Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 1]

Hollands Maandblad
tijdschrift voor literatuur en politiek
vijfde jaargang · nummer 197 · december 1963

Foei

Er is veel wat niet mag, en de samenleving heeft zo haar eigen middelen om aan het ongeoorloofde paal en perk te stellen. Een van die middelen is een stelsel van normen, dat van buiten af op het individu inwerkt. Hij leert het kennen via opzettelijke vermaningen, preken, via halfopzettelijk wenkbrauwfronsen en het wordt hem, zonder opzet maar des te effectiever bijgebracht door gesprekken die hij hoort, boeken die hij leest en losse opmerkingen. Foei, Jan heeft gestolen - ba, Piet was dronken. Met deze signalen wordt een wijdvertakt systeem opgebouwd: ‘la contrainte sociale’ (Durkheim). Het soepelst werkt zo'n systeem als het flink naar binnen is geslagen; dan spreekt het geweten en niet meer de dwang van buiten.

Gesteld nu even, dat ik mij aan een normenstelsel wilde houden dat zoveel mogelijk klopt met dat van ‘de’ Nederlanders. Dat lijkt een veilig en rustig uitgangspunt. Stel, ik heb Riesman en zijn epigonen niet gelezen, en ben er dus onkundig van dat other-directedness in een wat verdachte reuk staat. Mijn moeilijkheid is nu echter, dat ik ‘de’ Nederlandse rangorde van verboden dingen niet ken. Verschillende zegslieden gaven mij verschillende aanwijzingen; de signalen klopten niet met elkaar. Ik wilde weten, of het gebruik van een stevige borrel is toegestaan. Een oppassend huisvader ontried het mij met waardigheid, zij het tevens met een verdachte knipoog. Een eerstejaars student (of iemand die zijn eerstejaars trauma nooit kwijt is geraakt) beval de borrel, en vooral het bier, krachtig aan. Iemand die een alcoholist in zijn omgeving had meegemaakt, waarschuwde dringend tegen de grote risico's.

Deze tegenstrijdige signalen zijn heel geschikt om la contrainte sociale te ontregelen. Gelukkig herinnerde ik mij, dat de socio-

logen tegenwoordig over methoden beschikken, niet alleen om opinies te ‘peilen’, maar ook om doorlopende schalen van waardeoordelen te construeren (L. Guttman). Het is vakwerk, waarbij aardig wat geleerdheid te pas komt; zo zijn de statistische moeilijkheden niet gering, en er is bovendien vlijt en volharding voor nodig.

Nu, zo komt men dan haast vanzelfsprekend terecht bij I. Gadourek te Haren. Het blijkt dat hij ons goed kan helpen, want hij heeft juist een heel onderzoek ingesteld naar de rook- en drinkgewoonten. En niet alleen naar de mate waarin gerookt en gedronken wordt, maar ook naar de normen die ‘de’ mensen daaromtrent aanhouden. Om die opvattingen niet in de lucht te laten hangen zijn ze ingeschoven in een reeks van andere normatieve uitspraken. Een aantal afkeurenswaardigheden is op een rij gezet en ‘het’ Nederlandse volk heeft, bij monde van een representatieve, a-selecte steekproef de volgorde (min of meer) aangegeven. Van het resultaat¹⁾ keek ik wel even op. Het veronderstelde uitgangspunt, om de waardeschaal van ‘de’ Nederlanders over te nemen, lijkt me niet meer zo aantrekkelijk. Ik heb besloten toch maar op eigen innerdirected kompas te varen.

Het door Gadourek aan zijn proefpersonen voorgelegde lijstje van afkeurenswaardige ‘gedragsvormen’ ziet er, in willekeurige volgorde, als volgt uit (bewoordingen van de vragenlijst): 1) het zich stiekem thuis bedrinken 2) roekeloos autorijden 3) voor geld bij vrouwen zijn pleziertje zoeken 4) in de kroeg dronken alles kort en klein slaan 5) stelen 6) meisjes hoofd op hol brengen en ze met een kind laten zitten 7) God lasteren 8) zijn land verraden 9) roekeloos met eigen gezondheid omgaan 10) het verwachte kind weghelpen. De procedure: iedere proefpersoon moest hieruit het z.i. ergste kiezen; vervolgens het op één na ergste. Daarna: het minst erge, en het op één na minst erge. Wat komt daaruit?

Het meest wordt in Nederland de abortus afgekeurd. Eén derde deel zet deze ‘gedragsvorm’ bovenaan. En dat terwijl er toch op zijn minst twijfel kan bestaan of wellicht in sommige gevallen abortus niet positief gewaardeerd behoort te worden - ik zeg het nu maar zo voorzichtig mogelijk, om vooral maar niet in strijd te komen met wat mijn Nederlandse tijdgenoten vinden. Veel frappanter dan dat derde deel is intussen, dat zo goed als niemand (nl. 0,3%) de abortus achter in de rij zet. Ook niet op één na achteraan (0,2%). Dat wil zeggen: 99,5% vindt landverraad, stelen, andermans

1) Riskante gewoonten; Groningen, 1963. Het onderzoek naar de sociale normen, waarover dit stukje gaat, was voor Gadourek slechts bijzaak. Hoofdzaak: de rook- en drinkgewoonten. Het aantal proefpersonen bedroeg 1300. De vragenlijst omvatte 159 (honderdnegenenvijftig) vragen. De basiscorrelatiematrijs is 34 × 34.

[p. 3]

leven voortdurend in gevaar brengen door woest autorijden, minder erg dan abortus.

Niet vreemd lijkt mij de plaats van het volgende punt: direkt na het ‘weghelpen’ van het verwachte kind komt het verwekken ervan, gecombineerd met het in de steek laten van de a.s. moeder. Niet vreemd, want hier zijn drie dingen opeengestapeld: paring buiten echt, onoplettendheid daarbij, en verlating. Maar toch: enige twijfel behoorde ons te bekruipen of moeder en kind wel zo erg geholpen zijn met het gedwongen huwelijk - het meest karakteristieke staaltje van la contrainte sociale. Deze twijfel past uiteraard slecht bij moraliserend Nederland²⁾.

Als punt drie komt het vloeken. Vijftien procent vindt dit het ergste van alles, en dat recht moeten wij de mensen geven. Wie in de kroeg alles kort en klein slaat beschadigt het belang van de kroegbaas; er zijn Hogere Belangen. Maar wat heel vreemd is: het vloeken wordt door slechts 2% achteraan gezet. Dat is haast niet te geloven. Bijna heel Nederland vindt dus vloeken erger dan: (keuze uit) hoereren, zuipen, landverraad, stelen? Nee toch. Zonder de godslastering aan te prijzen kan men constateren dat menige Nederlander er koud noch warm van wordt³⁾. De cijfers uit Riskante gewoonten bewijzen dus wel, hoezeer wij in onze morele veroordeling irrationeel en inconsistent te werk gaan.

Inzake het echte zuipen zijn wij toleranter dan goed is. Bijna niemand zet de stille drinker voorop, en dat valt te begrijpen want hij schaadt vooral zichzelf (naaste omgeving gemakshalve weggedacht!). Maar dat 40% hierin het minst erge ziet is niet zo best. Het stille drinken is iemands zekere ondergang, zekerder dan de incidentele abortus (lijkt mij); zekerder dan enig hoerenlopen en wellicht ook wel zekerder dan een (incidentele) diefstal; drie dingen die door haast niemand achteraan worden gezet. Roekeloos met eigen gezondheid omgaan (door Gadourek in het lijstje ingevoegd om een aanknopingspunt met de rookgewoonten te krijgen) wordt trouwens in het algemeen niet zo erg gevonden: haast niemand zet het voorop, en velen (meer dan een derde) rangeren het op de beide laatste plaatsen. Bij dezen velen zullen wel vele zware rokers zijn.

Teleurstellend lijkt mij verder de geringe bereidheid, roekeloos autorijden krachtig te veroordelen. Dat wordt slechts door 7% voorop gezet; dit getal komt na abortus, verlating, vloeken en landverraad. Bij acht procent komt deze vorm van slordig met mensenlevens omspringen zelfs helemaal



achteraan. Onze moraal is nog niet aangepast aan de groei van het autopark.

Wat mij het meest stoort in deze cijfers is wel, dat onze sociale normen zo emotioneel, zo overgeleverd en zo metafysisch georiënteerd zijn. Nu ja, wat had men anders kunnen verwachten in een theologiserend land, waar zelfs de humanisten het moeilijk vinden om simpel fatsoen te rijmen met de ontstentenis van een blik omhoog. ‘Kijk niet in de lucht maar op de weg’ is een devies dat blijkbaar alleen bij Schiphol geldt.

J. Pen

2) Om misverstand te voorkomen: als ik de abortus achter in de rij zou plaatsen zou dat komen omdat het soms een positieve daad is. Niet steeds, natuurlijk; het hangt ervan af. Dit laatste geldt van alle andere punten uit het lijstje, en dat maakt het opstellen van een rangorde erg hachelijk. Stelen kan excuseerbaar zijn. Ook de frequentie is van belang. Eén keer dronken is niet erg; drie keer abortus wel. Bij zuipen en vloeken denkt men aan regelmatig terugkerende bezigheden, bij landverraad en meisjelaten-zitten niet zozeer. Aan dat soort complicaties is door de proefpersonen blijkbaar niet zwaar getild, anders had een veel groter percentage met de rangorde geen raad geweten. ‘Geen antwoord’ beloopt gemiddeld een percent of 10. Ik zou stellig bij deze groep hebben gehoord, en vele anderen ook als ze even hadden nagedacht.

3) Dat zou misschien zelfs de verklaring kunnen zijn van het geringe percentage der proefpersonen dat het vloeken achteraan zet. Achteraan zetten kan betekenen dat de ondervraagde iets duidelijk wil beweren. Velen (40%) noemen het stille drinken als het minst afkeurenswaard. Ik deel de voorkeur voor die volgorde niet, maar het kan uitgelegd worden als een kennisgeving van tolerantie: kijk mij eens ruim zijn. Het vloeken zou dan, door indifferentie, niet achteraan komen. Maar tegen deze redenering pleit, dat ook slechts 3,4% het vloeken op de een na laatste plaats zet. Het blijft tamelijk onbegrijpelijk, althans in strijd met allerlei direkte waarnemingen.