Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 17]

Koninkrijk herdenkt Havelaar
Paul van 't Veer

In het haast onhanteerbaar-geweldige gedenkboek 150 jaar Koninkrijk der Nederlanden, dat niet gekenmerkt wil worden door een ‘zucht naar encyclopaedische informatie’, maar ‘een groot aantal hoogtepunten’ uit deze anderhalve eeuw beschrijft, is het R. Nieuwenhuys die een beschouwing mag wijden aan het hoogtepunt: de verschijning van de Max Havelaar in 1860.

Nieuwenhuys bevindt zich in voornaam en deskundig gezelschap. Stikker schrijft over ‘zijn’ Stichting van de Arbeid, Drees over het Politiek Convent tijdens de bezetting, Oud over Thorbecke, Jonckheer over de Antillen, Einaar over Suriname, Cottaar over de Olympische spelen van 1928, Hulsker over Van Gogh, Wouter Paap over het Concertgebouw, Stuvel over de Deltawerken enz. enz. - geen lezer van de NRC zou zich bij zo'n gelegenheid een nationaler gezelschap kunnen voorstellen. Dat de ‘nationaliteit’ en de deskundigheid van de herdenker niet altijd de leesbaarheid ten goede komen, dient men in een gedenkboek op de koop toe te nemen. Er zijn trouwens wel degelijk zeer leesbare gedenkstukken opgenomen en daarvan is dat van Nieuwenhuys er zeker een.

Blijkbaar hebben de samenstellers (onder leiding van opperherdenker P.J. Bouman zelf) zich moeite gegeven niet alleen de diverse hoogtepunten goed te kiezen, maar vooral ook de herdenkers te zoeken onder degenen wier naam voor het onderwerp in brede kring gezaghebbend is. Zij waren zich ervan bewust dat een gedenkboek een dubbel doel heeft. Het moet de eigentijdse lezer op de hoogte brengen van de hoogtepunten, dus letterlijk verheffende lectuur bieden en de hemel weet dat er tegenwoordig in dit genre weinig genoeg verschijnt om die kans eens per vijftig jaar niet te missen; én het moet de lezer van later laten zien wat het voorgeslacht ervan vond. Meestal zijn gedenkboeken van een kwart, een halve of een hele eeuw geleden dan ook boeiender lectuur dan de eigentijdse.

De uitverkiezing van R. Nieuwenhuys in dit gezaghebbend gezelschap dat voor de lezer van thans en later het panorama van ons koninkrijk naar de visie van 1963 mag optrekken, kan niemand verbazen die zich herinnert dat hij sedert de publicatie van een studie De zaak van Lebak na honderd jaar in het tijdschrift Indonesië van augustus 1957 als Havelaar-herdenker in brede kring erkenning heeft gevonden. Dit essay (later gebundeld in Tussen twee vaderlanden, 1959) bezorgde hem de essayprijs van de stad Amsterdam; hij was een der feestredenaars bij de officiële herdenking van Max Havelaars honderdste geboortedag in 1960, hij leverde een hoofdstuk (niet over Multatuli zelf maar over diens Indische naneven) in het gedenkboek van Baudet en Brugmans Balans van Beleid (1961), hij werkt aan een studie over de Indische belletrie met steun van Z.W.O., hij is zelf trouwens een belletrist van formaat, hier nog niet gesproken van zijn fotoboek en bloemlezingen over Ned.-Indië in Tempo Doeloe en zijn werk als heruitgever van P.A. Daum en andere Indische schrijvers.

Er is maar één student van Havelaar-zaken die het wat zijn gezag in brede kring betreft heden ten dage tegen Nieuwenhuys zou kunnen opnemen, en dat is Stuiveling die de uitgave van Multatuli's Volledig Werk verzorgt. De brede kringen van het gezag echter overlappen elkaar niet geheel. Op het punt waarop het aan komt sluiten ze elkaar zelfs uitdrukkelijk uit. Nieuwenhuys en Stuiveling zijn beiden grote bewonderaars van de schrijver Multatuli, beiden roemen zij ook de invloed van de Max Havelaar op de Indische koloniale ontwikkeling. Maar anders dan Stuiveling is Nieuwenhuys van oordeel dat Douwes Dekker als bestuursambtenaar in Lebak gefaald heeft. Nieuwenhuys' slotzin in zijn bijdrage voor het koninkrijksboek luidt: ‘Daarom kunnen we er vrede mee hebben dat Douwes Dekker als bestuursambtenaar, althans in Lebak, faalde en tegelijk de grootste schrijversfiguur werd van de negentiende eeuw, en misschien wel van de hele Nederlandse letterkunde. En dit is niet weinig.’

Niet weinig? Misschien wel te veel, en toch weer net niet genoeg voor de zaak waarom het gaat als men de Max Havelaar

[p. 18]

in een gedenkboek van anderhalve eeuw koninkrijk tot een hoogtepunt wil verheffen.

Dit tekort bij Nieuwenhuys maakt hem nu juist tot de gezaghebbende figuur die hem zijn uitverkiezing in het gezelschap der Gezaghebbenden verzekert. Als Nederland anno 1963 plechtig en officiëel de Havelaar en de Zaak Lebak gaat gedenken, dan zijn we met Nieuwenhuys weer terug bij het gezaghebbende oordeel van 1860 en 1863. De Max Havelaar is een bliksems mooi boek, Multatuli is een groot schrijver, bij Nieuwenhuys zelfs onze ‘grootste schrijversfiguur’ en heus geen zenuwlijer, immoralist of knoeier, goed, goed, alles goed, maar in de zaak van Lebak had hij als ambtenaar dan toch maar ongelijk! Daaraan heeft een eeuw koninkrijk niets veranderd.

In zijn verschillende beschouwingen over de zaak van Lebak is Nieuwenhuys zo consequent in zijn visie dat men zijn essay van 1957 en zijn artikel van 1963 wel als één mag beschouwen. (In het tweede staan trouwens enkele passages die letterlijk ontleend zijn aan het eerste.) Hij is natuurlijk geen domme verheerlijker van de bureaucratie, geen voorstander van koloniale knevelarij in het tweede deel van de vorige eeuw, geen fatsoensrakker vol kritiek op Multatuli's levensloop. Integendeel, als Havelaar-herdenker kon Nieuwenhuys in meergenoemde brede kring gezag krijgen omdat hij Multatuli als schrijver méér dan het volle pond geeft en bovendien veel ‘begrip’ heeft voor diens strijd in en na Lebak. Met onverholen sympathie beschrijft hij in het koninkrijksboek de invloed die Multatuli heeft gehad op jonge bestuursambtenaren en op het koloniaal regeringsbeleid. Nieuwenhuys' kennis van het tempo doeloe is ook bij deze personalia groot. Haast en passant beschrijft hij enige interessante, vrijwel onbekende bestuursconflicten van Multatulianen met hun chefs, waarbij de laatsten in het ongelijk werden gesteld.

Háást en passant. In feite laten ze zich uiteraard ook lezen als kleine getuigenissen à charge tegen Multatuli in de zaak van Lebak, omdat ze aantonen dat bij ander optreden zelfs een Multatuliaan in het koloniale bestier van de jaren zeventig en tachtig nog wel gelijk kon krijgen. Ze kunnen ook dienen als bewijs van Nieuwenhuys' stelling dat de zaak Lebak ‘in wezen een typisch ambtenarenconflict (was), zoals er in Indië talrijke waren’. Maar de latere praktische Multatulianen hadden dan ook geen Lebak ‘nodig’ om een groot schrijver te worden en hadden wellicht ook geen onzinnige dromen in het hoofd over een keizerschap van Insulinde.

En dan nog deze kleinigheid: er moest om gelijk te krijgen dan wel een Multatuliaan gouverneur-generaal zijn (O. van Rees), of een duidelijk door de Max Havelaar beinvloede minister van Koloniën in Den Haag zetelen (Fransen van de Putte), om dit gelijk tegenover de koloniale ambtenarenwereld te realiseren. Dit soort coincidenties ontgaat Nieuwenhuys als hij in zijn sympathie voor een koloniaal Multatulianismezonder-Douwes Dekker de invloed van Multatuli schildert.

Hoe dit zij, in Nieuwenhuys' beeld van de Zaak Lebak zijn het alle argumenten voor de grote betekenis van ‘onze grootste schrijversfiguur’, ‘die als bestuursambtenaar in de zaak van Lebak vrijwel zeker ernstige beleidsfouten heeft gemaakt, zij het onder moeilijke omstandigheden, (maar die) als Multatuli een niet licht te overschatten invloed (heeft) gehad op de handelingen van het bestuur en zelfs op het regeringsbeleid’.

Het pleidooi voor de invloed van Multatuli wordt in Nieuwenhuys' beschouwingen echter volledig ontkracht door zijn requisitoir over de bestuursdaad zelf, dat in het koninkrijksboek in een kort historisch overzicht van acht pagina's veel beknopter wordt afgedaan dan in het grote essay van 1957. Daar komt Nieuwenhuys' kennis van de oude Indische ‘toestanden’ geheel tot

Alle blaren die vannacht
gevallen waren ruiken zacht.
Vergeefs is het naar ze luisteren.
Maar de dorre gekrulde rollen
uit alle macht voort,
en deze hoort men fluisteren
als de voeten ze bloedeloos verpoederen.

[p. 19]

zijn recht. Hij gaat diep in op zijn stelling dat Douwes Dekker niets wist van de achtergronden van het Javaanse bestuurssysteem, eenvoudig omdat hij elders in de archipel geheel andere situaties had meegemaakt. De half-magische betekenis van een regentenpositie, vooral die van de regent van Lebak die ‘in een geur van heiligheid stond’, zoals reeds vóór Nieuwenhuys door vele Lebakkisten geconstateerd is, wordt breed uitgemeten; of laat ik, om Nieuwenhuys volledig recht te doen, zeggen: wordt zeer goed beschreven. Daarvan begreep Douwes Dekker, blijkens zijn onbesuisde optreden, niets.

Na slechts één maand in Lebak geresideerd te hebben, eist Douwes Dekker immers ‘verwijdering’ van de regent met de meeste spoed. Dit getuigt niet alleen van gebrek aan kennis van de half-magische enz. (zie boven), het is bovendien onmogelijk dit in de bestuurlijke gezagsverhoudingen te verlangen van resident Brest van Kempen, die zijn nieuwbakken assistent-resident zonder meer blanco volmachten had moeten geven. Van Brest van Kempen tekent Nieuwenhuys een welhaast volledig anti-Slijmering portret, met gebruikmaking van gunstige bestuursdaden op Madoera waar hij vroeger streng tegen knevelarijen was opgetreden.

Tenslotte komt in Nieuwenhuys' requisitoir ook het bekende latere onderzoek naar de Zaak Lebak voor om aan te tonen dat er wel degelijk werd ingegrepen toen de zaak op de juiste manier was behandeld.

Wie enigszins op de hoogte is van de Multatuli-litteratuur zal al deze aanklachten tegen de assistent-resident kennen.

Dat Brest van Kempen niet zo zwart was als Multatuli hem later voorstelde... toegegeven, maar het betekent niets voor de zaak zelf.

Dat later wel degelijk maatregelen zijn genomen, is ook niet onbekend. Maar is nu juist niet het kenmerkende dat geheel volgens de methode-Brest van Kempen de regent later weliswaar schuldig werd bevonden aan ‘ongeoorloofde handelingen’ (ook ongeoorloofd volgens de Indische voorschriften die dan toch wel duchtig met de adat rekening hielden!), maar dat hem als een omgekeerde berisping in zijn moeilijke financiële omstandigheden een voorschot werd kwijtgescholden? Lagere inheemse bestuursambtenaren werden gestraft - de regent werd verschoond, dat is het resultaat van het ambtelijke onderzoek volgens de regels van het bestuur die Nieuwenhuys zo sierlijk en met veel gescherm met termen als ‘aloes’ en ‘adil’ en ‘sabar’ (beschaafd, rechtvaardig



en lankmoedig) heeft geschetst. En tot overmaat van ironie wordt in dit ambtelijk onderzoek verklaard ‘dat, bijaldien een nauwkeurig onderzoek naar de handelingen der Regenten over geheel Java werd ingesteld, het voorzeker blijken zou, dat er slechts zeer weinige Regenten zijn, die zich stipt aan de hieromtrent gegeven voorschriften houden’.

Ziedaar het resultaat van bestuur en beschaving, rechtvaardigheid en lankmoedigheid, waarvan Douwes Dekker als beleidsambtenaar niet voldoende doordrongen was! De regent van Lebak moet verschoond worden, anders had men wel aan de gang kunnen blijven of het beleid grondig moeten wijzigen.

Maar daarom gaat het nu juist! Daarom gaat het in 1963 als we Lebak gedenken, omdat het erom ging in 1863 toen Lebak gebeurde. Douwes Dekker was wel degelijk op de hoogte van de bestuursmethoden en de bestuursfilosofie op Java. In zijn brieven aan Brest van Kempen zegt hij meteen al te beseffen dat de regent zo'n grote invloed op de bevolking heeft (het beroemde ‘halfmagische karakter’), maar precies daarom dient hij terwille van het verdere onderzoek verwijderd te worden. (Verwijderen is nog geen ontslag; men zou zich anno 1963 kunnen voorstellen dat er anno 1863 wel een methode gevonden had kunnen worden om de regent naar elders te roepen zonder dat er meteen openbaar schandaal was gemaakt).

Maar het kon niet omdat het niet in de

[p. 20]

November

 

Van ontbladering behaarde

 

italiaanse populieren

 

stijgen als staarten van begraven

 

magere dieren uit de aarde.

 

Horen zij de wolken koken?

 

Kwispeltijd is aangebroken.

methode Brest van Kemepen paste en de methode Brest van Kempen was bij alle welwillendheid waarvan Nieuwenhuys en zijn voorgangers zo hoog opgeven, de methode van het bestuur: aloes, adil en sabar - maar alles met de mate die in overeenstemming was met een rustig bestuur.

Het was tegen deze mentaliteit eerder dan tegen de voorschriften of het (cultuur-) stelsel dat Douwes Dekker zich keerde. Hij wist maar al te goed wat er gebeuren zou als de ‘normale’ methoden gevolgd zouden worden en hij heeft zich niet vergist. Hij maakte geen beleidsfouten, hij keerde zich tegen het beleid zelf. Wie hem fouten verwijt, verwijt elke hervormer zijn hervormingen omdat ze strijdig zijn met het gegeven beleid.

Nieuwenhuys kondigde in zijn essay van 1957 aan dat hij nu eens iets nieuws zou gaan doen. Hij zou proberen de Zaak Lebak te bezien uit een ander standpunt dan dat van Multatuli. Zó nieuw was dit natuurlijk nu ook weer niet, want alle tegenstanders van Douwes Dekker hebben dit altijd gedaan. Nieuw was wel dat een schrijver die overloopt van sympathie voor Multatuli, hem onbewimpeld de grootste schrijversfiguur van Nederland acht, zo probeert afstand te nemen tot zijn held. Stuiveling en Du Perron geven Douwes Dekker immers bij voorbaat gelijk. Welnu dan, Nieuwenhuys zal objectief zijn. Dat is nieuw.

We hebben gezien dat deze objectiviteit neerkomt op conformatie met de manier waarop in het Indië van tempo doeloe bestaande misstanden oogluikend werden toegelaten. En daarin ligt voor wat Nieuwenhuys betreft de sleutel. Aan het Indië van tempo doeloe heeft hij zijn hart verpand. Deze romantische samenleving, zoveel eleganter en genoeglijker dan die van later, heeft Nieuwenhuys in tal van publicaties opgeroepen. Hij weet er zeer veel van en zijn kennis geeft hem Gezag genoeg om hem eerdaags tot officiëel Havelaar-herdenker te laten uitroepen voorzover hij het nu al niet is.

Van het tempo doeloe kan Nieuwenhuys geen kwaad horen. Voorzover Multatuli zelf een tempo-doeloefiguur was en voorzover de latere Multatulianen in bestuursdienst ertoe behoren, kunnen ze een eervolle plaats krijgen in deze geromantiseerde geschiedenis.

Maar als Douwes Dekker de idylle van tempo doeloe verstoort, hoort hij er al evenmin in thuis als andere Multatulianen met wie het in de Indische bestuursdienst minder idyllisch afliep dan de Multatulianen die onder Van Rees en Fransen van de Putte hun gelijk konden binnenhalen. Het is typerend dat Nieuwenhuys in zijn koninkrijksboek bijvoorbeeld met geen woord gewag maakt van de grootste cause célèbre in Multatuliaanse sfeer, nl. die van de ‘oneervol ontslagen Indische ambtenaar’ Sicco Roorda van Eysinga, de correspondentievriend van Multatuli.

Tempo doeloe is boeiend, maar de idylle van Nieuwenhuys is het niet geweest. Lebak was geen ‘in wezen typisch ambtenarenconflict’ dat alleen iets anders is geworden omdat Multatuli zo'n groot schrijver was en dat we dankbaar mogen gedenken omdat we er die grote schrijver aan hebben overgehouden. Lebak was een vuile zaak. Lebak was een a-typisch ambtenarenconflict omdat de betrokken ambtenaar zich met levenslange volledige persoonlijke inzet keerde tegen de misstand zelf en tegen het Indische beleid waarvan het een onderdeel was en dat bij alle gezwam over aloes en sabar en adil misstanden sanctioneerde.

Zo zou Lebak in 1963 herdacht moeten worden. Maar zo past het niet in de romantiek van Nieuwenhuys. En zo past het niet in een gedenkboek dat van 150 jaar vaderlandse geschiedenis één grote idylle maakt, waarin misstanden en wanklanken slechts worden weergegeven om ze per hoofdstuk apart en dan nog eens in een grote apotheose van Deltawerken, koninkrijksverbondenheid en prinses Beatrix tot een happy ending te voeren.