Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 11]

De kranten
E. Damen

Het leven wordt door de krant begeleid. Als de krant niet komt, omdat de grafici staken, of verschijnt met een noodeditie, wordt dat wel even gemerkt, maar pas wanneer er voortdurend sprake is van acties en stakingen in de dagbladondernemingen, gaat het publiek zich afvragen wat er in de bedrijfstak aan de hand is. Er waren op de kranten looneisen, maar die waren er in andere sectoren ook. Van de nationale door de vakbeweging gestelde looneisen, tekende zich al vrij spoedig af, dat zij tot een compromis zouden leiden: 2 maal 5% binnen enkele maanden, plus enkele bijkomstigheden. De eisen der grafici van een loonsverhoging van 20% gingen daar nogal ver boven uit, en ongeveer tezelfdertijd kwamen ook de journalisten met indicaties van eisen in dezelfde orde van grootte. Speciaal in Amsterdam leek het nationale loonaccoord van 10% niet veel indruk te maken op de grafici en zij zetten min of meer tegen de zin van hun oude en machtige vakbond acties en activiteiten voort. Actie is gevoerd in dagbladondernemingen in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam, waar meer dagbladen werden gedrukt, zodat grote groepen van de bevolking er geleidelijk achter kwamen, dat een element van onrust zijn intrede had gedaan in de krantenwereld. De kranten zelf berichtten er vrij summier over. Wel werd door de gezamelijke Amsterdamse dagbladdirecties een brief aan de grafici in hun bedrijven verzonden, die wel is gepubliceerd en waarin globaal werd uiteengezet dat de eisen het voortbestaan van de ondernemingen bedreigden. Geschreven werd dat de grafici de tak niet moesten afzagen, waarop zij zaten. Inmiddels zijn acties en korte stakingen voortgezet.

Zoals bij de grote meerderheid der industriële werknemers zijn de lonen van grafici en journalisten geregeld in collectieve arbeidsovereenkomsten. Het tot stand komen van de nu geldige c.a.o. die tot begin 1964 loopt, heeft nogal voeten in aarde gehad. De verbeteringen t.o.v. de voorafgaande c.a.o. waren niet spectaculair en omdat ze moesten blijven o.a. ‘binnen de normen’ van de fameuze 2,7 resp. 3,2% hebben de rijksbemiddelaars er de hand in gehad er nog iets af te doen - t.a.v. de vakantieregeling namelijk. Intussen is als bij veel Nederlandse arbeiders het loonniveau zodanig geworden, dat een verbetering van de lonen met enkele procenten goeddeels wordt geabsorbeerd door de progressie in de inkomstenbelasting; mede omdat er in deze sector vrij veel overwerk wordt verricht - o.a. op de zaterdagen - ligt een inkomen van een volledig geschoolde graficus al vrij spoedig boven de grens van de inkomstengelasting (circa f 8000). In het verleden behoorden de grafici tot de topklasse der geschoolde arbeiders. Dat is nu niet meer zo. In de metaalsector wordt in het algemeen niet minder betaald. Verder zijn er de sectoren met de zwarte en grijze lonen (bouwnijverheid, ambacht). Daarenboven is er de grote groep van industriearbeiders, vaak slechts geoefend en weinig geschoold, welke groep nominaal wellicht iets minder inkomen heeft, maar zich verheugt in allerlei secundaire faciliteiten van kantine tot kindertehuis en van dertiende maand met Kerstpakket tot fabrieksuitstapjes naar de Ardennen. Er zijn nu eenmaal tal van manieren om de arbeider het leven te veraangenamen en de kosten daarvan spelen in de grote industrie geen belangrijke rol, daar in de kostprijs der produkten de loonfactor in betekenis afneemt, hetzij door mechanisering, hetzij door ‘doorberekenen’ o.a. als het exportartikelen betreft. Zo er voor de grafici al niet van een uurloonachterstand kan worden gesproken, zij hebben toch het gevoel relatief te zijn achtergebleven. Bij de journalisten ligt het anders; die hebben altijd zowel absoluut als relatief met betrekkelijk weinig tevreden moeten zijn. Het verloop is dan ook bij de huidige conjunctuur groot en het wordt wel aardig geillustreerd door het feit, dat zelfs het Algemeen Nederlands Persbureau nu om een hoofdredacteur moet adverteren.

[p. 12]

De oorzaak van de bescheiden groei der inkomens van grafici en journalisten ligt in de structuur van de bedrijfstak. Dat is evenwel een nogal ingewikkelde zaak. Die structuur is namelijk in de eerste plaats een optelsom van de structuren der dagbladondernemingen. Deze is echter bijzonder weinig overzichtelijk, zeker voor het grote publiek. In de eerste plaats zijn veruit de meeste dagbladondernemingen besloten naamloze vennootschappen of zelfs nog enkele vennootschappen onder firma. Er is dus geen publicatieplicht van jaarcijfers, en structurele gegevens in statuten met voorgeschreven publicatie in de staatscourant ontgaan het grote publiek, komen trouwens zelden in de kranten. In de tweede plaats is er een enorm bedrijfseconomisch verschil tussen de zuivere dagbladonderneming en de handelsdrukkerij, die terzijde ook een krant uitgeeft. In beide gevallen geldt echter mede vanwege de in het algemeen beperkte omvang van het bedrijf de methode van de zelffinanciering: het in het bedrijf voor uitbreiding, vervanging en aanpassing aanwenden van een - meestal belangrijk - deel van de winst. De winst volgt uit het bedrijfsresultaat, dat het resultaat is van omzet minus kosten. Erg veel is omtrent verreweg de meeste kranten over deze grootheden niet bekend. Wel zijn er aanwijzingen dat bij de zuivere dagbladondernemingen door stijgende kosten en blijkbaar weinig elastische omzet (prijscontrole door de overheid, concurrentie onderling, binding der dagbladen aan bevolkingsgroepen) het bedrijfsresultaat terug is gelopen. Bij een redelijk gunstige conjunctuur herstelt zich dat wel weer, maar intussen is de laatste jaren de afschrijvingslast aanmerkelijk gestegen als gevolg van de omvangrijke investeringen, die tijdens de na-oorlogse hoogconjunctuur werden verricht, doch die slechts geleidelijk bijdragen tot verbetering van het bedrijfsresultaat. Dat uit het jaarverslag van een bepaalde dagbladonderneming bleek, dat in 1962 ‘de afschrijvingen niet geheel waren verdiend’ was op zichzelf nog niet verontrustend omdat de investeringen veel langer bijdragen tot het bedrijfsresultaat dan hun fiscale levensduur. Volgens de laatste industrialisatienota wordt in Nederland de z.g. marginale kapitaalcoëfficient gesteld op zes voor de periode van 1949-1959, hetgeen in gewoon hollands wil zeggen, dat een investering in duurzame produktiemiddelen in ons land globaal in 6 jaar wordt terugverdiend (België ook 6; West-duitsland 4). Er zijn geen duidelijke aanwijzingen dat dagbladondernemingen en handelsdrukkerijen daarvan ver afwijken. Ook uit een inmiddels al wat oudere publicatie van het CBS blijkt voor de drukkerijen een niet onbevredigende rentabiliteit. Het beeld wordt evenwel vertekend doordat al dit soort ondernemingen vrij oud is, veelal overwegend volgens bedrijfseconomische vuistregels werd geleid en zeer kleine kapitalen heeft. Voor zover aandelen in dagbladondernemingen en drukkerijen ter beurze of op de incourante markt worden verhandeld, geven de laatst-beschikbare gegevens geen aanleiding tot ernstige ongerustheid; wel is het koerspeil in verhouding tot het ANP/CBS-deelindice voor industriële fondsen aan de lage kant. Waar het overwegend incourante fondsen betreft en de weinige beschikbare verslagen summier zijn, geeft dit geen indicatie omtrent de intrinsieke waarde der aandelen, zo die er al zijn. Omdat er voor de gewone man, zij het een graficus of een journalist, te weinig inzicht is in de rentabiliteit der ondernemingen, krijgt hij het gevoel dat men iets verbergt en dat men dit doet omdat die winstcapaciteit en financieringsmogelijkheden gunstiger zijn dan men hem doet voorkomen. Het gebrek aan goede communicatie omtrent de eigen onderneming en omtrent de bedrijfstak als geheel heeft bijgedragen tot de onrust.

Nu is wantrouwen bij werknemers op zichzelf al een kwaad ding, maar in een dergelijke toestand van volledige werkgelegenheid als tegenwoordig bestaat, kan het eigenlijk alleen maar tot twee dingen leiden: òf de werknemer zoekt een heenkomen, òf hij raakt in verzet. Verzet uit zich in dit geval door het stellen van eisen en als die niet worden ingewilligd, tot actie. Daar zit stellig een emotioneel element in. De journalisten zoeken het door hun minder emotionele aard meer in het heengaan - zij worden bij de reclameheren en in de public relations met open armen ontvangen. De grafici die zich gesteld zien tegenover een bijzonder hechte ondernemersorganisatie zoeken het meer in de acties, als de laatste

[p. 13]

tijd hebben plaats gehad. Op de werkgelegenheid als zodanig in deze ondernemingen wordt kennelijk nog maar heel weinig prijs gesteld; er is immers werkgelegenheid genoeg en dezelfde overwegend op de materie gerichte belangstelling van de uitgevers heeft zich nu ook meester gemaakt van de werknemers. Dat kon niet uitblijven en dat de ontploffing der gevoelens juist komt op een ogenblik, dat commerciële radio en televisie het inkomen der dagbladen bedreigen en dat vermoedelijk een deel der bedrijven al min of meer marginaal werkt, speelt in deze emotionele sfeer geen rol meer.

Wel bestaat over dit marginale karakter der kranten in bedrijfseconomische zin geen zekerheid, zo min als er zekerheid is dat door de voorkeur voor de financiering-over-deprijs altijd een juist investeringsbeleid is gevoerd, maar de hele situatie houdt verband met de structurele veranderingen binnen de Nederlandse economie die door de nationale loonronde zijn ingeleid. Er is tijdens het overleg door werkgevers gezegd en door werknemers aanvaard, dat de komende kostenstijging niet met een zekere prijsaanpassing alles bij het oude zou laten: er zal meer concentratie zijn en er zullen ondernemingen ophouden te bestaan. Of daar dagbladen bij zullen zijn, zal de tijd moeten leren. De mogelijkheid is niet denkbeeldig, vooral omdat het dagbladbedrijf tegenwoordig sterker conjunctuurgevoelig is dan in het verleden en omdat verdere voortzetting van de gunstige conjunctuur nooit zeker is. Het hogere loonkostenpeil zal stellig hogere eisen stellen aan de kwaliteiten der uitgevers. Dat lijkt op zichzelf geen drama. Zelfs de Vereniging De Nederlandse Dagbladpers kan daarbij alleen maar wél varen.