Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 39]

Het is de kop die spreekt
D. Hillenius

Aad Nuis: Wisselend Weer. Uitg. van Oorschot 1963, fl. 2,50.

Er zijn niet veel dichters die tegenwoordig debuteren met verzen waarin - voor een deel altans - duidelijk de resultaten van hersenwerkzaamheid zijn aan te wijzen.

Het is vol te houden dat grote kunstenaars een soort neotenische mensen zijn, zoiets als axolotls, die een deel van de eigenschappen van hun jeugd behouden als ze al lang volwassen zijn (gemeten naar hun voortplantingsmogelijkheden of stemplicht). Zoals een kind van 4 jaar met eenvoudige lijnen een groot vel papier kan bedekken in een vanzelfsprekend evenwicht, zo kunnen volwassen mensen het alleen na jaren compositie-studie of als ze neotenisch dit vermogen hebben bewaard.

Iedereen weet tegenwoordig dat kinderen kleine tijdelijke vulcanen van creativiteit zijn. De velen die het in volwassen staat moeten doen met heimwee naar de creativiteit van vroeger, zonder tegenwoordige middelen, kunnen in de boekjes lezen waaruit die creativiteit grof gezien bestaat. Ik denk dat dit streven naar iets wat men niet meer bezit verantwoordelijk is voor de vele pogingen tot onthersening die men in schilderkunst zo goed als dichtkunst ziet (merkwaardig genoeg niet in muziek - als we Appel's gesnurk even uitsluiten - en weinig in proza en beeldhouwkunst). Niet alleen met verdovende en/of opwekkende middelen, experimenten met sex, politie en ondergeschikte betrekkinkjes, maar vooral met behulp van woordenwrongel van religieuze warhoofden als Lou, Kankerhenkie en Nicolaas de Gekruisigde van Amsterdam, of de surrogaatmagie van de metableticus Van den Berg slaat men kloven in de sedimenten van opvoeding en aanpassing, in de hoop daardoor omlaag te glijden naar een amoeboid leven, waarin met foetale handjes die niets vast kunnen houden, kan worden rondgezwommen.

Het doet dan wat vreemd aan gedichten te ontmoeten die regelmatig van rhythme zijn, of, als ze onregelmatig zijn, deze onregelmatigheid herhalen, zodat er van een groter rhythme sprake is. En rijmschema's die alle kenmerken vertonen van tevoren te

Films

Alles of niets over 8½, het meesterwerk van Fellini. Liever deze summiere aanbeveling, dan een ontoereikend aantal regeltjes over een film die bladzijden commentaar vergt en verdraagt. Met Alleman kunnen we het wel redden in enkele regels. Als finishing touch zaten achter ons twee dametjes, onttrokken aan de geestgronden, en voortdurend ‘Hoe verzint-ie 't!’ roepend. Maar ook, toen een Ambonneesje eenmuts kreeg opgepast: ‘Och die arme stumper!’, en bij de neger met zijn arm om een blank meisje heen: ‘Ach-gat!’ Het door een zakdoek gesmoorde gesnik bij het welkom van de Nieuw-Guineasoldaten, werd voorafgegaan door een onbedaarlijk lachsalvo van de dametjes toen na het voeren van bevroren vogels het fabrieksmatig verwerken van kippen tot consumptieartikel werd getoond. Alleman is een burgerman, gezien met het oog van een dagtripper. De montage is gewiekst maar ongeinspireerd, met als enige effecten: de repetitie (zelfde handeling door velen verschillend uitgevoerd) en de tegenstelling (vogels voeren, kippen slachten; kind valt, zwaanvalt; kortom: ‘Zoo’ ). Was het leuk? Dikwijls. Filmische hoogtepunten: de polsstokhoogspringer, vibrerend van spanning, en de Kon. Familie op de foto. Maar door de bank genomen: te lang geknutseld met te veel mogelijkheden. Nee, dan Lawrence van Arabië, langelange film met gaandeweg tendens ten goede: wie naar macht dorst voert zichzelve ten verderve. In hoofdrol Peter O'Toole, babyface-Guinness, incidentele medewerker aan TW₃, men zij dus gewaarschuwd. Een de-moeite-waard-film met functioneel gebruik van alle lengtes en breedtes. Jour de fête, eersteling van Tati, opgewarmd met onnodige, ingetekende kleurtjes (één leuk effect: het achterlichtje) en aangevuld met larmoyant commentaar, hemeltergend uitgesproken door Arnold Gelderman. Dit commentaar, volstrekt overbodig, in de trant van ‘Die houdt wel van een biertje’ als iemand het bierglas heft, verbaast temeer wie Tati's ‘sprakeloosheid’ kent. Zodra Tati zelf zijn lichaam ervoor gooit is Jour de fête leuk, vermakelijk, komisch. Waar niet: traag tot onzakelijk, met te veel aankondigers en verbindingsofficieren (de schilder, het oude vrouwtje, en de motorfietsberijder).
N.S.

[p. 40]

Tentoonstellingen

In amsterdam kunt u nog tot respectievelijk 2 en 7 februari naar ‘Leven en werken in Nederland 1813-1963’ en de tekeningen uit dezelfde periode. Het Stedelijk laat tot 27 januari zien hoe Etienne Martin het begrip goed wonen opvat: zijn ‘Demeures’ zijn eigenaardige, grot-achtige, door gangen uitgeholde, onbewoonbaar te verklaren woningen. De ‘gewonere’ beelden - mannen, vrouwen, koppen - tonen een krachtige plastiek en veel bezieling. In hetzelfde museum en tot dezelfde datum de zogenaamd grote Hans Hartung, die nu al vele jaren doende is almaar echte Hartungs te vervaardigen, sierlijk maar oervervelend. Bij Ina Broerse tot 7 februari nieuwe grafiek van de vaak uitstekende Aat Veldhoen. In arnhem de al eerder genoemde beelden uit Nederland, en u mag raden uit welke periode. Nog tot 27 januari de Hugenoten in delft (Prinsenhof). Een dag eerder sluit in het Gemeentemuseum in den haag de kunst uit Thailand en de World Press Photo over de eerste prijs waarvan iedereen zo nors doet (de aan zichzelf opbrandende boeddhistische monnik). Er blijft dan nog tot 2 februari werk van Ans Wortel, grillig, fantastisch, wat morbide, wel fascinerend. Van dezelfde kunstenares is werk te zien bij Alveka, de Denneweg-kunsthandel in het schitterende Jugendstilhuis. Schoonheid uit het nabije Oosten is te kijk in het Singermuseum in laren (tot 16 februari) en het Rijksmuseum van Oudheden in leiden toont Romeinse mozaieken uit Tunesië tot 16 maart. Ook utrecht houdt zich met de verte en het oude bezig middels het Centraal Museum: Nederlandse opgravingen in Egypte, tot 17 februari. Niet veel en niet veel spectaculairs ditmaal, maar men kan toch zijn ogen uitkijken.
A.T.

zijn ingezet, meende men langgeleden toch wel te hebben afgeschreven.

Ik heb geen instinct voor een degelijke vorm, maar de voordelen kan ik me wel voorstellen.

Een vormloos vers is een gok, het kan raken of niet, een gevormd vers is bouwsel waarmee door inzicht en geduldige vlijt tenslotte het doel stellig zal worden bereikt. Het slaat waarschijnlijk op deze (conservatief) gevormde verzen wanneer Valéry zegt dat er geen mislukt kunstwerk bestaat, maar wel onvoltooide kunstwerken. Een hechte vorm verdraagt een massa vreemd materiaal, uitroepen, ironie (dat gevaar voor de poëzie), plechtstatigheid en de grap daarvan, zelfs sentimentaliteit. Kan er houdbaar door worden. Van al deze mogelijkheden zijn voorbeelden bij Nuis te vinden.

Inzicht in de vorm schept ook de mogelijkheid om gedichten van evenzeer aan de vorm gehechte buitenlandse dichters te vertalen. De vertaling die Nuis maakte van twee gedichten van Graves, dringen tot dezelfde hersencellen door - ook al was de toegang dan anders - als de originelen, ik neem geen smaakverschil waar.

De rijmschema's die ik noteerde (niet alle gedichten zijn rijmend) laten nog naproeven het speels plezier waarmee ze oorspronkelijk waren uitgezet, als palen op regelmatige afstanden waartussen de touwen werden gespannen voor een net, voor elke vis een nieuw net:

p. 6. aabb cddc efef

p. 12 abbacc, ditzelfde schema voor de tweede 6 regels

p. 28 abbc cdda, ditzelfde schema voor de laatste tweemaal vier regels

p. 31 abab baab

p. 33 abba bbaa

Speels plezier, maar ook willekeurigheid. Wanneer men de lettervolgorde in de bovenstaande schema's bekijkt, lijkt de vorm geheel bepaald door wat er aan rijmgegevens beschikbaar was. De lengte b.v. van het gedicht op p. 6 en de opbouw in 3 maal 4 regels wordt geheel bepaald doordat er na het gegeven aabb nog maar twee andere mogelijkheden zijn om dit schema te variëren.

Dit is op zichzelf geen kritiek, Mozart en Haydn waren ook heel netjes met hun vorm om van Webern niet te spreken. Maar er schuilt wel een gevaar. Een hechte en ingewikkelde vorm is een goed skelet. Maar het vlees er op moet wel van goede adem zijn willen we het rammelen der botten niet horen.

De mooiste gedichten van Nuis zijn trouwens minder streng; al blijft rijm of een

[p. 41]

zweem daarvan gehandhaafd, men krijgt niet de indruk dat dat tevoren was uitgezet:

Als water wordt alles dat opspringt,
schittert en zich anderszins misdraagt
in ogen bijvoorbeeld, in dansen en in denken
hard en vlak in de winter.
Dat is betreurenswaardig, bij strenge kou
niet te vermijden, nooit ongedaan te maken.
Dooiwater, stroomt als vroeger, wij niet, wij houden
elk jaar meer kiezel over: karakter, een noodzaak,
een tegengif, een kleine dosis dood, meer niet.
Let er niet op als je mij morgen ziet.

De bundel van Nuis lijkt me typisch een beginbundel, niet om onhandigheden in vormgebruik, daar hebben we het al over gehad, en zeker ook niet om onevenwichtigheid in zaken van gevoel, maar omdat er twee tegenstrijdige tendenzen in zijn aan te wijzen, die elkaar in latere bundels, in onvermijdelijke ontwikkeling, waarschijnlijk zullen uitsluiten.

De ene tendenz is die welke bij zoveel intelligente poëziehanteerders wordt gevonden, het nuchter noemen van de feiten en gebeurtenissen en het voorzichtig - zoals het een intellectueel betaamt in verdunde, gebroken kleuren - aanduiden met de distillaten van stemmingen: melancholie, vrolijkheid, woede, wanhoop.

Dit is niet wat voor mij de bundel interessant maakt, in het algemeen geloof ik niet dat dit is wat poëzie tot een onmisbare categorie op zichzelf maakt.

Het is de andere tendenz, die meer ondergronds blijft, maar die dan ook meer te maken heeft met het ondergrondse in de dichter, die de bundel ook een toekomst belooft. Ik kan er geen korter omschrijving voor geven dan geheimzinnigheid. Geheimzinnigheid klinkt een beetje dun. Psychologen aan de ene kant en lettertellers aan de andere kant zonden waarschijnlijk scherper gespecialiseerde termen kunnen opleveren. Maar zoals de beste psychologen vaak zelf opmerken (Freud in zijn voorwoord voor het boek van Marie Bonaparte over Poe), daarmee is het geheim zelf niet gevangen. (De lettertellers zijn minder bescheiden, maar kunnen makkelijker genegeerd worden.)

Geheim kan inderdaad ook gewekt worden door eigenaardigheden van een vorm. Mijn hond die gedachteloos naar plasplaatsen voortsukkelt kan plotseling aarzelen omdat een vuilnisbak zo geplaatst is ten opzichte van een lantarenpaal dat een magische klank lijkt aangeslagen. Tuinen van een paar vierkante meter kunnen het al hebben door de plaatsing van een enkele grote boom ten opzichte van wat struiken en kruiden.

Het overspringen van majeur naar mineur in de oude muziek, vaak niet anders dan een afgepaste variatie, die toch een spanning wekt waarvan de reden geheim is.

De gepreoccupeerdheid van Nuis met versvormen kan voor het veroveren (niet echt veroveren, maar vangen en bezitten als een pad in een glazen hok) van het geheim dus grote diensten bewijzen. Maar over de pad zelf zou ik graag meer willen horen. In één gedicht uit Wisselend Weer is een directe aanwijzing te vinden dat Nuis van het bestaan van het geheim op de hoogte is.

Lichaam, je loopt in een sloot van ernst
waar alleen de kop boven uitsteekt.
Zo word je stijf, gerimpeld en doorweekt.
Waarom niet in een maliënkolder
van eendenkroos, ronddraven in de polder?
Het lichaam baggert voort. Het is de kop die spreekt.

Dit gedicht is nog net niet een program, maar het zou aanleiding tot een program kunnen worden. Wat ik zou willen is niet zozeer dat dat lichaam de sloot zou verlaten en ronddraven in de polder als een jolig veulen. Ten eerste is het mogelijk dat alles waar het om gaat als een maliënkolder zou verdrogen en afsterven. Ten tweede is dat ronddraven maar een idee van de kop. Het lichaam, dat grootste deel van de dichter, baggert voort. In de volgende bundel hoop ik te lezen dat de kop spreekbuis van dit lichaam is geworden, meer te vertellen heeft van de duistere ontmoetingen onder het kroos.