Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 44]

Journaal
J.J. Peereboom

Als de kist in het graf zakt zal ik een moeilijk moment hebben, en tegelijk mij voorstellen dat zij ons ingewikkelde levenden recht aankijkt vanuit de eeuwige rust. Dat had ik verwacht, maar het gebeurde niet. Onder de dienst aan het graf zag ik haar terug thuis, in het ziekenhuis, en langer geleden; af en toe keek ik omhoog naar de bewolkte lucht, omdat daar de verblijfplaats moet zijn van de doden of omdat die wolken zich uitstrekken boven alles wat er gebeurt op zo'n gewone weekdag.

Toen de kist omlaag ging, was de spanning voorbij. De emotie die toen had kunnen komen was eerder geweest, aan het eind van de rit in de stoet toen de kist rechtsaf ging, wij linksaf naar de ingang van de aula. Dit is het afscheid, dacht ik, nu is het laatste contact verbroken. Even later zaten wij, in de aula, weer met de kist tegenover ons.

Zo bleef er ook bij deze gelegenheid een element van onvoorzien aan het werk dat het hart is van het begrip komedie. Ik heb geen behoefte om het te loochenen, want op die manier blijven de gedachten zichzelf, gescheiden van de emotie aan de ene kant, van de woorden aan de andere. Zich verenigen in één menselijkheid kunnen zij toch maar bij korte buien, en haast nooit als het zou moeten; dat viel weer op door die diensten, in de aula en aan het graf. Ik zou het wel anders willen regelen, maar dan met een ritueel, dat leven en dood en het afscheid en de verbondenheid van levenden en doden vertolkte. Zo'n beetje sobere woorden van een dominee, dat helpt niet. Er waren trouwens twee dominees, en ik wist niet zeker welke de ene was waar wij over gehoord hadden.

Een ritueel, dat kan zeker niet meer? Wij zouden er ieder aan iets anders bij denken, vergruisd. Nu blijven bij gebrek aan opzettelijke handelingen alleen de toevallig opgemerkte in de herinnering: een man op straat die zijn hoed afnam voor de stoet, de kist die naar rechts ging, T. die rood van het huilen tussen de mensen stond en nog even op iemand af wilde gaan maar het toch niet deed. Achteraf gezien klopt het niet dat zij het meest huilde, want zij heeft haar spiritualisme en is de enige van ons die niet voor een laatste keer gekomen was. Die tegenwerping is niet vrolijk of bitter bedoeld; ik had het haar wel vriendelijk willen zeggen, en wie weet zouden wij er een voorbijgaande verstandhouding aan ontleend hebben.

Tien jaar weg uit Holland, begin ik nu pas een verzwakking op te merken van de behoefte om er mijn stem te laten horen. De energie voor het schrijven als het niet levensonderhoud is blijft zelden in stand zonder de drang om iets te bewijzen van ‘ik ben er ook nog’. Dat bewijs kan inderdaad geleverd worden, hoewel meestal in kleinere kring dan wij gehoopt hadden. Voor mij is Huxley een mislukte romancier, schrijven wij, en het is als een koninklijke onderscheiding op onze borst van beleefd mannetje met wantrouwige oogopslag.

Met die behoefte om te bewijzen dat ik er ook nog ben gaat het slecht: ik ben er juist niet, dat is het hele punt. Wij zouden weer eens wat tegen elkaar moeten wrijven, in geestelijke zin, en elkaar uit onze posities proberen te verdringen. Ik weet haast niet meer waar wij het met elkaar oneens zijn. Zonder de prikkel van andermans niet helemaal aanvaardbare ideeën geen intellektuële aktiviteit; evenmin als wanneer er alleen de prikkel is van andermans helemaal vreemde ideeën.

Ik zeg dit nu wel, maar weet eigenlijk niet hoeveel er van aan is. Wanneer was die tijd toen andermans niet helemaal aanvaardbare ideeën zo behulpzaam waren? Misschien is het alleen maar romantisering van het verleden, en ook terug in Holland zou het mij net niet genoeg meer kunnen schelen of ik met drukwerk in de hand bewijzen kon dat er iets in mij stak. Wat heb je er tenslotte aan? Rest alleen het plezier in dit werk, dat altijd moeilijk tot stand kwam maar de moeite waard gebleven is. Het enige verschil is misschien, ik zou er niet nu nog mee begonnen zijn; maar dat hoeft ook niet. Na deze uitweiding gaan wij gewoon verder.

Toen ik hem in de projectiekamer vond zat P. met G. te kijken naar een filmpje van het dansen van een stam ergens in Afrika. De televisie heeft ons al veel van die

[p. 45]

filmpjes gegund, en ik heb ze vaak met belangstelling gezien, denkend zoiets als how different from the home life of our own dear Queen. Er komt makkelijk een verlangen naar het primitieve leven bij op, dat ons misschien beter zou schikken dan onze mooie maniertjes; maar zelfs per film gaat dat op den duur over. ‘De dans kan dagenlang doorgaan, dag en nacht’, zei de commentator, en ik voelde mij op slag als een stamlid dat er ieder jaar tegen opziet als een berg. Al die tijd geen jacht, geen kano's en geen slaap; en wie er over klaagt wordt scheel aangezien, want hoewel de diepere betekenis van de dans soms vergeten wordt, zijn wij ons in onszelf toch allemaal nog bewust... als wij tenminste niet helemaal negatief zijn, en eigenlijk overal tegen...

De gedachte was voor mij nieuw, en verhoogde de werkelijkheid van het beeld op het scherm, want tussen de toeziende stamleden stonden een paar van mijn naasten, daar was geen twijfel aan; ik kon het hete zand aan hun voetzolen voelen, en hun ogen die naar links en naar rechts gingen, terwijl zij probeerden aan iets anders te denken maar steeds weer terugkwamen op hetzelfde tema: vervelend, vervelend, ik houd het niet uit, ontzettend, ontzettend vervelend...

Het gebruik van ‘men’: dat zit mij al jaren dwars, ‘men’ is de manier om een groep mensen of het gemiddelde type van een groep aan te duiden wanneer er geen specifieke benoeming mogelijk is, maar zo wordt het haast nooit gebruikt. Steeds weer zie ik in de krant dat men de eerste steen gaat leggen voor het nieuwe gebouw, dat men op de ministersconferentie zondag niet vergadert, dat Ajax misschien kampioen wordt want men voetbalt goed dit jaar.

Volgens mij is dit fout Nederlands, en hinderlijk fout. Men voetbalt goed betekent dat iedereen in het algemeen goed voetbalt, men vergadert zondag niet houdt in dat allerlei niet nader genoemde groepen door de week wèl vergaderen op de ministersconferentie.

Ik zou wel een campagne willen voeren voor de zuivering van het gebruik van men, maar het zou niet anders dan schoolmeesteren zijn. Er is trouwens ook een bekend verschijnsel, het rigorisme van geëxpatrieerden die stijf en strak vasthouden aan gebruiken waar het land van herkomst allang overheen is. Ik heb nog nooit iemand gesproken die mijn ergernis over men deelt, en heb in ieder geval de compensatie van onmatig plezier in uitdrukkingen die ik nu voor het eerst hoor: dat valt best tegen, dat heeft niet nodig, en zelfs, daar eten de honden geen brood van.

Ik heb een lampje gekocht voor bij mijn bed, en ik heb de schroevendraaier genomen en er een stekker aangezet. Toen het brandde zag het er waarschijnlijk ongeveer uit zoals ik gehoopt had. Ik ben op bed gaan liggen maar had geen zin of geen tijd om te gaan lezen en te zien of dat prettig was. Ik ging dus weer overeind zitten, keek nog eens naar het houten stammetje en de kap van een soort betere jute, en vroeg mij af hoe lang het bruikbaar zou blijven. Dat hout, er is geen reden waarom dat kapot zou gaan. Het is er vast nog na mijn dood, dan wordt het door de erfgenamen ingerekend: ‘Wil jij dat, of...?’ Wie het dan krijgt denkt, een lampje kan altijd wel, grappig om te bedenken dat je zo'n ding uitkiest, koopt, nieuw neerzet; wanneer zou het geweest zijn, wat voor een soort dag?

Voor je informatie: op 8 november '63, tegen het eind van de middag toen het na een bewolkte dag juist helder werd maar tegelijk donker; het brandde voor het eerst om tien over half zes. De kap was van een soort pluizige jute, en het licht was geel aan de groene kant; de slaapkamer leek iets op een tropisch aquarium; ik was nog niet helemaal zeker over die kleur, maar dat doet er voor jou niet toe, de kap is natuurlijk allang weg.

Het is de inspanning om altijd min of meer fatsoenlijk te blijven die mij nog eens de das zal omdoen. Ik ben bijvoorbeeld woedend als iemand niet komt wanneer wij

[p. 46]

afgesproken hadden. Je hoeft niet meer te proberen om nog eens een andere keer te komen, denk ik; uitleggingen morgen over de telefoon zullen vergeefs blijven. Het minste wat de mensen kunnen doen is zich aan afspraken houden. Als je een afspraak ten paleize had zou je het niet vergeten, noch laten lopen in het vertrouwen dat de uitleg morgen alles in orde kan brengen. Die vergelijking is goed: het blijkt dat er geen exkuus mogelijk is, en dat mijn woede op een rechtmatige wortel stoelt.

Zelden zijn mijn avonden zo productief als na zo'n teleurstelling: de gedachten ronken, de verbeelding vermaakt zich, het is jammer om slaap te krijgen. Als de verklaring daarvan makkelijk is, en als het trouwens alleen geldt wanneer er geen hoge verwachtingen waren, des temeer reden om zulke situaties opzettelijk teweeg te brengen. Afspraken maken en wegblijven, of als het bij mij thuis is, het licht uitdoen en bij het raam verstopt staan kijken tot het bezoek wegsloft. Iemand zou kunnen denken dat dat heel wat anders is dan het omgekeerde, maar ik ben niet overtuigd. De essentie is de ontmoeting die niet doorgaat; of de gril van het lot zich binnen of buiten mij uitspeelt is van bijkomstig belang.

Ik doe het niet, want het heeft geen zin om elkaar zo dwars te zitten. Zin, zin... Zin heeft het juist wel. Het is alleen niet erg fatsoenlijk, op die manier kun je geen maatschappij gaande houden. De maatschappij dringt er zich altijd tussen. Wij moeten betrouwbare mensen zijn, het is goed om staat op elkaar te kunnen maken.

Dat is zo. Ik dacht alleen, als ik mijzelf niet dwong om zo betrouwbaar te zijn in mijn gedrag, was ik het misschien meer in mijn hart. Ergens moet de vrijheid behouden blijven die de erkenning is van de wisselvalligheid. Wel is er nog de hoop dat als wij ons maar goed bewust zijn van de wisselvalligheid, dan hoeven wij er misschien niet meer naar te handelen.