Hollands Maandblad. Jaargang 5

Alle de mandarijnen
K. van het Reve

De intekenaren op de door Willem Frederik Hermans in eigen beheer uitgegeven volledige verzameling Mandarijnen op zwavelzuur hebben hun exemplaar thuisgekregen, gesigneerd door de auteur, en met een door de doctor zelf vervaardig de collage als gratis bijvoegsel. De mijne was een advertentie voor Air France, een touristische, Egyptische scène, waarin enige merkwaardige wijzigingen waren aangebracht.

De keurig verzorgde en voortreffelijk gereproduceerde schrijfmachinetekst is wat klein uitgevallen, en het boek is onhandig van formaat. Men wordt hiervoor schadeloos gesteld door een reeks soms zeer fraaie foto's uit het persoonlijk archief van Willem Frederik. Er zijn - lijkt het - authentieke portretten bij van Victor van Vriesland, Adriaan Morriën en H.A. Gomperts (de laatste met een aandoenlijke handtekening), verder foto's die een frappante gelijkenis vertonen met, maar geen afbeelding zijn van de schrijvers die zij moeten voorstellen (J.B. Charles, P. Rodenko, G. Stuiveling, G.K. van het Reve, J.W. Hofstra) en tenslotte foto's die zeer treffend de persoon in kwestie weergeven zonder een gelijkenis te vertonen in de geijkte zin (A. Romein-Verschoor, J. van Schaik-Willing, Anna Blaman, Koos Schuur).

Bij velen wekt de polemische stijl van Hermans weerzin. Hijzelf geeft in zijn boek twee citaten, waaruit die weerzin blijkt: ‘Deze letterkundige... drukt zich uit in bewoordingen die Julius Streicher zich niet veroorloofd zou hebben te gebruiken’ en

[p. 40]

‘... dezelfde smeerlapperij waarin een Julius Streicher het zo ver gebracht heeft. Maar dat zou bepaald te veel eer zijn’. Het eerste citaat is, zegt Hermans, van Van Duinkerken, het tweede van Gomperts. Zelf bezit ik een brochure van Morriën, waarin Hermans' manier van schrijven ‘fascistisch’ wordt genoemd - een onzinnige en onbeschaafde beschuldiging, want Hermans is geen fascist en zijn manier van polemiseren is niet fascistisch, al was het maar omdat hij bepaalde goedkope scheldwoorden niet gebruikt.

Zijn stijl is de moeite van het bestuderen waard. Hij weet de indruk te wekken dat hij zijn affekten zonder bijvoeging, gladschuring of achteraf-beredenering te boek stelt. Hij neemt alle dingen die hem in zijn vijand ergeren, (lichaamslengte, manier waarop hij naar meisjes kijkt, te laat komen, gebrekkige kennis van het Frans, redacteurschap van De nieuwe Stem, spelfouten, gebruik van aan Nietzsche ontleende woorden, gebruik van aan Ter Braak ontleende woorden, kleding, lidmaatschap van commissies), voegt daar alles aan toe waarmee hij die vijand kan ergeren en kwakt het aldus ontstane geheel de lezer voor de voeten. Het resultaat is zeer boosaardig en vaak niet zonder elegantie, zoals de volgende volzin over De groene Amsterdammer: ‘...slap aangedraaide artikelen over muziek, schilderijen, de huishoudafdeling van het warenhuis De Bijenkorf, het toneel en de buitenlandse en binnenlandse succesboeken, samengesteld door een groepje versleten vlinderdassen en oude corsetten onder leiding van C.J. Kelk’.

Men vergisse zich niet. Lang niet iedereen kan zo'n volzin maken. Iets lijkt wel gemakkelijk omdat het grappig en kwaadaardig is, maar niets is minder waar. Men leze er de polemisch-grappige dingen van Vestdijk en Roland Holst maar eens op na om te zien hoe smadelijk hier misgeslagen kan worden.

De meest geslaagde stukken zijn naar mijn smaak die tegen Charles en tegen Theun de Vries. Hier bereikt Hermans wat slechts weinigen gegeven is: heeft men zo'n stuk eenmaal gelezen, dan is het verder onmogelijk nog ooit iets van de aangevallen schrijver te lezen zonder dat bepaalde zinsneden van Hermans onweerstaanbaar in de herinnering opstaan. Vooral de citaten van zijn tegenstanders zijn in deze twee stukken met meesterhand gekozen, zoals de ten hemel schreiende uitlatingen van de brave Theun, die Hongarije bereist op het hoogtepunt van de Stalinterreur en maar voortdurend schrijft over de ‘keten van rusthuizen’ waarmee dat ongelukkige land bedekt is. En wat doen die arbeiders in die rusthuizen? vraagt Willem Frederik. Hij laat Theun zelf het antwoord geven en dat antwoord is verschirkkelijk, het karakteriseert een hele bibliotheek van communistische reisboeken: ‘Zij wandelen, zwemmen, lezen; zij hebben een bibliotheek tot hun beschikking, biljarten en tafeltennissen en er is zelfs een serieuze schaakcompetitie!’

Interessant zijn de stukken tegen Ter Braak en Du Perron. Aanvallen op deze auteurs komen meestal van de ‘Theuny's en de Thony's’, en het is aardig om nu eens een volwassen mens aan de gang te zien. Hermans valt hen aan waar zij het zwakst zijn, wijst kwaadaardig op dingen die menige bewonderaar zich nooit heeft willen realiseren, maar Ter Braak is meer dan Hermans van hem laat zien. Uit de stukken tegen Charles, Theun de Vries, Morriën en Van der Veen komt de hele Charles, de complete Theun en een wezenlijk stuk der Adriaans te voorschijn. Wie echter na Hermans' Mandarijnen Ter Braak en Du Perron gaat lezen zal wel een paar dingen herkennen, maar toch ook heel wat ontdekken dat bij Hermans niet genoemd wordt.

Hermans geeft het volgende korte begrip van Doctor Dumay verliest:

‘De hoofdpersoon is een leraar met een lorgnet. Hij leest goede boeken. Hij heeft een vriend. Die leest niet de goede boeken. Die laat zijn vrouw in de steek met een motivering die te vinden is in alle niet goede boeken. De leraar verovert in een trein een vriendin. Karin, fluisterde hij (V.W. II, 242). Deze vriendin leest helemaal geen boeken. Dat schept argwaan. Zij houdt niet van de verchroomd stalen meubelen die toen erg avant-gardistisch waren. Dat is nog veel erger. Zij gooit de mooie vaas, die altijd op het bureau van de leraar gestaan heeft, die, nog sterker, altijd al op zijn vaders bureau had gestaan, per ongeluk in scherven. Dit is onherstelbaar (V.W. II, 293). Die vaas ja, maar niet alleen die. Hij ook wat breken en zo verbreekt deze Pierrette Dumay prompt de verloving. Krakeel, tranen, veronal. Een revolver! Slot: leraar vraagt de hand van ene Marie, een meisje dat weliswaar met officieren danst, maar toch ook wel goede boeken leest’.

Dit is een treffende karakteristiek, maar toch heb ik een zwak voor dat boek, een zwak dat juist weer samenhangt met dat Karin, fluisterde hij en met die dierbare vaas en met die slechte vriend.

‘Als ik een boek schrijf’, zegt Hermans, ‘is het mijn geheime hoop dat de lezer het na

[p. 41]

Leo Vroman

De knoppen in de takken lijken
niet makkelijk meer te zitten.
Ze moeten zich daar voelen
als vuisten vol hitte,
als vierjarigen in kinderstoelen.
Zij zullen alle op den duur
van de vreemdste dingen openspringen:
van een misthoorn, van vergaderingen,
de maan, het voorbijgaan van een uur.

de lectuur uit het hoofd kent, zonder zijn best gedaan te hebben het uit het hoofd te leren. Ik vraag mij af of Du Perron zoiets ook wel eens gehoopt heeft’. Dit naar aanleiding van het verhalend proza van Du Perron, dat inderdaad ‘geen sporen nalaat’. Hermans vindt het ‘opvallend hoe Ducroo, in het slothoofdstuk van Het Land van Herkomst, dat over de straatgevechten tijdens het Stavisky-schandaal gaat, altijd een kijkje neemt op de plaatsen waar niet gevochten wordt. (...) Malraux organiseerde revoluties, vloog in bommenwerpers; Du Perron kreeg een hartverlamming toen hij voor het eerst van zijn leven een echte bom hoorde ontploffen, al was De drie Musketiers tot lang na de puberteitsjaren zijn Imitatio Christi’. Zeker. Maar toch heb ik de rondborstige Hollands-Indische burgerjongen Du Perron, die Henri (sic! roept WFH) in plaats van Henry Brulard schrijft, die ten onrechte denkt dat hij weet wat armoede is, die niet naar Spanje gaat vechten en die een ‘hartverlamming’ krijgt in 1940 liever dan de zo heldhaftige en wereldwijze Malraux, die toch eigenlijk - oserai-je le dire? - een soort vooroorlogse Den Doolaard op wat hoger niveau is met zijn revoluties en zijn bommenwerpers en zijn grote woorden.

Ook de twee stukken over Gomperts vallen een beetje tegen. Men krijgt de onbenullige neiging om te zeggen: goed, dat is allemaal waar, maar toch heeft Gomperts wel eens iets aardigs geschreven, en bovendien krijgt men uit Hermans geen duidelijk beeld van Gomperts. Dat geldt in nog sterker mate voor het overigens niet onvermakelijke stuk over Jacques Gans: het kon net zo goed over heel iemand anders gaan. Hermans heeft misschien wat al te lichtvaardig alles wat hij aan polemiek had liggen bijeen gestopt, zodat de inhoud wat ongelijk wordt van kwaliteit en toon. Het lijkt of hij het beste schrijft als hij zonder ‘aanleiding’ zelf zijn vijand kan kiezen en hem in vrolijke, hartstochtelijke verbittering op het lijf kan vallen. Ook Multatuli was op zijn best toen hij geheel naar eigen verkiezing de enorme rel van ‘Havelaar’ ontketende. Die Havelaar is beter dan het eindeloze gezeur later of Dekkers voorganger nu al of niet vergiftigd was en dat hij, Dekker, gelijk had, en zijn tegenstanders niet. Zo bevat Hermans' bundel een aantal niet zo geweldig interessante detailgevechten over de vraag wie er wanneer in de redactie van welk tijdschrift heeft gezeten en of Morriën al dan niet 150 gulden heeft ingepikt die eigenlijk aan Willem Frederik toekwamen. Niet dat dit soort stukken niet leesbaar zijn, maar ze zijn niet zo mooi als sommige andere.

Voor wie nog geen 25 gulden naar Groningen gegireerd heeft volgen hier enige citaten om het chequeboekje los te maken:

‘In de toverpantoffels van Ter Braak maakte Kleine Muk Gomperts een bliksemsnelle carrière. Om hem heen verzamelden zich groothandelaars in valse tanden, pruikenmakers, kappers, beddespreiers, kleerhangertjes en pedicuren’. Een idiote opsomming natuurlijk, maar toch moet je heel even aan Renate Rubinstein denken.

Het proza van Morriën: ‘Over dit heupwiegend gekir schijnt voortdurend een langdradig zonnetje’. In Literair Paspoort schrijft Morriën ‘eindeloze artikelen over Hans Werner Richter, een soort Duitse Jan de Hartog, die bovendien reputaties te vergeven heeft. Adriaan onderneemt lange reizen om Hans Werner Richter te interviewen. Een blaaspoep kan geen wind laten, of het komt in Literair Paspoort in geuren en kleuren, rijk met fotomateriaal geïllustreerd’.

Over Theun: ‘De historische romans en de boerenromans behoren, daargelaten enige uitzonderingen die voor “mislukt” doorgaan bij de bende, tot dezelfde soort vermaak als de honden van porcelein, de gevangenissen gebouwd als gotische kathedralen, de balpootmeubelen en het gebloemde behang, de metrostations met grafkelderversiering’.

Tot slot nog heel even Gomperts: ‘Zodra ik vind dat mijn naam weer eens in de krant moet komen, trap ik op Gomperts niet uit, kwaadaardigheid, maar zoals een trambestuurder trapt op zijn bel.’