Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 1]

Hollands Maandblad
tijdschrift voor literatuur en politiek
vijfde jaargang · nummer 198 · januari 1964

Ernstige en komische profanatie

In het oude Athene was anti-religieuze propaganda verboden. Even voor het uitbreken van de Peloponnesische oorlog liet de priester Diopeithes een dekreet aannemen, dat vervolging mogelijk maakte van wie zich tegen de overgeleverde godsdienst keerde of leerstellingen over de hemellichamen verkondigde. Dit besluit was gericht tegen de sofist Anaxagoras, die de zon voor een gloeiende steen had verklaard. In hem werd, dat was het politieke oogmerk van het proces, de democraat Perikles, vriend van Anaxagoras, getroffen. Enige jaren later werd Protagoras aangeklaagd wegens de inhoud van zijn boek over de goden, waarvan de aanhef luidde: ‘Over de goden kan ik niet vaststellen of zij bestaan of niet bestaan, noch wat hun aard is, want er zijn veel dingen die een inzicht hierover belemmeren: de onmogelijkheid hen waar te nemen en het feit dat het mensenleven kort is’. Het dekreet van Diopeithes fungeerde tenslotte als basis voor de veroordeling van Sokrates, die, zo luidde een deel van de aanklacht, niet in de goden geloofde volgens de gebruiken van de stad, en nieuwe goden had ingevoerd. Dit laatste was eveneens verboden: een priesteres Ninos bijv. werd gedood omdat zij een nieuwe godsdienst invoerde. (Even later werd deze godsdienst toch officieel erkend).

De nadruk valt dus op de bestaande godsdienst, die beschermd wordt, eensdeels tegen de atheisten, anderzijds tegen religieuze nieuwlichters.

Natuurlijk werd ook tegen profanatie van de mysteriën gewaakt. Aeschylus kon zich maar ternauwernood aan de woede van het publiek onttrekken, dat in een van zijn stukken profanatie van de mysteriën van Eleusis meende te bespeuren. Hij werd vrijgesproken omdat hij kon aantonen het niet zo be-

doeld te hebben. Maar zijn collega, de tragicus Diagoras, die bekend stond als ‘de atheïst’, werd verbannen omdat hij de mysteriën aan allen openbaarde en liet zien dat ze onbelangrijk waren. De beschuldiging in het proces tegen Alkibiades luidde dat hij de mysteriën had opgevoerd om ze te bespotten. In tegenstelling tot deze intolerantie voor de aggressieve, ernstig gemeende, profanatie staat de extreme vrijheid voor het komisch, maar onschuldig bedoeld, bespotten van de godsdienst. Aristophanes is hiervoor een begrip. De krasse manier waarop - tijdens de Dionysia n.b. - Dionysus in zijn Kikkers werd belachelijk gemaakt, wordt alleen geëvenaard door de vrijmoedigheid waarmee - zelfs in oorlogstijd - de regeringsleiders werden aangevallen.

De religieuze burleske is zo oud als de religie. In vele Mesopotamische of Hettietische mythen is het optreden van de goden zo onmenselijk en irrationeel, dat het als vanzelf komisch wordt. Uit een dergelijke mythische burleske is, waarschijnlijk, de tragedie zelf langzamerhand als ernstige kunstvorm gegroeid. Maar tijdens de bloei en nog lang na de val van de tragedie bleef de ‘paratragedie’ als volkse kunstvorm bloeien. We kunnen hierover een verontwaardigde kerkvader, Lactantius, aan het woord laten: ‘Is het niet schandelijk’, zo roept hij uit, ‘juist op het moment dat ze voorgeven de goden te eren, bespotten zij hen openlijk en smadelijk’. En daarbij nog Tertullianus: ‘Men lacht om Anubis de echtbreker, de mannelijke Luna, de afgeroste Diana, het testament van de dode Jupiter, en de drie gefopte hongerige Herculessen’.

In Byzantium predikte Johannes Chrysostomus (Guldenmond) tevergeefs: ‘Wanneer de Mimen bij hun grappen godslastering of vuiligheden zeggen, dan lachen vele onverstandigen en verheugen zich. Men zou hen moeten stenigen, maar men juicht hen toe en door zijn vreugde haalt men zich het hellevuur op de hals’. Maar zijn preken hielp niets, en tenslotte geeft hij toe: ‘dagelijks barst ik haast van het schreeuwen: blijf weg van de theaters! En ze lachen mij uit’.

De verontwaardiging van de kerkvaders richtte zich tegen de voorstellingen van de mime vooral zo heftig, omdat het gevarieerde schouwspel van het theater een geduchte konkurrent vormde van de vaste liturgie van de mis. Bovendien ontzagen de mime-spelers zich niet om ook het Christelijk mysterie, zogoed als de andere, in hun parodieën te betrekken. Er bestaan vele curieuze heiligen, die tijdens een parodie op het Christelijk mysterie zich plotseling

[p. 3]

bekeerden, en dan ook in ernst de marteldood moesten sterven, zo Ardalio, Porphyrius, Gelasius. De bekendste is wel Genesius, die op het ogenblik van zijn bekering uitlegde dat hij de mysteriën, om ze te kunnen bespotten, zo goed had bestudeerd dat hij tot het ware geloof gekomen was.

Het is niet onwaarschijnlijk dat in werkelijkheid de parodiëring van de Christelijke mysteriën even weinig kwaadaardig bedoeld was als die van de heidense, of als Aristophanes' bespotting van de mysteriën van Eleusis in de Kikkers. En tenslotte heeft de mime het gewonnen; Chrysostomus zelf kwam aan zijn verdiende eind nadat hij keizerin Eudokia, die bij een feestelijke gelegenheid mimen liet opvoeren, ‘een Herodias dansend om het hoofd van Johannes’ had genoemd. En wel werd de mime op het Concilium Trullianum in 691 verboden, maar men heeft zich nooit aan dit besluit gestoord, en, zoals bekend, in het Middeleeuwse theater worden de heilige bijbelse geschiedenissen met grove scherts omrankt.

Deze houding, die ik nu maar voor het gemak de spontane houding wil noemen, staat lijnrecht tegenover de moderne, artificiële, houding. Tegenwoordig wordt ernstige, filosofische of wetenschappelijke, profanatie van de godsdienst beschermd door de vrijheid van drukpers. Op de achtergrond van deze tolerantie leeft zoiets als het gevoel dat vele grote ontdekkingen als blasfemieën zijn begonnen - Anaxagoras, Sokrates, Galilei (Copernicus), Darwin, Freud - en dat op levensbeschouwelijk terrein een soort bestand tot ieders voordeel strekt. Als nu de kerken zich voornemen elkaar te tolereren, dan kunnen zij voor de opvattingen daarbuiten niet al te duidelijk een uitzondering maken. Deze tolerantie van wetenschappelijke benadering van religieuze vraagstukken zou het mij bijvoorbeeld mogelijk maken, mits ik het in een onooglijk uitgegeven, strikt wetenschappelijk periodiek met kleine oplaag, in een onemotioneel geschreven artikel publiceerde, dat veronderstelt dat de lezer al volkomen over de feiten is ingelicht, zodat ik met de deur in huis kan vallen, struikelend over minstens 60 noten, om bijvoorbeeld aan te tonen dat de Romeinse soldaat Panther de meest waarschijnlijke vader van Jezus is (dat is heel eenvoudig: elke menselijke vader is waarschijnlijker dan de Heilige Geest, die een wonder is en dus bij definitie onwaarschijnlijk. Een Joodse traditie die niet slechter is dan die van de Evangeliën - die niet zo best is wat het geboorteverhaal betreft, men denke aan de ster, door niemand anders vermeld - noemt Jezus eenvoudig Jeshu b. Pandera: Jezus zou het natuurlijke gevolg zijn van de verhouding tussen Mirjam en Panther, etc.).

Zou ik echter voor de televisie of op het toneel een komische schets willen laten opvoeren, waarin de Heilige Geest, als Romeins soldaat verkleed, net als Zeus toen hij in de gedaante van Amphitryon bij Alkmene Herakles verwekte, Maria zou trachten te verleiden, dan zou zeker de verontwaardiging van het grootste deel van het Nederlandse volk op mij en mijn kinderen vallen.

Wij hebben hier dus een tegenstelling geconstrueerd tussen een moderne houding, die komische profanatie als blasfemie tracht te verbieden, maar ernstige profanatie, als wetenschappelijk onderzoek, moet tolereren, en de antieke houding, die, net andersom, een rationele benadering van de overgeleverde godsdienstige gebruiken als dodelijk voor deze gebruiken beschouwt, en dus met geweld wil onderdrukken - althans de actieve propaganda; onverschilligheid, die in de vijfde eeuw wijd verbreid was, werd niet ernstig opgenomen - maar daarentegen komische profanatie, de burleske, in een voor ons soms onbegrijpelijk enthousiame, toejuichte.

Helaas, deze absolute tegenstelling, die een oplossing schijnt te bieden in de trant van: laten we dan de antieke houding met de moderne kombineren, en profanatie niet meer erg vinden, serieus of niet, zal bij een ander uitgangspunt niet meer dan een nuance blijken te zijn.

Dit uitgangspunt is de volgende stelling: profanatie binnen de groep wordt geduld, jazelfs, op nauwkeurig vastgestelde tijden en plaatsen - in het theater, tijdens bepaalde religieuze feesten waarbij alles mag - bevorderd, mits men er maar van overtuigd is, dat men onder elkaar blijft, het komische niet aggressief bedoeld wordt, zodat men achteraf kan verklaren dat het ‘allemaal maar een

[p. 4]

grapje’ was. Evenwel, dezelfde grap wordt van een buitenstaander niet geaccepteerd.

Hetzelfde geldt, zij het in wat mindere mate en op veel hoger niveau, voor de ernstige profanatie. De rationele verklaring van een religieus verschijnsel kan immers worden aangemoedigd als het pure wonder niet meer bevalt. Een dergelijke houding neemt de priester Tiresias aan in de Bacchen van Euripides. De koning van Thebe, Pentheus, verzet zich tegen de verbreiding van de Dionysus-godsdienst in zijn stad: Dionysus is dan wel een kind van zijn tante Semele, maar de geboortelegende, met de heilige vader Zeus die eerst Semele had neergebliksemd, en toen het embryo Dionysus had gered door hem in zijn dij te naaien, waaruit hij voor de tweede maal werd geboren, vindt hij rijkelijk suspekt en belachelijk. Tiresias zal hem echter leren dat zijn wijsheid dwaasheid is. ‘Deze nieuwe god, die je belachelijk maakt, zal eens groot in Hellas zijn. Want, jongeman, twee dingen zijn het belangrijkste voor de mensen: de godin Demeter - zij is de aarde, of hoe je haar wilt noemen, zij voedt de mensen met vast voedsel. Maar wie daarna kwam, de zoon van Semele, hij vond hiertegenover de drank van de druif uit en leerde hem de stervelingen, de drank die het verdriet der mensen op doet houden, zodra zij vol zijn met het sap van de wijnstok, en slaap geeft en vergetelheid voor de dagelijkse ellende. Geen beter kruid tegen de moeiten bestaat er. En, hij zelf een god, wordt aan de goden geplengd, zodat wij aan hem alle voorspoed te danken hebben. En jij lacht hem uit omdat hij in de dij van Zeus genaaid was?’ Tiresias gaat dit dan wetenschappelijk uitleggen, door een nieuwe etymologie voor te stellen: Dionysos was niet in de dij, mèros, van Zeus genaaid, maar dit verhaal is in de wereld gekomen omdat men ho mèros met homèros, gijzelaar, verwarde. Men zou Tiresias hier een vrijzinnig theoloog kunnen noemen, die de verschijnselen tracht te redden door ze zo aannemelijk mogelijk te maken voor een normaal denkend mens.

Maar precies dezelfde argumenten kunnen worden aangevoerd om de godsdienst aan te vallen, door smalend op te merken dat het ‘eigenlijk’ niets ánders is dan iets heel gewoons en natuurlijks. Zo werd Euripides' tijdgenoot, de sofist Prodikos, een atheist genoemd, omdat hij leerde dat ‘men van oudsher alles wat nuttig was als goden beschouwde, juist vanwege het nut... en dat daarom het brood als Demeter werd opgevat, en de wijn als Dionysos’.

Dat is de moeilijkheid van elke rationele verklaringspoging van de godsdienst: de ratio is niet meer tevreden met het irrationele gegeven, en wil het wonder een rationele basis geven. Maar dan is het geen wonder meer. De goed bedoelde reddingspoging kan als ontmaskering opgevat en gehanteerd worden. Hecataeus van Milete al, de eerste historicus en voorloper van Herodotus, gaf een plausibele verklaring van Cerberus; het was ‘eigenlijk’ een slang die om zijn dodelijke beet ‘hond van Hades’ werd genoemd. Maar een dergelijke slang is geen onderwereld monster meer, geen religieus fenomeen. Zodra het religieus verschijnsel verklaard is, ‘eigenlijk’ dit of dat is geworden, kan de ongelovige konkluderen dat het dus ‘gewoon’ dit of dat is, en daarom niet belangrijk; het opgeloste wonder is teleurstellend, als zoveel.

De meest toegepaste verklaring voor passages die men niet letterlijk op wil vatten, omdat ze te onwaarschijnlijk, of te ongunstig zijn, is de allegorische verklaring. Deze is tot dusver hèt grote reddingsmiddel voor de godsdienstige absurditeiten. De moeilijkheid is echter: a. als er niet bij staat dat iets allegorisch opgevat moet worden, kan er dus geen zekerheid over de mogelijkheid van allegorie bestaan. De gelijkenissen van Jezus zijn nadrukkelijk als allegorieën bedoeld: de verloren zoon is de mens, de vader is god etc. Maar een wonder als het veranderen van water in wijn op de bruiloft van Kana, voor een toch al beschonken gezelschap, zodat een omgekeerd wonder toepasselijk zou zijn, hoe weten we dat we dat ook allegorisch mogen opvatten? b. in de praktijk blijkt dat eenzelfde gegeven volgens verschillende systemen even mooi kan worden opgelost, en c. deze oplossingen zijn meestal teleurstellend, zodat men zich gaat afvragen waarom er zo'n ingewikkeld verhaal moest worden opgesteld om zo'n gemeensplaats te verbergen.

Nu is het merkwaardige, dat de Christelijke kerkvaders, die zelf duchtig allegoriseerden - het hele OT werd een grote allegorie - onbeschaamd de allegorische reddingspogingen van de heidense apologeten misbruikten om het onbelangrijke van het heidense mysterie in het licht te stellen. Osiris is ‘gewoon’ het graan, waarom dan al die drukte, waarom de oogst bewenen? Ook hier dus weer, als bij de komische profanatie: de rationele verklaring van de godsdienst wordt binnen de groep aangemoedigd, en er buiten als aggressief wapen opgevat en gebruikt.

Tenslotte de aanleiding voor dit stukje.

[p. 5]

Toen ik toevallig ook eens zaterdag 4 januari naar Zo was het... was gaan kijken, vond ik het hele programma voornamelijk saai, mat, een beetje bang ook, kinderachtig en veel te weinig aggressief. De satire op het Beeld vond ik te Christelijk. Ik kon mij voorstellen dat een Christelijk cabaretgroepje iets dergelijks met veel sukses in eigen kring zou kunnen brengen, althans in een gezelschap van niet volslagen woordfetischisten. Immers de spot werd gedreven met een nieuw soort religie, die, als vroeger de mime, met meer ijver werd aangehangen dan het Christendom. Men moest daar wel uit konkluderen dat de schrijver van deze schets tegen deze nieuwe religie was. Wat, dacht ik in mijn onnozelheid, dus meer geschikt ter inleiding van een preek, waarin, tegenover de valse kruizen van de televisiemasten, het domme oog van het kastje, het ware kruis van de Zaligmaker, het Alziend Oog van de Levende God wordt geplaatst.

De uitbarsting van fanatieke ketterjacht die op de uitzending is gevolgd, en die mij eerst volkomen verraste, moet, lijkt mij, worden toegeschreven aan het vooroordeel - niet in het minst door de voorbereiding van de anti-socialistische pers in het leven geroepen, die nu socialisme weer met antichristelijke blasfemieën heeft weten te verbreiden (we kennen nu dank zij Geertsema en Van Riel de mentaliteit van de V.V.D.) - dat er Christelijke waarden zouden worden aangevallen, en wel door een buitenstaander.

De felheid zelf van de reactie wordt hiermee echter nog niet genoeg verklaard. Waarom heeft de religieuze bevolkingsgroep zich weer het makkelijkst kwetsbaar getoond? Deze felheid moet samenhangen met de absurditeit van de aangehangen opinie. Immers, een felle spot met de overtuiging dat de aarde rond is, zal bij weinigen veel weerstand oproepen. Daarentegen, de gedachte dat de aarde plat is, is zo in tegenspraak met de dagelijkse werkelijkheid, en bezorgt de gelovige daardoor zo frekwente denkmoeilijkheden (twijfel heet dat), dat men er niet genoeg van kan krijgen deze waarheid te horen, en er zelfs meer dan eens per week hetzelfde betoog over wil beluisteren. Dit geldt ook voor de gedachte dat de dood niet het eind van het leven betekent; ieder kent de bezwaren. Men is echter bereid daar overheen te stappen door de aantrekkelijkheid van de stelling. Wanneer iemand mij met klem van argumenten kan overtuigen dat ik nog eens rijk en beroemd zal worden, dan zal ik mijn leermeester dankbaar zijn. Leef ik nu in deze verwachting, zonder dat ik nog iets van de komende omslag in zijn tegendeel gemerkt heb, en merk ik dat er een groep benijders is, die mij met feilloze logica of vrolijke spot wil wijs maken dat ik in tegendeel eenzaam en in grote armoede zal doodgaan, dan heb ik reden om deze ongelovigen fel te haten, die mijn met zoveel dagelijkse hypocrisie in stand gehouden zekerheden aanvallen.

De konklusie is somber: als ongelovige mag ik gewoon niet mee doen. Mijn dolkomische eenakter over de verwekking van Jezus zou ik met een geknakte karrière - op zijn minst - moeten betalen, terwijl mijn wetenschappelijk betoog over Panther - nu ik er toch over denk, ik geloof dat ik eens gelezen heb dat zijn graf aan de Limes gevonden is, en dat Domaschevski daar over geschreven heeft, maar ik ben de referentie kwijt, wie kan mij helpen? Het zou toch aardig zijn om de enige relikwie die althans met enige waarschijnlijkheid met het leven van Jezus te verbinden is, het graf van zijn vader ergens in Duitsland, onder de aandacht van de gelovigen te brengen - naar mate het wetenschappelijker is, met grotere irrationaliteit bestreden zal worden. Ook hier een geknakte karrière in het verschiet, tenzij mijn stukje niet zo erg goed is zodat men mij, als leek, op faire wijze wetenschappelijk de mond kan snoeren. Dat kan best, want ik put mijn anti-christelijke argumenten nog steeds uit Voltaire.

J.P. Guepin