Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 9]

Het concilie
J. van Rossum

Dit is niet een bericht van een ‘waarnemer’ uit Rome, maar een overzicht van een die het ruimschoots verbreide nieuws over het concilie enigszins heeft bijgehouden en in korte woorden samenvat wat misschien ook de buitenstaander interesseren kan. Laat mij beginnen met een anecdote die ik onlangs hoorde over de overleden paus Joannes XXIII. Vorig jaar heeft koningin Elizabeth hem een bezoek gebracht en deze, nogal onder de indruk van de vele gebouwen die het Vatikaan rijk is en van de vele mensen, geestelijken en leken, die zij daar zag rondlopen, vroeg: ‘Heilige Vader, hoeveel mensen werken hier wel?’ Waarop de paus even nadacht en zei: ‘Ik denk ongeveer de helft’. Nu, gewerkt wordt er op en door het concilie ongetwijfeld wél. Sinds het op zondag 29 september heropend is zijn er al heel wat beslissingen gevallen, die alle bevestigen het beeld dat de eerste zitting reeds heeft opgeleverd, namelijk dat de progressieven het beleid bepalen en de conservatieven in en rondom de Romeinse Curie geen schijn van kans meer hebben.

Dat paus Paulus VI de door zijn voorganger gevolgde lijn zou doortrekken werd algemeen verwacht en hij heeft die verwachtingen niet teleurgesteld. Reeds dadelijk na zijn ambtsaanvaarding kondigde hij een hervorming van de Curie aan en in zijn openingsrede van de tweede zitting richtte hij zich over de hoofden van de bisschoppen heen - een ongehoord feit in de kerkgeschiedenis - tot de protestantse wereld met de woorden: ‘Indien wij enige schuld hebben aan de breuk die er in het lichaam der christenheid gekomen is, zo vragen wij daarvoor nederig vergiffenis’. De paus drukte zich nog zeer voorzichtig uit, maar voor het hoofd van een zo zelfbewuste kerk als de rooms-katholieke, die pretendeert de plaatsvervanger van Christus op aarde te zijn, is dit al heel wat. Trouwens, Joannes XXIII had al erkend dat in de zestiende eeuw het ongelijk niet geheel aan de kant van de reformatie en het gelijk niet geheel aan de kant van de (r.k.) kerk was. Men kan rustig zeggen dat met deze woorden het tijdperk der z.g. contra-reformatie beëindigd is, waarin men zich schrap zette tegen de reformatie en haar aanhangers als afvalligen beschouwde, die alleen maar berouwvol in de schoot der moederkerk konden terugkeren.

Het tijdperk der contra-reformatie zou men ook het tijdperk der absolute monarchie in de kerk kunnen noemen en ook dit is op het tweede Vatikaans concilie beëindigd. Het vond zijn hoogtepunt op het eerste Vatikaans concilie, toen daar op 18 juli 1870 werd vastgesteld dat aan de paus als opvolger van Petrus op de zetel van Rome de volheid van de bestuurs- en rechtsmacht over de gehele kerk toekwam en dat de door hem te nemen beslissingen inzake geloof en zeden ook zonder de toestemming van de kerk (d.w.z. van de in concilie vergaderde bisschoppen) onwraakbaar zouden zijn. Deze uitspraak is nu ‘aangevuld’ met de bepaling dat een zelfde macht aan de vergaderde bisschoppen toekomt, in gemeenschap met hun hoofd de paus, maar deze ‘aanvulling’ betekent in wezen een correctie, want hoezeer men ook de nadruk er op moge leggen dat het eerste Vatikaans concilie voortijdig afgebroken is - het werd op 20 oktober 1870, toen de vrijscharen van Garibaldi Rome binnentrokken, voor onbepaalde tijd verdaagd - het is toch zeer de vraag of als het concilie rustig had kunnen doorvergaderen, het tot een dergelijke uitspraak zou zijn gekomen. Nu waait de wind uit een heel andere hoek, wat ook hieraan uitkomt dat de bisschoppen hun rechtsmacht hebben geproclameerd als een goddelijk recht, dat hun als opvolgers der apostelen toekomt, en dus niet omdat zij door de paus als zodanig zijn aangesteld. Grote nadruk wordt ook gelegd op de collegialiteit der bisschoppen, waaronder men dan niet verstaat wat men in de wandeling hieronder verstaat, maar dit, dat iedere bisschop niet alleen bestuurder is van zijn diocees, maar krachtens zijn lid zijn van het college der bisschoppen deel heeft aan het bestuur over de gehele kerk.

Het is duidelijk dat de tendens gaat in de richting van een decentralisatie en een zekere

[p. 10]

demokratisering van het bestuur van de kerk. Ik zeg met opzet een zekere demokratisering omdat er van werkelijke demokratie natuurlijk geen sprake is zolang de bisschoppen door de paus worden benoemd en de gelovigen niet het recht hebben hun geestelijke leiders zelf te kiezen. De kerkgeschiedenis vermeldt dat toen Ambrosius in 374 als praefect van Milaan bemiddelend wilde optreden in de strijd tussen Katholieken en Arianen om de bisschopszetel, hij onverwacht door beide partijen tot bisschop werd gekozen. Hieruit alleen blijkt al dat het in de oude tijd bij de benoeming van bisschoppen heel anders toeging dan in latere tijden. Tot in de achttiende eeuw toe b.v. berustte de keuze van de Utrechtse aartsbisschop bij de kanunniken van het aartsbisdom. Toen echter in 1723 Cornelis van Steenoven tot bisschop was gekozen, die in Rome van Jansenisme werd verdacht, benoemde Rome een tegen-bisschop, waaruit het schisma van de Oud-katholieke kerk is voortgekomen. En zo zitten er nu twee bisschoppen op de zetel van Sint Willibrord, nl. mgr. dr. A. Rinkel, het hoofd van de Oud-katholieke kerk, en mgr. dr. B.J. Alfrink, de roomse aartsbisschop!

In de kwestie van het diakonaat heeft het concilie wél van de oudheid willen leren, al heeft mgr. Spellman, de aartsbisschop van New-York, waarschuwend de vinger opgeheven en gezegd dat ‘we niet aan oudheidkunde moeten gaan doen’. In de apostolistische tijd hadden namelijk de diakens een zelfstandige functie in de kerk (zie b.v. Filippenzen 1:1). De huidige praktijk is echter deze geworden dat de wijding tot diaken een onderdeel is van het priesterschap: men wordt eerst tot diaken gewijd en daarna tot priester, maar als zelfstandige functie komt het diakonaat niet meer voor. Het concilie heeft nu met grote meerderheid besloten het diakonaat, dat men zou kunnen zien als een lagere graad van priesterschap, als zelfstandige functie te herstellen, klaarblijkelijk met de bedoeling het grote tekort aan priesters, dat in vele landen bestaat,



enigszins aan te vullen. Er zijn ook stemmen opgegaan om dit diakonaat ook voor gehuwde mannen open te stellen, maar anderen vreesden dat daardoor het aantal priesterroepingen dalen zou! Voor afschaffing van het celibaat van de priesters heeft nog niemand een lans durven breken, maar wie weet wat de toekomst nog voor ons verborgen houdt.

Een zeer belangrijke beslissing nam het concilie op dinsdag 29 oktober, toen het met een kleine meerderheid besloot het schema De Beata Maria Virgine (over de zalige Maagd Maria) op te nemen in het schema De Ecclesia (over de kerk), waarmee het op het ogenblik bezig is en dus niet als afzonderlijk schema te behandelen. De voorstanders van dit laatste waren en zijn van mening dat de moeder van Jezus - op het concilie van Efeze in 431 reeds als ‘moeder van God’ gehuldigd - buiten en boven de kerk staat en dat haar dus een afzonderlijk schema toekomt. Ja, verschillende theologen van deze stroming hebben reeds voorgesteld haar tot Coredemptrix (medeverlosseres met Christus) te proclameren, waardoor zij principiëel aan Gods zijde zou komen te staan, populair gezegd een godin zou worden. En toen dan ook op Allerheiligen 1950 de leer van de lichamelijke aanwezigheid van Maria in de hemel plechtig als dogma werd afgekondigd, was de verwachting gerechtvaardigd dat het nog eens zo ver komen zou. Maar de tegenkrachten die er ook waren zijn toch sterker gebleken: aan deze ontwikkeling is door het concilie voorlopig een halt toegeroepen. Maria blijft principieel tot de kerk, tot de gelovigen behoren, zij het ook dat zij daar de voornaamste plaats inneemt. Tenslotte zij nog vermeld dat het concilie de ‘rassendiscriminatie’ als in strijd met de christelijke leer veroordeeld heeft - wat natuurlijk, gezien de huidige wereldsituatie en het grote morele gezag dat de R.K. kerk in vele landen geniet uiterst belangrijk is - en dat het de bisschoppen vrijheid gegeven heeft in de kerkelijke liturgie, behalve in de essentiële gedeelten, het Latijn door de volkstaal te vervangen.