Hollands Maandblad. Jaargang 5

Spaanse ontnuchtering
A.F. Luyendijk

Ik kon Orwell's Homage to Catalonia niet vinden hoewel ik er toch van overtuigd was, dat ik het had meegekomen. Na een bezeten uitpluizing van de bagage in de gloeiende middaghitte moest ik de strijd opgeven. Het lag thuis in Nederland, terwijl ik het juist hier in Spanje had willen herlezen. Voor mij was Orwell's boek de Guide Bleu, ik had mij een tocht voorgesteld langs de plekken waarover hij in zijn boek schreef. Een beetje abnormaal, dat geef ik toe, want ieder fatsoenlijk mens gaat naar Spanje om kathedralen te bekijken, over de lage prijzen te delireren, over de beleefdheid van de Spanjaarden, over de wijn, de zon, het strand, de stierengevechten, - en op een iets hoger plan: de mystiek en de Spaanse ziel. En dan vooral lachen over het mañana van de Spanjaarden, dat zelfs de allerstiptste fabrieksdirecteur, die een prikklok in zijn bedrijf heeft, als zorgeloos toerist zo goedlachs kan accepteren.

Het was een slecht begin en de volgende dag ging ik naar Barcelona om een kans te wagen. Er is veel buitenlandse literatuur te koop, die feitelijk ‘subversief’ is (Sartre bijvoorbeeld en Moravia, in de Spaanse pers ‘bête noire’), echter niet in de Spaanse taal. Alléén Camus is vertaald en in de mode, overal lagen zijn boeken, in Tarragona liep een toneelstuk van hem: Les Justes. Het gaf mij hoop, omdat Camus vaak duidelijke kritiek heeft gehad op het regime van Franco. Waarschijnlijk heeft zijn dood hem ongevaarlijk gemaakt en zullen zijn meningen over Franco-Spanje toch niet in het Spaans gepubliceerd zijn. Ik heb ze althans niet kunnen vinden, zo min als ik slaagde met mijn Orwell. Omdat de Spaanse censuur niet hyperintelligent en ook niet hyperkritisch is, zou de nieuwe uitgave van dit boek zeker te krijgen moeten zijn. Homage to Catalonia - kon het mooier? De een of andere ambtenaar, die het Engels een beetje beheerst, zou het doek zeker toelaten. ‘Homenaje para Cataluña’, een vriendelijke reisbeschrijving door een Engelsman net zoiets als het onnozele boek over Andalusië, dat de vrouw van John Betjeman heeft geschreven.

Op de Paseo de Gracia betrad ik een grote boekhandel, volgepropt met prachtige banden, encyclopedieën, atlassen, geschiedwerken, een gigantische uitgave van de Obras Completas van Unamuno. Ik blader in Unamuno, althans ik lees de inleiding en de biografische notities. Veel lof, maar niets over zijn dappere aanval op Franco en de rebellen. Mijn speuren naar Orwell leverde niets op. Er waren veel Engelse boeken, niet mijn Homage. Ik vroeg het aan de man in de winkel. Homage to Catalonia; Homenaje para Cataluña. Van George Orwell. Inglese? Weer zoeken. Nee, ze hebben het niet, maar ze kunnen het bestellen. Ik bedank en verdwijn, turend in elke kiosk, hopeloos geobsedeerd. Aan het eind van de Ramblas is een kleine boekenmarkt, misschien heb ik daar een kans. Er ligt verschrikkelijk oude rommel, bewaakt door slaperige mannen en vrouwen en plotseling zie ik het boek liggen - een zinsbegoocheling, het is een oude Duits-Spaanse grammatica, waardoor mijn ergernis nog groter wordt. Ik heb er genoeg van. Barcelona, snel terug over de Ramblas en vort, over de slingerende bergweg naar het zuiden, even stoppen bij het station in het van toeristen walgende Sitges.

Daar staat de zwijgzame Spanjaard, nog steeds, die verleden jaar voor een vaste vergoeding steeds mijn post in volle sprint

[p. 12]

naar het postkantoor bracht. Wij hebben nog nooit een woord gewisseld, misschien kan hij niet praten, het enige contact was het wederzijds kijken en omkijken. Hij om te zien, of ik keek - ik om te zien, of hij werkelijk naar de post ging. Hij herkent mij en de overeenkomst is zwijgend verlengd. In het lelijke industrieplaatsje Villanueva y Geltru zie pik ik Ramon op, een van de vele loonslaven in Spanje, die uren lopen langs de stoffige weg, het eetmandje in de hand, een paraplu bij regenachtig weer, enkel en alleen om de treinkosten uit te sparen. Hij is portier bij een fabriek, in zijn vrije tijd tuinier met een hartstochtelijke liefde voor planten en bloemen. Hij heeft altijd hard gewerkt en nooit veel verdiend en zelfs nu hij 58 jaar is, moet hij vrijwel al zijn zondagen opofferen om de tuin van het buitenhuis van zijn patroon te verzorgen. Vaak heb ik hem daar 's middags met zware stenen zien sjouwen om het pad voor het huis iets begaanbaarder te maken - steeds onder het wakende oog van zijn meerdere.

Hij klaagt nooit, hoewel zijn leven op een dorre woestijn lijkt. Bijna 50 jaar al moet hij weinig verdienen voor veel werk, hij heeft het bewind van Primo de Revera meegemaakt, daarna de monarchie, toen de republiek en heeft voor die republiek gevochten tegen Franco, aan het Catalaanse front. Met de restanten van het regeringsleger is hij gevlucht naar Frankrijk, later geinterneerd in Galicië en toen moeizaam weer aan de slag gekomen.

Ramon heeft, toen ik voor het eerst in Spanje kwam en hij mij hielp met kleine karweitjes, voor het eerst mijn legende van de burgeroorlog aangetast. Waar ik een revolutionair meende te ontmoeten, een opstandeling, trof ik een zeer sceptisch man, zonder ideologisch fanatisme. Natuurlijk heeft hij hard gevochten, hij moest wel vechten, hij was een gematigd socialist, maar geen ‘roja’, geen rooie, d.w.z. geen communist. Hij vindt het nog steeds een grove beschuldiging, dat de Spanjaarden die door de republiek waren gemobiliseerd voor ‘rojas’ zijn uitgescholden. De ‘rojas’ hebben veel kwaad gesticht, meent hij oprecht, zonder de Russische bemoeienissen had de zaak van de republiek veel sterker gestaan. Hij heeft nooit één boek over de burgeroorlog gelezen, maar zijn oordeel verschilt toch niet veel van dat van Orwell.

Toen hij mij dat op een avond vertelde, gezeten op de stoep voor zijn huisje in een smalle onberijdbaare dorpsstraat, was ik teleurgesteld. Hij is een apolitiek mens, dacht ik, hij is oud en bang. Maar toen ik daar met hem zat, kwamen er schaduwen aanzetten die eerst bleven staan en zich later in een kring bij ons voegden. Een beetje nieuwsgierig, een beetje wantrouwend ook, spraakzamer toen zij merkten, dat het over de burgeroorlog ging. Het waren allemaal mannen van omstreeks zestig jaar. Zij hadden ook voor de republiek gevochten, maar zij waren even sceptisch als Ramon. De guerra is voorbij, was hun mening, waarom interesseert zij u zo? Het was een verschrikkelijke tijd, er kwam geen einde aan, wat heeft het voor zin om er over na te kaarten? Er viel een stilzwijgen, de mannen begonnen voor zich uit te staren, een bezigheid die zij uren kunnen voortzetten. Volgens D.H. Lawrence, die een tijd op Majorca heeft gewoond, heeft dat staren absoluut niets te betekenen, is het gewoon een symptoom van verveling en leegheid. Lawrence hield niet van de Spanjaarden, dus het kan best mogelijk zijn, dat er mystiek zit achter dat staren, of de onpeilbare diepte van de Spaanse ziel, wat die ook wezen mag. In elk geval broeiden zij niet over een nieuwe burgeroorlog, wèl over loon en sociale voorzieningen. Het staren hield op, toen ik over Nederland ging vertellen, over de vakbonden, de sociale verzekeringen, het overleg tussen werkgevers en werknemers, de werkuren, de vrije zaterdag.

Het heeft mij uren gekost, want telkens wanneer ik een van hen weer tegenkwam begon hij te informeren met grote ogen van verbazing over zoveel sociale heerlijkheden. En ik begreep, dat deze oud-strijders, allen proletarische fabrieksarbeiders, helemaal niet beantwoordden aan het beeld van het Spaanse proletariaat, dat ik op mijn zeventiende jaar (heel veilig in Amsterdam) had gevormd en dat altijd in mij gefixeerd was gebleven: een glorieus proletariaat, dat vocht voor onze vrijheid en dat op een goede dag weer zou losbarsten om een eind te maken aan de dictatuur.

Het enige teken van vijandschap op die eerste ontnuchteringsavond nam ik waar bij het passeren van een guardia civil, die langs kwam slenteren, karabijn over de schouder, sigaretje in de mond. Zij bekeken hem ironisch van top tot teen, een groet kon er niet af. De politieman stak zijn kin nog iets verder omhoog en liep eenzaam verder door het dorp. ‘Een Andalusiër’, zei een der mannen, ‘een Catalaan gaat nooit bij de politie. Dat is een vak voor luiaards.’

Politieke afkeer van het gezag of eerlijke Catalaanse minachting voor de Andalusiër? De onderwijzer, die in zijn vrije turen tolkt voor Engelsen op een abominabele manier, vertelde mij, dat ik er niets achter moest zoeken. ‘Het zijn oudere Catalanen, die nog

[p. 13]

separatistisch denken. U moet er geen politiek achter zoeken. Andalusiërs beschouwen zij als minderwaardig tuig.’

Toen de provisorische tertulia was opgeheven en ik op de berg lag na te denken, was ik somber. Het is altijd pijnlijk om langdurige illusies plotseling verstoord te zien.

Ook in Barcelona heb ik gesproken met Spanjaarden, die als republikein tegenover Franco hadden gestaan, onderwijl speurend naar Orwell. Met middenstanders, die alleen maar ontevreden zijn over hun salaris, en met intellectuelen, die graag een nieuw regime zouden hebben, maar zeker geen burgeroorlog. Sedert Fraga Iribarne minister van voorlichting is, een neo-falangist met liberale neigingen, is de Spaanse pers iets vrijer geworden en mogen er zelfs vrij uitvoerige berichten over de mijnstakingen in Asturië worden gepubliceerd. De volledige waarheid zal je niet vinden, maar het nieuws staat ten minste in de saaie slecht gedrukte kranten. Ik lees die berichten elke dag en laat ze zien aan mijn Spaanse vrienden. Zij kijken vluchtig. Ja, ja, wat een rumoer, maar het heeft toch geen zin. Op een goede dag komt de politie en dan is het afgelopen. En wat schiet je ermee op? Als ik tegenwerp, dat deze mijnwerkers heel moedig zijn, glimlachen zij. Natuurlijk, zij zijn moedig, maar de politie is veel sterker en op die manier kom je er niet. Trouwens, de lonen worden steeds beter, alles evolueert naar een betere maatschappij, de Spaanse economie wordt gezond.

Ik begin weer. De executies door wurging, de processen tegen politieke tegenstanders? Natuurlijk zijn zij ertegen, zij vinden het afschuwelijk, maar dat is een residu van de oude haat. Een intelligente zakenman, een liberaal, die bij Ortega en De Madariaga zweert, merkt het venijnig op: ‘Willen jullie soms, dat wij voor jullie plezier opnieuw gaan vechten? Dat oude Spanje bestaat niet meer. Er worden plannen ontworpen voor een modernisering van het belastingstelsel, er komt een economisch vierjarenplan (inmiddels is dit gereed) en alles zal steeds vrijer worden. Jullie kletsen teveel. Fascisme? Er zijn geen massale vergaderingen in Spanje of politieke stootgroepen. De Spanjaard blijft altijd een individualist, misschien wel in wezen een anarchist, zelfs Franco heeft daaraan niets kunnen doen. En als het vierjarenplan slaagt, zullen wij zeker in de E.E.G. terechtkomen. Dat is een betere manier om ons te helpen dan altijd maar over de burgeroorlog te murmureren. Wie heeft er eigenlijk meer last van dit regime, jullie of wij?’ Hij is oprecht kwaad en zegt mij de waarheid.

Als ik weer over de Ramblas loop, nuchter als een stuk Hollands kalfsvlees, denk ik niet meer aan Orwell. Toch stribbel ik tegen: kende ik Spanje maar beter, zoals Jef Last, wiens prachtige brieven van het front ik zo een 25 jaar geleden verslond en die bij zijn terugkeer over veel betere relaties beschikte. Scharrelend bij de haven tussen de horden toeristen met fototoestellen, die naar de imitatie van het schip van Columbus staan te gapen als naar een specimen van oeroude cultuur, besluit ik de laatste dagen van mijn verblijf rustig door te brengen als een... toerist.

Het volgend jaar, denk ik, ga ik naar Madrid en naar het noorden, het kan daar best anders zijn. Ik zal het voortreffelijke boek van Last nog eens lezen en Orwell natuurlijk en nog een heleboel meer. Ik zal een archief maken over Spanje uit alle krantberichten. En het land heeft ook een paar plezierige kanten: er wordt niet op z'n Hollands gemoraliseerd, Morele Herbewappenaars waren er niet rond.

Ik ga naar de berg terug, langs Sitges met mijn koerier en als ik uitstap loopt mijn zoon mij juichend tegemoet met Orwell in zijn greep. Hij heeft het boek intussen in de voering van een koffer gevonden. Ik doe kwasigeestdriftig, maar leg Homage stiekem neer. Onherlezen gaat het een paar dagen later naar Nederland. Ik kom er nog wel toe. Voorlopig, zo constateer ik, ben ik hier een nutteloze dillettant. Maar het kan wèl een nuttig experiment worden.