Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 4]

De fascistische revolutie
A.S. Spoor

De discussie over het verschijnsel fascisme is verrijkt met een waardig, dik werk van de Duitse historicus Ernst Nolte: Der Fascismus in seiner Epoche, dat een systematisch onderzoek naar het historische verschijnsel in zijn Franse, Italiaanse en Duitse vormen bevat. Dat onderzoek is weliswaar grondig en interessant, maar het leidt niet tot een bevredigende verklaring van het fascisme.

Met Noltes definitie: ‘een anti-marxisme, dat met een tegengestelde maar verwante ideologie en praktisch dezelfde methodes binnen het raam van nationale zelfbevestiging en autonomie opereert’ kom ik tenminste niet veel verder dan met andere resultaten van analyses van het fascisme, zoals nihilisme (Rauschning), rancuneleer (Ter Braak) of decisionisme (Christian von Krockow).

Ook Noltes wijsgerige definitie: ‘tegenstand tegen de praktische transcendentie en strijd tegen de theoretische transcendentie’, dat wil zeggen verzet zowel tegen elk kritisch toekomst-ontwerpen binnen de werkelijkheid als tegen metaphysisch denken, vind ik niet zo verhelderend.

Veel nuttiger zou het zijn geweest als hij verder had gedacht op een lijn, die hij even kruist met de opmerking dat Nietzsche, voor zover hij tot de voorlopers van het fascisme gerekend kan worden, de scherpste reactie van de feodale elementen der burgerlijke maatschappij op hun bedreigd worden tot uiting bracht. Een lijn, die Nolte nog een stukje volgt als hij schrijft dat het fascisme vertwijfeling van het feodale bestanddeel van de burgerlijke maatschappij en verraad van het burgerlijke element aan zijn revolutie is. In die richting ligt volgens mij wel een bevredigende verklaring van het historische verschijnsel fascisme.

Ik zou dan ook een nieuwe definitie willen geven: het fascisme was, het duidelijkst in zijn nationaal-socialistische vorm, een revolutionaire beweging, die de wankelende burgerlijke samenleving in plaats van haar te laten evoluëren naar een sociale industriële maatschappij met geweld wilde dwingen terug te keren tot de voorburgerlijke waarden en vormen uit het agrarische tijdperk.

Deze formulering is gebaseerd op een phaenomenologische geschiedbeschouwing, waarin de relatie tussen sociaal-economisch patroon en bewustzijnsinhoud centraal staat. Dit betekent niet, zoals bij Marx, dat de laatste produkt is van het eerste. Veel meer ga ik uit van de dynamische eenheid van beide. Met andere woorden: het bewustzijn, drijvende kracht der ontwikkeling, vindt door sociaal-economische noodzaak nieuwe ruimere vormen, waardoor op zijn beurt een nieuw sociaal-economisch patroon mogelijk wordt.

Bijvoorbeeld, en dit is een greep midden uit de ontwikkeling van Urmensch tot Spätkultur: het landbouwpatroon werd met de bebouwing van omheinde bodem pas mogelijk doordat het bewustzijn van de nog in de totaliteit der natuur levende jager een verruiming onderging. Deze stelde hem in staat groei en bloei te begrijpen, waardoor hij grond in ‘cultuur’ kon brengen en de aarde kon verdelen in omheinde gecultiveerde en woeste grond.

Eenzelfde verruiming was weer nodig om de landbouwer het land te doen verlaten om ambachtelijke produkten te ruilen, door welke handel het individu en zijn uiterlijk van belang werden en het openbare leven van de burgerlijke maatschappij pas mogelijk werd.

Het fascisme nu, en ik bepaal mij voornamelijk tot de meest rigoureuze Duitse vorm, vond zijn voedingsbodem in agrarisch denken. Alle begrippen bijvoorbeeld, waarvan Rosenberg het hakenkruis het symbool noemde stammen uit de agrarische sfeer: volkseer, Lebensraum, nationale vrijheid en gerechtigheid, rassenreinheid en levensvernieuwende vruchtbaarheid. Daarbij moet men dan natuurlijk bedenken dat de boerderij uit het vroegste stadium in het ontwikkelde agrarische bewustzijn geëvolueerd is tot vaderland, de boerenfamilie tot volk. De ongecultiveerde buitenwereld wordt tot buitenland, de pater familias tot vorst bij de gratie gods, precies zoals de boer zijn bezit dankte aan zijn stamvader,

[p. 5]

die als eerste cultiveerde. Godsdienstig betekent dit een re-ligio, waarin een schepper even centraal staat als een vruchtbaarheidsgod.

Dat alle nazistische begrippen in deze sfeer thuis horen is duidelijk: de autoriteit van de nationale staat, de verbondenheid met de bodem en van het bloed, de rol van het ras, de haat tegen de vreemde, de aanspraken op ruimte en niet in de laatste plaats de cultus van het natuurlijke, vaak naakte en de verering van afstamming en voorgeslacht.

Antisemitisme, al in de feodale middeleeuwen sterk en later alleen afgezwakt in landen met een burgerlijk patroon, ligt in het verlengde van dit denken. De Joden waren voor de Duitsers geen bloedverwante volksgenoten, zij hadden geen stamrecht op bodem en waren, niet in de laatste plaats door het feodale antisemitisme, bovendien representatief voor handel, geld en abstracte geest, typische verschijnselen der burgerlijke samenleving, die door het agrarisch bewustzijn als bedreiging werd ondervonden.

Dat de nazi's de Joden zo drastisch uitmoordden is niet alleen te verklaren uit de radikalisering, die het agrarische denken in het fascisme onderging. Het kwam ook voort uit een vóór-burgerlijke, prehumanistische bruutheid, die ook de oudste landbouwers en later de ridders en vorsten tegenover de vreemdeling of een vreemd volk toonden.

Het landbouwkader kent nog geen intermenselijk verkeer op humane basis. Er bestaat alleen de bloed- en bodemgemeenschap. Pas de burgerlijke handel heeft de mensen op een andere grondslag met elkaar in contact gebracht. Het argument van vele nazi's dat zij niets van gruwelen geweten hebben klopt dan ook ten dele. Het betekent dat het hun in hun agrarisch bewustzijn geen moment is opgevallen als onzedelijk dat Joden, Polen en Russen werden vermoord.

De agrariër verafschuwt de nivellering, die geld en handel bewerkstelligen. Democratie en relativering van overgeleverde waarden beschouwt hij terecht als bedreiging. Geborgen daarentegen voelt hij zich in hierarchiek opgebouwde godsdiensten, zoals het rooms-katholicisme en het lutheranisme, die beide sterk agrarische trekken hebben en daarom nauwelijks met het fascisme botsten, in tegenstelling tot het burgerlijke, individualistische calvinisme.

Een verklaring voor de twijfelachtige bloei van het fascisme in Duitsland zie ik uiteraard in de agrarische structuur van dit land tot diep in de negentiende eeuw. Vooral was belangrijk voor Duitsland dat daar, veel sterker dan in Italië, de landbouwstaten de politieke toon aangaven, en niet de hansesteden zoals Hamburg en Bremen, die een oude burgerlijke cultuur hadden. Toen tenslotte door Bismarck de Duitse eenheid ten dele een feit werd gebeurde dit met nationalistisch voorteken, waardoor het agrarische principe in Duitsland staatkundig een bloei beleefde op het moment dat de landen van West-Europa begonnen afscheid te nemen van de burgerlijke vormen van samenleving.

Dat tenslotte in het achtergebleven agrarische Duitsland, erger dan andere staten getroffen door de Eerste Wereldoorlog en meegesleept in de economische crisis van het burgerlijke kapitalisme, de hevigste reactionaire revolutie tegen een evolutie in de richting van een sociale industriële maatschappij plaatsvond, is bijna niet meer verwonderlijk. Het toonde echter aan dat niet Marx' klassenstrijd de grondtoon is der historische ontwikkeling, maar de strijd van diegenen, die nog vastzitten in overwonnen bewustzijnskaders tegen verruiming van de horizon.

Nog andere trekken kenmerken het Duitse fascisme en ook het Duitsland van nu. Bijvoorbeeld de hang naar bevestiging en geborgenheid, voortkomende uit een grenzenloze onzekerheid, die samenhangt met het achtergebleven Duitse bewustzijn.

Daarbij speelde ook Duitslands bijna permanente staatkundige verdeeldheid een rol, o.a. bewerkstelligd door de merkwaardige middenpositie, die Duitsland tussen de latijnse en slavische culturen innam en die denkbeelden deed ontspruiten als van Deutschlin in Thomas Manns Doktor Faustus, die meende dat Rusland diepte maar geen vorm en het westen vorm maar geen diepte had, terwijl Duitsland beide bezat.

Een dergelijke gedachtengang leidde er wel toe dat men de wereld aan het Duitse wezen wilde laten genezen, maar niet dat een nationaal besef ontstond. De agrarische Duitser is zichzelf steeds blijven definiëren met begrippen, ontleend aan zijn buren, wat een minderwaardigheidsgevoel tegenover het westen tot gevolg had, dat werd gecompenseerd met een agressief meerderwaardigheidscomplex in het oosten.

Deze met de Duitse ontwikkeling samenhangende onzekerheid, die zich uit in die merkwaardige wisseling van onderdanigheid en bruutheid, begint in de Bondsrepubliek haar scherpe kantjes te verliezen. Begrijpelijk, omdat de middenpositie van dit Duitsland verloren is gegaan en de lijn tussen oost en west samenvalt met de staatsgrens.

[p. 6]

Aan de andere kant vindt men deze trek nog terug in die delen van West-Duitsland, die nog sterk agrarisch zijn: Beieren, Rijnland-Palts, Nedersaksen.

De meer onschuldige vormen van de hang naar bevestiging en zekerheid zijn algemeen, zoals de neiging om alles te verzekeren wat los en vast zit, spaarbankboekjes vol te storten, een eigen huis te kopen. Dagelijks bespeur ik deze ook in het taalgebruik, dat tendeert naar het ambtelijke, het officieel vastgelegde. Een oude Duitse trek. Zo staat op onze jampot (net als NRC zandloperschrijver Gerard van Huet betrap ik me er soms op de etiketten van de potten op de ontbijttafel te spellen) ‘Frischhaltegewähr durch Vacuumverschluss’. Dikdoen van pubers heet hier: ‘Jugendlicher Geltungskonsum’ en midden in een ongedwongen gesprek gebruiken Duitsers graag de wending: ‘Dazu folgendes’.

Toverformules, die de indruk moeten wekken dat alles veilig is, en zo in een ambtelijk stuk zouden kunnen staan. Zinswendingen, die evenveel vertrouwen geven als eens het lakzegel van de vorst van Knyphausen. Dat is voor velen nog van groot belang.

Ik recapituleer nog even. Het historische fascisme is ontstaan, toen het agrarische bewustzijn door een reactionaire revolutie poogde de ontwikkeling van de samenleving naar een naburgerlijke, gedifferentieerdere, men kan ook zeggen ruimer bewuste of menselijker vorm tegen te houden en terug te draaien. Het Duitse fascisme ontwikkelde door de situatie in Duitsland na de Eerste Wereldoorlog en de diep gewortelde onzekerheid van de Duitser als homo politicus de radikaalste en gruwelijkste vormen.

Van de nazi's, geloof ik, kan men zeggen dat zij, wellicht voor een deel onbewust, aanstuurden op de meest drastische vorm van het terugdraaien van een ongewenste ontwikkeling: de vernietiging van de gegroeide samenleving. Het agrarische denkbeeld van de eeuwigheid van natuur, volk, bodem en vruchtbaarheid na de radikale dood moet hier de ondergrond hebben gevormd.

Mijn poging om met een ander uitgangspunt en een andere phaenomenologische benadering dan Nolte het verschijnsel fascisme aan te pakken lijkt mij ook vruchtbaarder voor een oordeel over fasciserende tendenzen in het naoorlogse Duitsland, een punt, waarmee ik, levend in West-Duitsland, dagelijks te maken heb. Waar de agrarische bodem voor het fascisme ontbreekt acht ik zijn herlevingskansen nul, met andere woorden: waar het agrarische denken verruimt, verburgerlijkt en zich verder aanpast aan de sociale ‘samenleving’, waarin het op ieders deelneming aankomt, daar is het prefascisme overwonnen.

West-Duitsland laat wat dit betreft een gunstige ontwikkeling zien. De westelijke oriëntatie van de Bondsrepubliek en de industriële evenwichtige opbouw hebben dit land veel van zijn reactionair agrarische trekken doen verliezen. Daaraan heeft ook de consumptie-orgie, waaraan tot verdriet van socioloog Arnold Gehlen elke askese vreemd is, bijgedragen. Typisch burgerlijke trekken, zoals het pronken met statussymbolen, hebben zich van het Roergebied uit over een groot deel van het land verbreid.

Hand in hand met deze verburgerlijking, die maar hier en daar de neiging vertoont zich bewust sociaal te ontwikkelen, gaat een groeiend besef van de waarde van persoonlijke vrijheid en recht. Een bewijs daarvan was de Spiegelaffaire, die honderdduizenden Westduitsers hun afkeer van de roden deed vergeten en deed stemmen op de overigens verre van proletarische, verburgerlijkte S.P.D., maar toch op de oppositie.

Ik geloof daarom dat J.B. Charles ongelijk heeft als hij op elke Westduitse straathoek fascisme ziet gloeien. Ik vind trouwens dat hij wat al te goed weet wie allemaal verdiend hebben te sneuvelen en wie buikschoten moet krijgen om veel inzicht te hebben in het verschijnsel fascisme. Wat Charles voor een herleving van fascistische tendenzen houdt is de moeizame ontwikkeling van het Duitse agrarische denken in groot-burgerlijke richting. Vanuit een modern maatschappij-ideaal inderdaad een conservatief, maar daarom nog niet fascistisch fenomeen.

Natuurlijk zie ook ik wel verschijnselen in Duitsland, of nog meer in Europa, die door hun agrarische herkomst herinneren aan het

[p. 7]

fascisme. Bijvoorbeeld de gang van zaken in Frankrijk, waar met behulp van de agrarische mentaliteit buiten het centrum van industrie, handel en cultuur: Parijs, een nieuw autoritair nationalisme met volkseer en al ontloken is. Adenauers politieke unie met dit Frankrijk werkt remmend op een heilzame evolutie en aanpassing van West-Duitsland aan het westen.

Een ander verschijnsel, dat al door velen vagelijk fascistisch is genoemd, is de Morele Herbewapening. Haar succes in West-Duitsland, haar goede contacten met Adenauer en zelfs Erhard is gevaarlijk, want de Morele Herbewapening denkt in kaders, die de agrarische bodem niet verloochenen.

Ook zij gelooft in vaste natuurwetten, ook al heeft zij er niet zoals Mozes tien, maar slechts vier in steen weten te hakken. Ook zij bestrijden ‘onnatuurlijkheden’, zoals homosexualiteit, echtscheiding, moord en perversiteit (in deze volgorde mij juist door een Morele Herbewapenaar opgesomd), waarbij zij zich o.a. op de volksgezondheid beroept. Ook zij zweert bij zwartwit schemata, precies als de agrariër, die aan het genuanceerde spel der menselijke verhoudingen nog niet toe is.

De algemene religiositeit, het élitebewustzijn, de aantrekkingskracht voor lieden, die met opzet vasthouden aan agrarische begrippen als afstamming, landbezit, zuiverheid van familie en ras en die wellicht, net als Buchman, in de beginjaren de N.S.B. begroetten ‘omdat men daar zulke frisse ideeën had’, maken duidelijk uit welke hoek deze landelijke wind waait.

Thomas Mann heeft eens geprobeerd het zondebegrip te verklaren als het tot gelding brengen van verouderde, overwonnen kaders. In die richting zie ik ook een beoordeling van het fascisme. Het is geen statische maatstaf. Hij kan elke dag van toepassing blijken te zijn op maatschappelijke en morele vormen en normen, die wij met overtuiging verdedigd en beleden hebben.