Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 38]

De pad III
D. Hillenius

blank en bruin hoeft elkaar niet te haten
Slauerhoff

21. Ik zag een klassieke bruid wandelen, veel witte fladders, boeket witte anjers in de hand. Al wit wat er aan was. Ook de lakens moeten tot die tijd wit zijn gebleven.

Prompt sloeg ik op het Nederlands Etymologisch Woordenboek door Jan de Vries, Aflevering 1 (A-dorp), blz. 91:

bruid znw. v., de huidige bet. sedert Napoleon; in ouder nl. ‘verloofde, pas gehuwde vrouw’, mnl. bruut...

Hier onderbreek ik even want mijn daarvoor gevoelig oog heeft een paar alineas verder al gezien ‘De etymologie is onzeker’. Voor mij een niet zo bedoelde vrijbrief (billet-doux).

In welke samenhang kan de A.B.-sprekende Nederlander het woord bruut plaatsen? In de betekenis van beestachtige kerel, wat hier niet zinvol kan zijn, of afgeleid van brut of bruto. Beide richtingen komen in aanmerking.

Een vin brut is een te jonge wijn, die nog niet de verleidelijkheid, het raffinement, de duizend verschillende tintelende wrangheden van een belegen wijn heeft gewonnen.

Van bruto zegt De Vries ‘gebruikt voor de tezamen met de verpakking gewogen handelswaar’, dat wat er niet toe doet is nog inbegrepen.

In het ene geval krijgt bruid de associatie mee van iets te weinig, in het andere van iets te veel.

Weer even terug naar De Vries' bruid:

Zeer gewaagd is de afleiding uit de wt. *bher (zie: boren¹⁾) en een oudgerm. auja ‘geluk’...

J. Trier, Zs. der Savigny-Stiftung für Rechtsgesch. 65 Germ. Abt. 1947, 254-5 gaat ook van de wt. *bher uit, maar dan van een betekenis ‘gevlochten omheining’ > ‘dingvergadering’; dan zou de bruid de pasgehuwde zijn, die in de kring der familie intreedt (vgl. broeder).

Denk i.v.m. de witte fladders ook aan heksenkring, witte wieven etc. Daar komen van zelf de eerste paddestoelen en wat daar op zou moeten zitten.

Geheel anders weer... W. Krogmann WS 16, 1934, 80-90 die denkt aan on. brjōta ‘breken’ en dan uit een bet. ‘wetsbreuk’ af te leiden.

De kuise verbeelding van deze letterkenners, alsof breken in verband met bruid geen andere richtingen kan wijzen. Denk maar aan de verpakking die nadrukkelijk (drukknoopjes) openmoet, aan het laken dat bij sommige volken later aan de omstanders getoond wordt.

Daar het aan het frank. ontleende fra. bru en de uit het alemannisch overgenomen rhaetoromaanse woorden brit, broit, breit, brud ‘schoondochter’ betekenen, kan men vragen, of dit ook de oude bet. geweest kan zijn; daarop zou kunnen wijzen... etc.

Onbegrijpelijk dat Jan de Vries, na het woord brit te hebben neergeschreven en na in zijn hoofd te hebben (hij zal toch zoiets wel eens gezien hebben) dat een bruid een in het wit geklede maagd is, niet gedacht heeft aan de White Goddess, aan Brigit, Brigid of Birgit, of, als hij Graves zoals zoveel letweters alleen maar een phantast vindt (phantaisie bestaat niet), dat hij zo weinig zijn eigen kaartsysteem in het hoofd heeft dat hij vergeten is (Jan de Vries op. cit. p. 46) ‘het germ. woord *berhta, dat in onze taal verloren gegaan is’.

De Vries haalt dit *berhta zelf aan in samenhang met de helder-witte kleur van de berkenbast. Graves, The White Goddess: ‘In Gaelic Scotland her (i.e. Brigit's) symbol was the White Swan and she was known as Bride of the Golden Hair, Bride of the White Hills... Bridewell, the female penitentiary in London, was originally a nunnery of hers’ (in de vorm van Saint Brigit) (cursivering van mij).

Nu moeten wij een paar vreemde overstappingen doen, hetgeen voor kenners van het ingewikkeld netwerk der hersens geen onverwachte noodzaak is.

In het gedicht Wilhelmina, bij haar laatste koningschap, schrijft Chr.J. van Geel in één adem ‘de witte wijfjesbeer, de witte pad van het verzet’. Pad en beer is voor hem één pot nat (pat noct = nachtpad).

Hoe kan dat?

1) Laat ik hier vast de eerste verwijzing geven naar de vele graafpadden, die achterwaarts schoffelend met de achterpoten zich zelf letterlijk de grond in boren.

[p. 39]

Afstappend van bruid in de richting van de stam *berhta, doorlopend in het gebied van berk zien wij (De Vries op. cit. p. 46 bij berk:) ‘on. björk’ en van björk met als omgeving björn, Jörg, Björn, bruin = beer.

De White Goddess was ook Queen of the Circling Universe, waarvan de as zoals bekend gelegen is in de Poolster. Boreas, het Noorden, was haar gebied (wit, vandaar al die ontdekkingsreizigers). Boreas staat weer in verband met beer.

Graves: ‘Another name for the Goddess of the Mill was Artemis Calliste, or Callisto (“Most Beautiful”), to whom the she-bear was sacred in Arcadia...’. Eén van de wegen bij björk afslaand kwamen we dus bij beer, steeds nog in de invloedssfeer van de White Goddess. Maar beer volgens de onverdacht-nietphantaserende De Vries (op. cit. p. 37) betekent eigenlijk ‘het bruine dier’.

En bruin volgens de zelfde onuitglijdbare pen (p. 92): ‘bnw. mnl. bruun, os. ohd. ofri. oe. brün, on. brünn. - lit. běras ‘bruin’, gr. phrúne, phrúnos ‘pad’.

Het vreemde is dat uit vele padverzen (zie Pad I) is af te leiden dat pad w.s. het natuurlijk symbool is voor de Mons Veneris (Chr.J. van Geel: ‘een slak verlaat hem korter, ronder, de horens nog intact.’ D. Hillenius: ‘de pad van mijn lief heeft een worm opgegeten’).

Zo komt men, met als kleurgevende zijpaden padhaar (Van Dale 1914: (gew.) kort en vlassig haar op wang en hals: het eerste dons van een nestvogel), over paddebloot,



weer terug naar bruid. Waarbij niet vergeten worde paddenkruid, volksnaam voor maan-varen (de maan met haar wit wrattig uiterlijk is het domein van de Goddess).

Wanneer men deze verbindingen, vertalingen en associaties in beeld brengt (de directe afleidingen door ongebroken lijnen, de vagere door stippellijnen) krijgt men wellicht een benaderend plan van de hierbij betrokken hersenbanen. Misschien is dat de richting waarin zich een steeds meer van kennis geladen poëzie zal ontwikkelen.

Dichter bij zal men natuurlijk komen met een driedimensionaal beeld, maar voor dit blad kon bruin (zie boven) dat niet trekken (pag. 40).

23. Chr.J. van Geel: Padbrief aan de zeergeleerden, jonkvrouwe Stoop en de heren Zwager, Nuis en Hillenius

Clovis^* van padden weet het naadje
hij voerde ze knielend in zijn schild:
drie gouden lelies op azuur.
Vijanden vielen dood waar hij
zijn omgedroomde padden hief -
en zo ontstond la France, de Gaulle.

De schoonheid is niet voor de poes,
niet van de lucht zolang ik voer.
Wel tweemaal eet hij zijn gewicht
als nacht het vliegend zonlicht eet.

Zijn ster is schaduw tegelijk,
hij is de wenkbrauw van een anker,
hart in de sneeuw, hij heeft geen ogen
als hij slikt, schoorvoetend mooi
glanst hij, maar dood regeert de armen,
de honger knaagt reeds aan het hart.

24. De Heer S. Sybesma, Heerenveen (veel dank) wijst mij ‘op de Friese uitdrukking: “lytse podden” (pod is het Friese woord voor pad) voor: kleine kinderen, “dotjes” - Friezen noemen hun kleine kinderen dus onder meer: “kleine padden”!’

In verband met 21. is dit niet verbazingwekkend (Graves:) ‘in Athens at the festival of Artemis Brauronia, a girl of ten years old and a girl of five, dressed in saffron-yellow robes in honour of the moon, played the part of sacred bears.’

In E. Fuhrmann, Das Tier in der Religion lees ik op p. 6: (onder het hoofd Der Bär) ‘... ist zu bemerken, dasz Björn, Börn etc. in engster Verwandtschaft zu schwed. Barn, dem Kinde schlechthin steht. Da der Nordpol als Ausgangspunkt des Lebens in solchen Fällen bezeichnet und gedacht ist,

* roi

[p. 40]

so ist der Nordpol auch der Mutterpunkt, und das erste Tier, das daraus hervorgeht, kann wohl als Kind bezeichnet worden sein, wenn dabei die Beziehung zu dem Wortstamm Bar erhalten blieb.’

24. Er zijn meer verbindingen tussen pad en beer. Padden zijn speciale afgezanten van Moeder Aarde, volgens sommige dichters manifestaties van de aarde zelf (aardmondjes,

een pad is voor de aarde
wat een blad is voor de plant
een ademhand).

Lezen wij dan wat bovengenoemde Fuhrmann schrijft over een tweede rij woorden voor beer, respectievelijk Latijn, Frans, Spaans, Sanskriet, Armeens, Baskisch, en osset., Ursus, Ours, Oso, Arth, Artsch, Artza en Ars: ‘Diese Reihe hat zwei wesentliche Beziehungen: Erstens zu einer Wortreihe Ard-Erde und zweitens zu einer Reihe: Erz, Archi, Arzi, etc., mit dem wir etwas Uraltes bezeichnen, einen Ausgangspunkt, etc.’

(In het vorige nummer - De pad II, noot 21 - begon een versregel van Chr.J. van Geel met ‘het oosten toegevend’; dat moest zijn: ‘het oosten toegewend’).