Hollands Maandblad. Jaargang 5

Zijn er nog politieke ministers?
A.F. Luyendijk

Vier jaar geleden, toen De Quay een kabinet probeerde te maken en een record aantal kandidaten voor de ministerseer bedankte, heeft men zich in woord en geschrift verdiept in de devaluatie van het ministerschap. Het was plotseling een dramatisch probleem -voor de verbitterde socialisten een welkome aanleiding om de politieke armoede en het gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel bij vooral de confessionelen eens in het licht te stellen.

En nu? Het hele probleem schijnt te zijn weggevaagd na de laatste formatie. Al waren de formatiepogingen een aanfluiting van het parlementarisme, de ministers had men in een minimum van tijd bij elkaar. Het is natuurlijk geen angst voor de commentatoren geweest, die de ministeriële kandidaten tot zo een vlotte aanvaarding van hun ministersposten heeft gedreven. Zij wilden graag minister worden en aarzelden niet. Men zou kunnen concluderen, dat de episode De Quay een inzinking was geweest en dat het ministerschap weer in hoog aanzien was komen te staan. Er bleek niets meer van gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel. Maar dus ook geen politieke armoe? Wij zullen zien.

Er is een andere zijde aan deze zaak. Zijn de mensen die in dit kabinet zitten, politieke

[p. 5]

figuren of vakministers? M.a.w.: zijn zij minister geworden op grond van hun stevige politieke beginselen en hun degelijke politieke ervaring - of alleen maar als bestuurders met een voldoende kennis van zaken? Ik zal het begrip ‘politiek’ zo ruim mogelijk nemen. Niet in de onnozel ruime betekenis van ‘lid van een partij’ (dan zou men in ons land over tienduizenden politici beschikken), maar in de zin van ‘politicus’, die minister is geworden door zijn bekendheid als parlementariër of door zijn publieke optreden als voorman van zijn partij.

In Engeland zijn alle ministers politieke figuren, ongeacht of zij kabinetsminister zijn of niet. Zij zijn allen lid van het Lagerhuis of het Hogerhuis. Zij zijn actieve politici, al zijn de politieke bedrevenheid en politieke werkzaamheid van de een groter geweest dan van de ander. De vakminister is in deze situatie niet uitgesloten, omdat men op de verschillende posten natuurlijk het liefst de meest bekwamen plaatst. Maar de politieke positie (ook vaak binnen de partij) geeft de doorslag.

Door de totaal andere structuur van de Nederlandse politiek, mag deze vergelijking met Engeland, die dikwijls wordt misbruikt, niet als bewijs gelden voor de minderwaardigheid van onze kabinetsvorming. Ik wil slechts aanduiden, wat men onder een politieke minister mag verstaan.

In Nederland is het altijd moeilijk geweest kabinetten samen te stellen met alleen maar politieke ministers. Feitelijk heeft men sinds 1848 steeds met een mengsel van politieke ministers en vakministers moeten werken, al lag het zwaartepunt veel meer dan tegenwoordig bij de politiek, bij het beginsel. Er is hierover al onbehagen ontstaan ten tijde van Kuyper, die het denkbeeld heeft gelanceerd een ‘inner cabinet’ te vormen van zuiver politieke ministers, die de beslissingen in de politieke kwesties zouden moeten nemen. De vakministers zouden hieraan niet te pas komen. Er is wel over gediscussieerd, maar het denkbeeld was niet populair, omdat de antirevolutionair het vraagstuk te simpel had voorgesteld. Dat is jammer geweest, want Kuypers opvatting was niet zo slecht, zeker niet wanneer men het parlement in zijn beschouwingen betrekt.

In het kabinet-Marijnen, verrassend vlot geconstrueerd, zitten vijf politici in de ruime betekenis: Biesheuvel, Bogaers, Toxopeus, Witteveen en mevrouw Schouwenaar. Men kan in dit lijstje een correctie aan brengen. Witteveen en mevr. Schouwenaar hebben als leden van de liberale Eerste-Kamerfractie nooit midden in de politiek geleefd en ten aanzien van de laatste zou men nog kunnen aanvoeren, dat zij een volstrekt onpolitiek departement heeft gekregen, dat men gelijk kan stellen met bijv. volksgezondheid. Laat ik het echter bij deze vijf houden. Dan blijven er nog acht over.

Die acht zijn vakministers. Tegenwerping: er zijn nota bene vier oud-ministers



onder en drie oud-staatssecretarissen. Zijn dat soms geen politici? Het antwoord is: deze oud-ministers en oud-staatssecretarissen zijn geen politici. Marijnen was ambtenaar, later secretaris van de katholieke werkgevers, werd minister van landbouw zonder een greintje politieke ervaring. Hij was vakminister (zelfs niet helemaal) en is dat vier jaar lang gebleven, totdat hij, als laatste mogelijkheid voor de K.V.P. ministerpresident werd. Van Aartsen komt ook uit de ambtenarij, is ook secretaris geweest van een werkgeversorganisatie, was weliswaar wethouder van Den Haag, maar kan daaraan geen politiek brevet ontlenen, omdat het wethouderschap een bestuurlijke functie is geworden en vrijwel niets politieks meer heeft. Veldkamp, oud-ambtenaar, is jaren-

[p. 6]

lang staatssecretaris geweest en minister geworden op grond van zijn kennis van de sociale wetgeving. Luns, zoals alle Nederlandse ministers van buitenlandse zaken, is géén politicus. Zo uit de carrière is hij op de ministerszetel terechtgekomen. Dat hij politiek zo geëxponeerd is geweest, heeft hem nog niet tot politicus gemaakt. Geen van deze vier ministers heeft ooit werkelijk zitting in het parlement gehad.

De oud-staatssecretarissen. Scholten is nooit Kamerlid geweest, politiek was hij een totaal onbekende (bij de C.H.U. zeer gebruikelijk); De Jong is technicus, heeft zich nooit op enige manier met politiek beziggehouden; Bot is een verdienstelijke ambtenaar geweest, die door zijn kwaliteiten staatssecretaris is geworden op hem bekend terrein en nu minister van O.K. en W., zonder dat hij ‘in de politiek’ heeft gezeten. Deze vier oud-staatssecretarissen, thans ministers, komen uit de buitenpolitieke sfeer.

Resteert minister Andriessen, oud-ambtenaar/hoogleraar, die aan het politieke spel part noch deel heeft gehad en wiens christelijk-historische beginselen zeker niet zo rotsvast zijn als die van mr. Beernink.

Een Nederlandse minister is van oorsprong, men vergeet dat wel eens, een ‘hoofd van een ministerieel departement’. Na 1848 is hij dat in naam gebleven (pas bij de Grondwetswijziging van 1938 is hij officieel minister geworden). Na de vorming van de politieke partijen is hij geëvolueerd tot een politieke figuur, die de politieke leerschool van het parlement heeft gevolgd, die de risico's van het politieke vak kent en die de regels van het politieke spel ook kent. De ontwikkeling van de laatste jaren (reeds duidelijk in de kabinetten-Drees en in het kabinet-De Quay even sterk als nu) gaat steeds meer in de richting van vakministers, van hoofden van de ministeriële departementen, voor wie het politieke risico geen dreiging meer is en de ministersfunctie veel meer een bestuurlijke dan een politieke topfunctie is. Die opvatting sluit niet uit, dat zulke mensen hun werk voortreffelijk verrichten (over het kabinet wil ik geen voorspellingen doen), maar ik beschouw haar wel degelijk als een symptoom van politieke armoede. De schuld ligt evenzeer bij het parlement, dat geen politiek verzet pleegt tegen deze ontwikkeling. De twee grote politieke debatten in de nieuwe parlementaire periode waren onbenulliger dan ooit.

Aldus, er heerst wel degelijk politieke armoede. En tegelijkertijd ambtelijke welvaart. Ik heb het woord ontwikkeling gebruikt, doch zie een regressie. Anderen zullen wèl een ontwikkeling waarnemen, een ‘gezonde’ ontwikkeling naar de a-politiek, naar een vorm van democratisch corporatisme.

Mèt de S.E.R. en vak-kabinetten blijft er heel weinig ruimte over voor politiek. Een vergelijking met de gaullistische kabinetten gaat bepaald niet mank.