Hollands Maandblad. Jaargang 5

Werkelijkheid en zinloos feit
H. van den Bergh

Toen voedstervader Van Oorschot de drieturfhoge tweelingroman van J.J. Voskuil Bij Nader Inzien met al te veel voorafgaand tromgeroffel de wereld had ingezonden, stond eigenlijk al van te voren vast dat de recensenten teleurgesteld zouden zijn. Wie een tweede Land van Herkomst verwacht, schakelt zijn kritische vermogens op topsterkte in. Op actie volgt nu eenmaal reactie. En dus werd Van Oorschot over het hoofd van de schrijver heen van alle kanten toegeroepen dat zijn boreling een prul was. Maar op actie volgt reactie. Dus is nu in de Groene een artikel van Dr de Vaal opgenomen die een ogenblik van zijn stokpaardje: (‘Marihuana is onschadelijk want het verslaaft niet’) afstappend, van Bij Nader Inzien genoten zegt te hebben. Er schuilt één addertje in De Vaals stuk dat uit het gras komt kijken als de dokter verklaart dat hij Voskuil zo'n gezonde remedie vindt tegen de psychopathologische misvormingen in moderne literatuur, films en schilderkunst. Een gevaarlijke opmerking die, tot heil van alle in pluchen fauteuils gezeten telegraaflezers, Karel Appel naar het gekkenhuis dreigt te verwijzen. Maar afgezien daarvan behelst het hele artikel één gedachte. Deze: Een psycho-analytisch geschoolde lezer kan in de beschreven personen alle mogelijke interessante structuren herkennen: Paul is een trompetnarcist (?!) en Maarten is ook al neurotisch en dat klopt precies met wat Voskuil ze laat zeggen en doen. En daarom is het een Goed Boek. Een muggenzifter zou zich kunnen afvragen of De Vaal behalve psychoanalytisch, ook nog wel gewoon kan lezen want zijn opmerking dat Voskuil zich

[p. 47]

met geen van zijn personages zou hebben vereenzelvigd raakt kant noch wal. Iedereen die met lezen verder is gekomen dan De Baard van Daantje, weet na tien bladzijden (dus na 0,2% van het boek) dat Maarten de centrale figuur is, in wiens gedachtenleven wij soms een kijkje mogen nemen en die de schrijver vertegenwoordigt.

Ook is de psychiatrische gedragsontleding die De Vaal als klap op de vuurpijl geeft n.a.v. een passage die Renate Rubinstein op literaire gronden in Vrij Nederland had fijngewreven, een mooi stukje vakwerk maar tevens een gaaf voorbeeld van ‘hineininterpretieren’. Voor De Vaal moet zo ook ieder brokje tramconversatie heerlijk studiemateriaal opleveren maar dat is nog iets anders dan literatuur.

En dit is eigenlijk de kernvraag waar De Vaal aan voorbij gaat, maar die iedereen moet beantwoorden alvorens een oordeel uit te spreken. Wát beoordelen we hier eigenlijk en welke maatstaven leggen we dus aan? Ook wie, zoals ik, wel enige waardering voor De Vaals waardering kan opbrengen zal toch moeten toegeven dat deze zich als kritikus te veel op de vlakte houdt als hij schrijft dat Voskuil als enige een oordeel over de structuur en het doel van zijn boek mag vellen. Daarom wil De Vaal zich niet aansluiten bij die merkwaardige ergernis (en hij suggereert hier afgronden van diep analytisch dóórhebben) die hij bij alle kritici constateert naar aanleiding van de ellenlange functieloze beschrijvingen in het boek. ‘Hij zal er wel zijn goede redenen voor gehad hebben,’ denkt De Vaal and the rest is silence. Maar hoe zou hij het vinden als een literator in een medisch tijdschrift eens de loftrompet zou steken over een medisch verwerpelijk artikel omdat het zo boeiend geschreven is?

Het is waar dat als men Voskuils artikel als een dagboek-en-niet-meer wil beschouwen er veel goeds over zijn observatievermogen en reportagetalent gezegd kan worden. Ook memotechnisch is er dan wel een prestatie geleverd, tenzij Voskuil werkelijk iedere avond zijn dagelijkse herinneringen vastlegde. Maar het boek maakt wel degelijk aanspraak op de naam roman en is door de uitgever ook als belletrie geannonceerd. Welnu zolang daarvoor nog zo weinig wetenschappelijk gefundeerde normen zijn opgesteld is de kritikus toch voor een belangrijk deel aangewezen op zijn eigen literaire smaak en mag hij vermelden dat hij dat eindeloze gewandel door de stad vervelend vindt. Maar ook heeft ieder die het boek als een soort candid camera-betrapping van het leven wil beschouwen, het volste recht het boek op zijn werkelijkheidsgehalte te toetsen en het dan meeslepend en zeer leesbaar te noemen als men in dergelijke omstandigheden gestudeerd heeft en de situaties blij herkent. (Ik ken persoonlijk twee (2) van deze merkwaardige Voskuil-jà-zeggers). Maar vindt men het boek als letterkunde vervelend en onleesbaar dan, dr. de Vaal, dient men dat als kritikus toch nog eerder te signaleren dan Uw heerlijke, naar de werkelijkheid gecopieerde trompetnarcisme.

Daarbij komt dat men over de structuur van een roman wel degelijk enige objectieve oordelen kan vellen. Gerard van het Reve heeft zich onlangs in een reisbrief uit Spanje, gepubliceerd in Tirade, juist bezig gehouden met een terzake dienend compositie-probleem van het literaire verhaal. Hij klaagt er n.l. over dat zo weinig voorvallen uit het echte leven zich lenen voor verwerking tot verhaal. Immers literatuur is geselecteerde werkelijkheid, óvergecomponeerd feitenmateriaal. Wat men de lezer aanbiedt moet functioneel zijn en dus van betekenis voor de sfeer, de strekking of de intrige van het vertelde. Zo zegt Van het Reve dat hij zich voortdurend bedreigd voelt door het Zinloos Feit. Telkens als er zich een ervaring aandient die een goed verhaal kan opleveren, dringt de slang van zo'n zinloos feit zich ertussen en vergiftigt het gebeurde met het Al te Toevallige of Bijkomstige van het Ware Leven. Welnu Voskuil heeft noch geselecteerd noch gecomponeerd in deze zin. Hij moet gemeend hebben dat klakkeloze ervaring tot literatuur wordt als het zorgvuldig genoteerd staat. Op honderden van zijn bladzijden krioelt het van de Zinloze Feiten en structuurloos dobbert Voskuil op de baren van het Ware Leven, en daar is ‘geen kunst aan’.

In feite ligt de zaak nog gecompliceerder.

Want Voskuil zal ongetwijfeld gemeend hebben dat hij wel degelijk aan de werkelijkheid geschaafd heeft. Hij heeft zelfs Passages Verzonnen die hij niet heeft Beleefd.

Maar juist op die punten waar zijn scheppend schrijversschap bewezen had moeten worden, schiet Voskuil zo hopeloos tekort. En b.v. door Kossmann en door Fens is al met uitvoerig feitenmateriaal gestaafd dat, hoe minutieus er ook beschreven wordt, er niets wordt opgeroepen, speciaal in de gedeelten waar Maarten afwezig is, én dat Voskuil waar hij probeert de feiten enigszins naar zijn hand te zetten, meteen in het andere uiterste vervalt. Het karakter van tegenstander Paul moest een beetje bijgevijld uit de werkelijkheid worden overgenomen. Want Paul diende een volledige ellendeling te zijn om Maartens triomf aan het slot te

[p. 48]

vergroten. En daar is dan ook voor gezorgd. Paul kan geen kamer binnengaan of zijn mond opendoen, of knorrige adjectieven ter beschrijving van zijn gelaatstrekken en intonaties vloeien rijkelijk uit Voskuils pen.

Ik neem dus wel aan dat ‘Maarten’ zich door het schrijven van dit boek op verrukkelijke wijze psychoanalytisch van zijn ‘Paul’ heeft bevrijd, maar een interessante autoanalyse is daarom nog geen goede belletrie of zelfs maar een betrouwbare historie van een brok studentenleven te Amsterdam.

Gelukkig heeft het toeval ons bovendien een vergelijkingsmogelijkheid in handen gespeeld. Er is een tweede roman over het Amsterdams studentenleven verschenen, die in twee opzichten voldoet daar waar Voskuil te kort schiet: compositietalent en schrijfvaardigheid.

Rutger van Zeijst beschrijft in De Autocraten (Arbeiderspers, Grote ABC) een serie ervaringen uit zijn studietijd, gegroepeerd rondom zijn redacteurschap van Propria Cures. Al dadelijk treffen we hier dus een heilzaam werkende beperking van tijd, handelingen en personen aan, die de weg vrij maakt voor het uitwerken van een centraal thema, en een bepaalde atmosfeer die kenmerkend wordt voor het vertelde geheel, en zo een eenheid schept. Er is dus sprake van een keuze, een keuze die bovendien interessant is omdat zij binnenvoert in een kring die een uitgesproken beslotenheid bezit, waardoor het boek het altijd boeiende karakter van een Meedogenloze Onthulling krijgt.

Van Zeijst is daardoor ook in staat gebleken een zekere afronding te bereiken, n.l. toen hij de geselecteerde groep afdoende had gekarakteriseerd en onthuld. Hij heeft daartoe gecomprimeerd en geobjectiveerd, twee onmisbare kundigheden waartoe Voskuil ten enenmale niet in staat is gebleken, maar die Van Zeijst met meesterhand toepast. Zo heeft hij uit de P.C.-redactie die ten tijde van van Zeijsts redacteurschap uit achtereenvolgens zeven, zes en zeven leden bestond, er maar enkele onder schuilnamen naar voren gehaald en duidelijk beschreven, en de kunst verstaan de rest in het anonieme duister te laten. Zo heeft hij bovendien een wat kleurloze ik-figuur ingevoerd waardoor het gemakkelijker werd de overige redacteuren, waaronder Van Zeijst zelf als de min of meer sinistere Daalakker en diens tegenstanders, objectief te zien.

Eén van Van Zeijsts gezworen tegenstanders in de redactie was ik destijds zelf en het is dus begrijpelijk dat ik met enige stille huiver het boek ter hand nam omdat Van Zeijst op deze bladzijden de kans had om op gemakkelijke wijze definitief met mij af te rekenen. Het merkwaardige is nu dat Van Zeijst deze gemakkelijke kans niet heeft aangegrepen. Weliswaar wordt van de dikke Van der Velden verteld dat hij ijdel was en geen verstand van poëzie had, maar overigens wordt hij voorgesteld als een gelijkwaardig tegenstander, die tegen het eind zelfs min of meer op punten wint van de zielig afdruipende Daalakker. Voor het kiezen van de tekenende details is afstand en durf nodig, eigenschappen waarover Van Zeijst mede door het kiezen van een neutrale ik-figuur ruimschoots blijkt te beschikken.

Bovendien herken ik de door Van Zeijst beschreven atmosfeer van speelse zelfoverschatting precies, terwijl het vage gebazel van Voskuils schooljongens mij van een andere planeet afkomstig lijkt.

Maar mijn voornaamste waardering voor Van Zeijst gaat uit naar zijn reële schrijftalent. De Zin-vólle Feiten die hij uitkiest weet hij puntig te formuleren, soms door raak samenvattende vergelijkingen (twee ietwat uitgelaten door de stad lopende figuren, die zich een ogenblik bevrijd hebben van de zorg om hun toekomstig bestaan, voelen zich bij van Zeijst bijvoorbeeld ‘springerige schoolkinderen’) en soms door humoristische typeringen (in gezelschap van bepaalde mooie meisjes heeft de ik-figuur vanzelf ‘de allure van een bonafide bohémien’). Bovendien is deze aanwending van het woord bonafide, net even buiten zijn natuurlijke milieu, een kenmerk van wezenlijke taalbeheersing die alleen maar door een fijn taalgevoel én een grote schrijfroutine verworven kan worden.

Het feit tenslotte dat er op iedere bladzijde wel tien vondsten en vondstjes voorkomen (de hoofdpersoon wil graag corrupt worden en daartoe ‘valse kaartjes drukken voor Holland-België’) die uitsluitend uitgebroed kunnen zijn door een speelse geest, wijst op een fantasie die door geen enkel nauwgezet copieertalent kan worden vervangen en die onmisbaar is als een brok werkelijkheid tot een leesbare roman moet worden omgesmeed.

En dàt is bij Van Zeijst - afgezien van de bezwaren die men overigens tegen zijn feitelijke inhoud kan aanvoeren - tenminste gebeurd.