Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 1]

Hollands Maandblad
tijdschrift voor literatuur en politiek
vijfde jaargang · nummer 196 · november 1963

Een jaar na terugkeer

Vandaag is het precies een jaar geleden dat ik, tussen achthonderd anderen in hun eerste grijs, bij de railing naar het meren aan de Rotterdamse kade stond te kijken. Terug uit Nieuw Guinea, na een eindeloos lijkend half jaar. Het schiet me opeens te binnen, en ik ben er verbaasd over. Nu, achteraf, lijkt het een heel korte episode van jaren geleden. Het schijnt meestal zo te gaan met tijdelijke scherpe onderbrekingen van het gewone doen: als je erin zit kruipt de tijd, achteraf blijkt hij omgevlogen en definitief, dus lang, voorbij. Maar Nieuw Guinea is daar wel een heel sterk voorbeeld van. Een zaak en een ervaring waar mijn gedachten bij het van boord stappen nog tot overlopens toe mee vol zaten, waren twee maanden later helemaal uit mijn aandacht verdwenen. Veel minder schokkende ervaringen van veel langer geleden hanteer ik geregeld bij wat ik denk en zeg; Nieuw Guinea is als een steen naar de bodem gezakt, en als het daar nog invloed uitoefent is het op een voor mijzelf moeilijk herkenbare manier.

Als dit snelle wegebben van de aandacht alleen een persoonlijke kwestie was, zou ik niet om een verklaring verlegen zitten, maar het is meer dan dat. Nederland, althans een groot aantal Nederlanders, heeft vorig jaar een paar maanden lang roodgloeiend gestaan van opwinding. Eerbiedwaardige hoogleraren werden voor landverraders, ministers voor beulen gescholden door mensen die kort daarvoor de politiek nog met een moedeloos schouderophalen afdeden. Politieke medestanders van jaren bleken plotseling door een muur van meningsverschil gescheiden. Veel mensen moeten het gevoel gehad hebben dat hun ogen geopend werden voor politieke realiteiten in Nederland waarvan ze het bestaan nooit hadden vermoed. Van dat alles is geen spoor overgebleven.

Het verbazende is niet dat de discussie

over de Nieuw-Guinea-kwestie is gestopt: zelden is een internationaal conflict grondiger uit de wereld geholpen. Dat sommige periodieken zonnige reportages over Soekarno en zijn land begonnen te publiceren, terwijl een maand eerder de vlammen van Soekarnohaat er nog afsloegen, is gekker, maar op zichzelf niet iets om veel woorden aan vuil te maken. Dat van de twee hoofdverantwoordelijken voor een niet bepaald geslaagd te noemen beleid er één nu nog minister van buitenlandse zaken is, terwijl de ander is opgeklommen tot minister van o.k. en w., is heel vreemd. Het vreemdste vind ik misschien toch, dat de plotselinge luciditeit, die mij en sommigen van mijn vrienden het gevoel gaf dat de vriendelijke façade van ons Nederlands samenlevinkje instortte, weer helemaal verdwenen lijkt. Het merendeel van de ministers en kamerleden bleek in een crisisje te dom, of te emotioneel gebonden aan het verleden, om de elementaire feiten onder ogen te zien. Met een groot aantal intellectuelen ging het net zo; vele anderen waren te bang voor hun carrière om hun mond open te doen. Hitsers als Lunshof bleken griezelig veel weerklank te vinden. Het leek mij een inzicht waartoe Nieuw Guinea maar een aanleiding was, en dat ook na de oplossing van het geschil geldig zou blijven. En toch, hoewel niets de juistheid van het inzicht aantastte, leek het een paar maanden later in de algemene opluchting verbleekt.

Misschien is het een kwestie van zelfbescherming. Men kan het economische, politieke en intellectuele bedrijf in Nederland zien als een weerzinwekkend gedoe van bovenbazen, hun secretarissen en omhoogstrevende minvermogenden, of men kan er zich mee vereenzelvigen en het beschrijven als een lang niet onaardige schikking in der minne van veel ingewikkelde zaken. Voor beide standpunten valt veel te zeggen, maar het laatste levert meer op en is beter voor de geestelijke gezondheid. Het innemen ervan wordt bovendien makkelijker gemaakt door de groeiende welvaart. Steden en buitenwegen dreunen van de dafjes, de eenden en de opels, maar ons eigen bezit van zo'n ding maakt dat we kunnen gaan waar we willen, al is het daar door de vele anderen minder de moeite waard dan vroeger. Steeds meer komen we terecht in verschrikkelijke huisaanplantingen, die de laatste stukjes onbebouwd terrein eerlijk delen met veeteelt- en akkerbouwgronden: iedereen aanvaardt dat lot in vreugde om het eindelijk eigen flatje in de vrije sector. Voor iedereen is er een goede baan, ook voor wie niet mee wil doen aan het voor-

[p. 3]

zichtige, eerbiedige manoevreren om de nòg betere banen. Zelfs voor wie helemaal geen baan wil valt er nog wel eens een kruimeltje welvaart mee te pikken tegenwoordig, zeker met wat artistiek of ander talent. We zijn niet arm en niet staatsgevaarlijk, dus de politie bedreigt ons niet. We zijn maar een kleine mierenhoop, maar heel wat soepeler en aangenamer georganiseerd dan de meeste andere. Het grootste deel van de wereldbevolking zou dolblij zijn met onze irritaties, die onvermijdelijk vastzitten aan veel moois. Waarom dan ach en wee roepen? Omdat een mens misschien wel een mier is, maar een mier met zenuwen.

Zo, dat staat er. Het is een aanhef voor een stuk over politiek voor het Hollands Maandblad, zoals ik er het afgelopen jaar verschillende geproduceerd heb zonder ze ooit af te maken. Deze keer ga ik door, want ik geloof dat ik onder het schrijven de oorzaak van die stagnatie heb ontdekt: sinds Nieuw Guinea ben ik een mier die zijn nest kwijt is, maar die zich probeert te gedragen alsof er niets aan de hand is. De vanzelfsprekende identificatie met het standpunt van de samenleving, met alle kritiek die men daarbij op bepaalde verschijnselen erin hebben kan, gaat me niet meer overtuigend af. Sommigen hebben dat outsidersgevoel van jongsaf, anderen lopen het op door een klap met een gummistok of de ontdekking dat ze deel uitmaken van een minderheidsgroep; bij mij was Nieuw Guinea ervoor nodig.

Vòòr die tijd was ik een insider, een Nederlands progressief met mate en redelijkheid. Misstanden genoeg, maar die zijn er om opgeruimd te worden, al duiken er altijd nieuwe op. Lunshof en Charles, Pieter 't Hoen en Luns: weliswaar betreurenswaardige, maar toch vooral komische uitwassen van de Nederlandse samenleving. Met de bewapening en de arme landen gaat het mis, maar er zijn lichtpunten, we redden het nog wel. Altijd bereid de omstandigheden in bescherming te nemen tegen paniekhazen en ongebreidelde kankeraars. Ook in dienst een redelijk goed militair: een hekel aan de dienst zelf, maar begrip voor de noodzaak ervan.

Toen werd ik, door de komische regering van De Quay, Luns en Visser, in de kraag gepakt en in Sorong neergezet; een paar futiele gebaren waren het enige dat ik terug kon doen. Ik leerde de Elsevierlezers daar van dichtbij kennen, en merkte dat zij even sterk en met meer recht een insidersgevoel over Nederland hadden. Ik merkte ook voor het eerst iets van het ongerichte, maar drukkende wantrouwen, gebaseerd op grondeloze onkunde, van de Nederlandse gewone man tegen de hoge heren, die hij toch al kankerend blijft volgen door dik en dun. Hier was een steekproef van Nederlanders, en ik was er een geïsoleerde minderheid van één. Het is iets anders om zoiets van te voren te bedenken dan het te ondervinden; een paar maanden lang was ik een soort neger, zij het een geprivilegeerde. Ik vond dat mijn vrienden thuis zich lang niet genoeg over mijn zaak opwonden, al deden ze nog zo hun best. Ik kon het Nederlandse volk plotseling niet als minder vreemd zien dan een pas ontdekte papoeastam. De normale omstandigheden zijn allang weer teruggekeerd, maar ik denk dat ik die visie nooit meer helemaal kwijtraak.

Mijn politieke opinies zijn vrijwel onveranderd gebleven. Ik praat nog net zo, maar ik mis de langere adem die nodig is om er over te schrijven. Daarvoor lijkt het insiderschap nodig, de fictie dat men deelneemt aan een proces van politieke besluitvorming, dat men zoal niet voor gelijkgezinden, dan toch voor op dezelfde manier denkenden schrijft. Het is een fictie die men best als fictie mag doorzien, maar die stand moet houden zolang het schrijven van een artikel duurt. Ik geloof nog steeds dat internationale samenwerking nodig is om een kernoorlog te voorkomen, dat de individuele vrijheden waard zijn om verdedigd te worden, dat de arme landen ontwikkeld moeten worden. Maar ook ben ik er vast van overtuigd dat er van een ontwapening niets komt, dat het gevaar voor kernoorlog zal blijven dreigen, dat het nationalisme en de vreemdelingenhaat overal in de wereld, ook in Europa, groeien, dat de arme landen waarschijnlijk arm zullen blijven en zeker voor onafzienbare tijd tyranniek zullen worden geregeerd, en dat de verdediging van individuele vrijheden steeds meer berust op een bondgenootschap met krachten die die vrijheden, als het hun uitkomt, zonder aarzelen zullen laten vallen. Wat Nederland betreft: dat is, alle succesvolle sociale en politieke hervormingsacties ten spijt, hard bezig een tot de nok volgestouwd en vrijwel onbewoonbaar landje te worden, al was het alleen maar door het lawaai. De overgrote meerderheid lijkt met die ontwikkelingen best tevreden, en kijkt er wel voor uit zich ontevreden te laten maken. Niet alleen Nederland, maar daardoor de hele wereld lijkt me van een nukkige vriend tot een zich soms wel aardig voordoende vijand te zijn geworden. Vervreemding, noemde de Jonge Marx dat geloof ik.

Zoals gezegd, het is een ongezonde

[p. 4]

houding, maar ik zit er mee, en ik ben de enige niet. Wat valt eraan te doen? Marx was een revolutionair, die de energie en het genie had om een theoriebouwwerk op te richten waarmee hij de noodlottige gang van de geschiedenis tòch nog aan zijn kant wist te wrikken. Zijn theorie is bouwvallig, en er is niets voor in de plaats gekomen dat vertrouwen in revoluties kan geven. Een andere oplossing, onder Nederlandse intellectuelen meer gebruikelijk, is het zich handenwringend terugtrekken in de studeerkamer, van waaruit de banbliksems gelijkelijk over de hele wereld verdeeld worden. Unilateralisten, derdeweggers, kleinekoudefronters, heiligen voor een cent: voor hen slik ik alles in wat zij in het voorgaande met instemming gelezen mochten hebben.

Ik blijf geloven dat het een plicht is zo redelijk mogelijk te zijn bij het denken over politiek, dat het verkeerd is hysterische angst- en haatgevoelens bij zich toe te laten over Duitsers, Chinezen, Amerikanen, Hollanders, communisten, militairen, blanken, negers of Elsevierlezers, dat goede zaken verdedigd moeten worden waar de gelegenheid zich voordoet, dat groter en kleiner kwaad onderscheiden moet worden ook als dat slecht is voor de zenuwen. Ik weet alleen niet goed waarop het geloof in die plicht berust. Niet op het vertrouwen dat, als maar genoeg mensen hetzelfde doen, alles in orde zal komen. Ook niet op een gevoel van medeverantwoordelijkheid voor de samenleving, zoals de muis zijn verzoek aan de olifant om hem niet op de kop te trappen motiveerde. Ook niet op een geloof in eeuwige waarden. Hoogstens op een gevoel van verantwoordelijkheid tegenover zichzelf: een mooi woord voor ingebouwde trouw aan het eigen denkmechaniekje. Dat mechaniekje is een cultuurprodukt, een arabesk in de menselijke evolutie, niet erg nuttig, misschien in het algemeen zelfs schadelijk voor het voortbestaan van de soort of het zich prettig voelen van het individu. Maar goed, het werkt en zal dat wel blijven doen zolang we niet ernstig beschadigd worden. Dat is alles.

Natuurlijk zal ik weer aan het pleiten slaan voor internationale ontspanning, tegen de politiek van Portugal en Zuid-Afrika, voor het schrijversloon, tegen het dempen van de Amsterdamse grachten, zonder telkens zorgelijk het hoofd te schudden over de paradoxale basis van die pleidooien. Wie zich voldoende opwindt om de wereld ergens over toe te spreken, merkt meestal in het donker van de zaal de duizenden onbewogen kattenogen niet op. Als het, zoals nu, een keer tot mij doordringt, is de aanblik genoeg om blazend in de gordijnen te springen.

A. Nuis