Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 8]

De noodzaak van Gaullologie
G. van Benthem van den Bergh

Als men een bepaalde voorstelling van de wereld heeft, is het moeilijk voorstelbaar, dat een ander de wereld wel eens geheel anders zou kunnen zien. Men kan zich wel indenken, dat er meningsverschil mogelijk is over de wijze, waarop bepaalde met de eigen voorstelling samenhangende doeleinden moeten worden bereikt. Dergelijk meningsverschil hangt immers samen met uiteenlopende belangen. Zo kan men er ook inkomen, dat iemand probeert de eigen positie zo sterk mogelijk te maken, al gaat dat ten koste van wat meningsverschillen met de in wezen toch gelijkgezinden. Maar dat de evidentie van de eigen voorstellingswereld en de daarmee nauw verbonden politieke doeleinden door de ander niet zou worden aanvaard, neen, dat kan eigenlijk niet.

Voor al diegenen, voor wie de eenheid van het Westen, de noodzaak van Europese eenwording en in het algemeen steeds verdergaande internationale samenwerking de meest fundamentele gegevens in de naoorlogse wereldconstellatie zijn, is het moeilijk te aanvaarden, dat een Westers staatsman wel eens een geheel andere voorstelling van de politieke wereld zou kunnen hebben. Al wist men wel, dat De Gaulle er anachronistische ideeën wat betreft de vorm van Europese en internationale samenwerking op nahield, niemand - in ieder geval geen van de getroffen regeringen - had er werkelijk ernstig rekening mee gehouden, dat De Gaulle zowel de Europese eenwording als de eenheid van het Westen op het spel zou durven zetten.

Maar ook nu hij dat gedaan heeft, is er nog allerminst communis opinio over wat De Gaulle nu eigenlijk precies wil. Dat heeft de onaangename consequentie, dat er evenmin een duidelijke lijn in de voorgestelde tegenmaatregelen is te bespeuren. Dat er Gaullologie bedreven moet worden lijkt mij daarom moeilijk te betwisten. De Gaulle zelf zal immers nooit precies zeggen wat hij wil. Dat zou ingaan tegen zijn opvatting over hoe een ‘chef’ zich moet gedragen, wil hij zijn optreden met succes bekroond zien. De volgende passage uit Le Fil de l'Epée (geschreven in 1932 en volgens de flap van de pocketuitgave: ‘... une philosophie de l'Histoire par un homme qui allait bientôt être appelé à faire l'Histoire’) maakt duidelijk waarom: ‘Et, tout d'abord, le prestige ne peut aller sans mystère, car on révère peu ce que l'on connait trop bien. Tous les cultes ont leurs tabernacles et il n'y a pas de grand homme avant ses domestiques. Il faut donc que dans les projets, la manière, les mouvements de l'esprit, un élément demeure que les autres ne puissent saisir et qui les intrigue, les émeuve, les tienne en haleine’.

Inzicht in de doeleinden van De Gaulle kan daarom niet verkregen worden door zich te baseren op wat hij er zelf over zegt. Blijdschap over het feit, dat De Gaulle zich niet aan zijn aanvankelijke onvoorwaardelijke steun aan ‘Algérie Française’ heeft gehouden, betekent niet, dat wij op zijn betuigingen van trouw aan de EEG en de NAVO kunnen vertrouwen. Een interpretatie is dus noodzakelijk.

De belangrijkste vraag, die dringend om oplossing vraagt, is of De Gaulle alleen maar in het algemeen streeft naar vergroting van aanzien en invloed van Frankrijk (en ‘Europa’?) of dat hij een duidelijk omlijnd plan heeft om dat te bereiken.

De belangrijkste bijdrage aan de Gaullologie, die ik tot nog toe heb gelezen, heeft mij in ieder geval overtuigd, dat het laatste het geval is. De schrijver, René Courtin, geeft door de titel van zijn boek L'Europe de l'Atlantique à l'Oural aan, dat hij deze uitlating van De Gaulle ernstig neemt. Hij heeft de geschiedenis van die ‘formule aveuglante de clarté’ nagezocht - aan zijn boek zijn 40 bladzijden verklaringen van De Gaulle over die formule toegevoegd, waarvan de laatste dateert van 15 juni 1963 -, er de inhoud en de gevaren van geanalyseerd, terwijl hij bovendien kans heeft gezien om

[p. 9]

het gehele optreden van De Gaulle sinds 1958 vanuit het ‘Grand Dessein’ te beschrijven. Wat is de grondgedachte van dit meesterplan?

‘L'Europe de l'Atlantique à l'Oural’ is niet een dromerij of een pressiemiddel, dat moet dienen om Frankrijk een belangrijker plaats in het Atlantisch bondgenootschap te geven. Integendeel, het Atlantisch bondgenootschap, dat er is zonder dat De Gaulle het heeft gewild - het is immers een indirect gevolg van Jalta, waar De Gaulle tot zijn grote woede en vernedering niet was uitgenodigd - moet verdwijnen. Dat opent de weg voor een nieuw wereldevenwicht, waarin Europa onder leiding van Frankrijk de rol kan spelen, die De Gaulle toekomt (Courtin: ‘Le Général veut écrire dans l'Histoire Universelle des Peuples des pages mémorables dignes de l'image qu'il se fait de son génie et de son destin’). Binnen het Atlantisch bondgenootschap is voor Frankrijk - en De Gaulle - een dergelijke rol niet weggelegd.

Bovendien betekent de NAVO, dat Frankrijk beschermd wordt door de Amerikanen, die De Gaulle een felle haat toedraagt vanwege de vernederingen hem door Roosevelt aangedaan. Neen, het zou veel beter zijn als Europa weer op de grondslag van de in de 18e eeuw bestaande structuur zou worden ingericht: mèt Rusland, dat vanouds de Franse cultuur bewondert en respecteert. De Gaulle minacht ideologieën en geeft zich geen rekenschap van de messianistische wervingskracht van het marxisme, dat volgens hem niet meer is dan een historisch toeval, dat niets verandert aan het wezen van de Russische natie. Bovendien is Rusland ‘nation blanche d'Europe’ (persconferentie 10 november 1959), en het zal zich daarom bedreigd zien door de ‘multitude jaune qu' est la Chine’ (idem), die zich door niets zal laten weerhouden om een wereldmacht te worden en daarbij zeker aanspraken zal maken op Siberië, het Algerije van Rusland.¹⁾ De Oeral is dus niet gekozen, omdat het de traditionele geografische grens van Europa is, maar omdat het eigenlijke, ‘het blanke’, Rusland daar ophoudt.

Dit zijn de overwegingen, die De Gaulle ertoe hebben gebracht om het idee van Europa als derde macht op te geven. Dat was toch al niet zijn eigen idee, en had bovendien het nadeel tot Europa aan deze zijde van het ijzeren gordijn beperkt te zullen blijven, dat daardoor te zwak zou zijn om een rol van veel meer betekenis te spelen dan het evenwichtspel van Tito of Nasser. Neen, zegt Courtin: ‘L'Europe de l'Atlantique à l'Oural présentera au contraire tous les attributs de la noblesse, de la grandeur et de la puissance. Elle est possible puisque par un trait de génie, de Gaulle a su découvrir que la Russie était disponible’.

De ‘balance of power’ in de wereld zou dan komen te berusten op de Angelsaksische groep in het Westen, China in het Oosten, en in het centrum het weer verzoende grote Europa, ‘dépositaire de la mesure et de la sagesse et gardienne de la culture’.

Maar om dit alles te verwezenlijken moet Frankrijk eerst een groot aantal vrije Europese landen om zich verzamelen. Het Franse atoomwapen (en het losmaken van de Franse militaire macht uit de NAVO) en het Europa van de Zes zijn daarvoor de geeigende middelen, die Frankrijk enerzijds voor Rusland een aantrekkelijke gesprekspartner maken, het anderzijds in staat stellen een aan Rusland gelijkwaardig tegenwicht te vormen in de op te richten gemeenschappelijke organisatie.

Duitsland bekleedt een sleutelplaats in het ‘Grand Dessein’. Enerzijds zijn de Germanen het gevoeligst voor heldenverering en het soort leiderschap van De Gaulle, anderzijds worden zij voortdurend gekweld door het bestaan van de D.D.R. Duitsland moet daarom eerst worden gewonnen: Frankrijk zal door een harde houding ten aanzien van Berlijn tonen Duitslands beste vriend te zijn (maar dat is geen beletsel voor de erkenning van de Oder-Neisse grens, nodig om Polen, ook een traditionele bondgenoot van Frankrijk, straks uit de Russische invloedssfeer los te weken). Adenauer wordt gevangen in het Frans-Duitse vriendschapsverdrag, hetgeen overigens voor De Gaulle geen beletsel is om ten tijde van de ondertekening Engeland tegen de manifeste wil van Duitsland uit de E.E.G. te houden (tezelfdertijd opent hij wel de deur voor Denemarken, nodig voor het tegenwicht tegen Rusland in het nieuwe Europa en probeert hij Spanje uit de Amerikaanse invloedssfeer te halen!).

1) Dat was niet de eerste keer, dat De Gaulle een dergelijke racistische verklaring aflegde. Tijdens de rondreis, die hij in 1958 door Frans Afrika maakte om voor de Communauté te werven, verdedigde hij in een rede te Brazzaville de Communauté en de daaraan verbonden militaire overeenkomsten met een beroep op het gele gevaar, dat zich in Afrika van zijn bevolkingsoverschot zou ontdoen, als Frankrijk niet pal stond voor de verdediging van haar zwakke broeders (Zie H. Gollwitzer, Die Gelbe Gefahr, een bijzonder interessante geschiedenis van dat begrip en de rol, die het in de geschiedenis van het kolonialisme heeft gespeeld.) Courtin verwondert zich juist vanwege het bestaan van de Communauté over het racistische karakter van De Gaulle's verklaring, maar ook dat blijkt weer in de ‘Grand Dessein’ te passen!

[p. 10]

Het plan moet dan als volgt in werking gesteld:

Met Adenauer in de ban van De Gaulle en het Frans-Duitse verdrag, kan De Gaulle een verdrag sluiten met Rusland, waardoor Duitsland op democratische wijze zal worden herenigd. Als tegenprestatie krijgt Rusland de erkenning van de Oder-Neisse grens en het terugtrekken van Amerikaanse troepen uit Europa. Alle Europese landen aan beide zijden van het ijzeren gordijn worden dan uitgenodigd om zich aan te sluiten bij een enorme confederatie van souvereine staten, waarin Frankrijk en Duitsland een tegenwicht tegen Rusland vormen. Taak van die statenbond zal de coördinatie van de buitenlandse politiek ten opzichte van de Verenigde Staten, China, en de Afro-aziatische wereld moeten zijn.

Al is het op het eerste gezicht bijna ongelofelijk, dat de Gaulle zich door een dergelijk plan zou laten leiden, Courtin produceert zelfs aanwijzingen, dat De Gaulle reeds ouvertures aan Rusland heeft gedaan, die echter onmiddellijk zijn afgewezen. Duitsland was natuurlijk het zwakke punt. Adenauer zou misschien nog mee te krijgen zijn geweest, maar zijn opvolgers althans voorlopig zeker niet. Daarom heeft De Gaulle eerst Rusland benaderd. Hij heeft (in oktober 1962) President Kekkonen van Finland voor een tête à tête uitgenodigd, vermoedelijk om die uit te horen over de wijze waarop men overeenkomsten met Rusland sluit. Daarna heeft hij op 29 januari 1963 - de dag waarop de onderhandelingen met Engeland zijn afgebroken - de Russische ambassadeur in Parijs, Vinogradov, bij zich laten komen.¹⁾ Vinogradov is echter niet op de voorstellen van de Gaulle ingegaan.

Op 7 februari werd een Russische televisieuitzending over Stalingrad geheel onverwachts door de Franse regering verboden. En Couve de Murville heeft op 14 februari voor de Commissie van buitenlandse zaken van de Senaat verklaard: ‘Pour le moment, on constate que l'URSS ne cherche pas d'accord avec l'Europe des Six et n'est pas disposée à avoir d'autres interlocuteurs que les Etats-Unis’!

Het ‘Grand Dessein’ is dus voorlopig mislukt. Wat dat betekent is moeilijk te voorspellen, maar misschien kan De Gaulle's interventie in Vietnam een aanwijzing zijn - zowel voor de juistheid van de theorie van Courtin, als voor wat er nu te wachten staat. In ieder geval verdient het boek van Courtin ruimere bekendheid.

Hij ziet als beste tegenmaatregel de oprichting van een politieke gemeenschap door de Vijf samen met Engeland, Noorwegen en Denemarken. Frankrijk zal zijn lege stoel daarin dan kunnen bezetten, op voorwaarde, dat het Engeland tot de E.E.G. toelaat. Maar gezien de politieke situatie in Engeland is er voorlopig weinig kans op verwezenlijking van een dergelijk plan.

1) De Franse regering deed het voorkomen alsof Vinogradov kwam protesteren tegen het Frans-Duitse verdrag en kreeg die versie ook in de pers gepubliceerd. Vinogradov heeft daarop een communiqué laten uitgaan, waarin hij er op wees, dat de uitnodiging voor het bezoek van de Franse president was uitgegaan, en wel reeds op 1 januari 1963.