accepteert en het is eerlijker om dat dan maar te zeggen. Wij doen het met elkaar, zoals iedere automobilist aansprakelijk is voor zijn deel van de overbelasting der wegen, en hij moet niet de schuld geven aan de anderen die voor hem staan.

De tweede conclusie is, dat in een inflatoir milieu, waarin iedereen zich aan iedereen optrekt, één instantie moet proberen stand te houden: dat is de centrale overheid. Zij heeft tot taak, de inflatie in te dammen - een taak die niet rust op individuele ondernemers, loontrekkers, verbruikers, bankiers of belastingbetalers. Zij moet inmuun trachten te blijven voor de besmetting, en weerstand bieden tegen de druk die op haar wordt uitgeoefend. Er is geen enkele theorie, die de verantwoordelijkheid van de Regering terzijde kan stellen. Zelfs de redenering, dat het buitenland het heeft gedaan kan geen uitkomst bieden (want de extra-liquiditeiten, zie boven, die uit de betalingsbalans voortvloeien kunnen worden afgeroomd door schuldpolitiek of andere kunstgrepen; de ruimte voor de export in het produktieapparaat kan worden afgedwongen door binnenlandse bestedingsbeperking; en het Europese kostenverschil kan, als men er dan toch zo graag af wil - maar het valt te hopen dat wij niet aan de inblazingen der belanghebbenden gehoor geven - door revaluatie van de gulden op een niet-inflatoire manier worden opgeruimd). Nee, het is de overheid die eenzaam overblijft als enige bestrijder van de inflatie. Zij wordt bij die taak voortdurend voor de voeten gelopen, en het gevaar is permanent aanwezig, dat zij bezwijkt voor de pressiegroepen. Ieder weet al waar ik het nu over heb: over de aangekondigde belastingverlaging met 1 miljard, die deze Regering voor haar verantwoordelijkheid heeft durven nemen in een situatie, die naar zij zelf aangeeft, zo inflatoir is als een luchtballon. Maar dat wil ik nu niet inwrijven - dat moet de SER maar doen, die over de plannen om advies is gevraagd. Mijn conclusie is nu, dat wij de overheid, waar mogelijk, moeten helpen bij haar ondankbare taak. Althans in gedachten. Dat helpt misschien niet veel, maar het geeft toch een kleine verschuiving in het krachtenveld, waarin het beleid moet worden gevoerd. Ken Uzelve - dat is de strekking van dit stukje en in die spreuk ligt tevens het begin van de inflatiebestrijding.

J. Pen