Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 30]

Combinaties
K.L. Poll

Vandaag kraait koning. Wie in het verleden oordeelde is er naast, nu. De overtuiging dat de voorgangers tekort zijn geschoten, is de beste rechtvaardiging om te schrijven.

Die overtuiging is even onuitroeibaar als onhoudbaar, een geloof dus. Een geloof, omringd en gekoesterd door allerlei andere motieven: bemoeizucht, zelfbeklag, ontdekkersplezier (hoe slechter het geheugen hoe meer ontdekkingen), rancune, verzet tegen ongeluk, vrijheidsgenot (niemand dwingt, of heeft voor het zeggen hoe het moet; de criticus vergist zich altijd), angst voor conversatie, afkeer van tegenspraak.

De specialist die tegenover leken in specialistentermen blijft praten is niet voldoende zeker van zijn zaak. Hij kan wel in een vreemde taal verhalen, maar nog niet terugvertalen.

Thuisblijven in een klein land heeft tot voordeel dat de verleiding tot nationalisme klein is: de buitenwereld is te groot.

Edwin Honig's inleiding van The Mentor Book of Major American Poets is weer een voorbeeld. Hij schept op over het Amerikaanse van die poëzie in plaats van tevreden te zijn met goede gedichten, in welke taal en door welke lands-, ras-, etc. -vertegenwoordiger die dan ook geschreven zijn.

Begrijpelijk is het wel: wie de individuele verdienste herleidt tot nationale verdienste pikt zelf als compatriot ook nog wat van de eer en de bijzonderheid mee. Pochen over landgenoten, dat is een bezitsdrang waar moeilijk aan te ontkomen is. Vroman is our best poet but he lives in your country.

Het gebruik van de formule ‘ik persoonlijk’ in een stuk proza is een slechte gewoonte. Het is een stijlwrat die in de beste families voorkomt, maar uiteraard meer in notoir slechte, zoals het gezelschap radio- en televisiecabaretmakers, dat een boekje vol eigenlof heeft geschreven over hun bezigheden, onder de titel De Muze met de scherpe tong.

a. De ik-persoonlijkers zijn quasi-bescheiden: zij doen alsof andere opinies even respektabel zouden zijn, maar accentueren in werkelijkheid de tevredenheid over de eigen mening meer dan met welke andere formulering ook. Wat ik persoonlijk vindt is boven iedere tegenwerping verheven.

b. Ik-persoonlijk leidt door zijn opdringerigheid de aandacht af van het onderwerp en van de mening die verkondigd wordt. Het verstoort de gedachtenwisseling tussen schrijver en lezer, het is daarom een voorbeeld van een slechte stijl. De goede stijl animeert tot meedenken, dat wil zeggen: tegenspreken, ja-knikken, vragen verzinnen.

c. I.p. is een bewijs van geringschatting van de mensen voor wie men schrijft: het spreekt vanzelf dat de oordelen die met ‘ik’ beginnen of op die toon worden meegedeeld voor rekening van de schrijver komen, en niet voor die van de hoofdredacteur van Het Vrije Volk, de drie miljoen leden van de AVRO of de gehele Hersteld Apostolische Gemeente.

d. Wie behoefte heeft aan het ik-persoonlijk af en toe geeft daarmee te kennen, dat hij zich voor het overige inderdaad als representant beschouwt, als spreekbuis van een groep, of van waarheid en wetenschap. Hij rekent zich blijkbaar niet tot de kleine zelfstandigen, maar tot de voorgangers, die soms even uit de band van de catechismus springen om hun ik-persoonlijk-zegje te doen. Of misschien is het wel een kerkelijk voorschrift: gij zult eenmaal in iedere preek de indruk wekken dat gij niet alleen Mijn woord spreekt, maar soms ook vrijelijk het uwe; dat werkt beter.

Doktoren geven voorschriften zonder sancties. Niemand hoeft pillen in te nemen. Niemand hoeft zich te laten opereren. Alleen wanneer er gevaar van besmetting is zijn er verplichtingen.

Maar, zoals zelfmoord al bedenkelijk gevonden wordt, zo zou men zich kunnen voorstellen dat een gemeenschap de burgers verplicht tot het opvolgen van doktersadviezen en tot het zich laten onderzoeken op gezette tijden. Gij zult zo lang mogelijk leven. Wie dat leven door roken, verwaarlozen van ziekten, schuld bij ongelukken verkort, brengt schade toe aan de samenleving en moet dus gestraft worden.

Op die manier de kant op van Billy Graham: ziekte is een straf van God. (Dat is

[p. 31]

trouwens een consequente uitwerking van de christelijke leer. Als genezing en gezondheid te danken zijn aan goddelijke vriendelijkheid, dan moet ziekte te wijten zijn aan goddelijke toorn, gesteld tenminste dat de christen zich zijn God niet voorstelt als een opperwezen met buien van onverschilligheid waarin Hij het menselijk verdriet maar over de menselijke akkers laat stromen). Het wordt dan: ziekte of kiespijn is een strafbaar feit, want dan had u maar eerder een preventief geneesmiddel moeten nemen of een controle-onderzoek moeten laten doen. Alleen iemand die zelf geen schuld heeft aan zijn kwaal wordt nog geholpen; de rest is voor beterschap afhankelijk van de goede zorgen van de gevangenisarts. Een reactionaire, onmenslievende gedachte.

Wolken zijn overal te zien door de zeven serreramen van het geleende huis op Ameland. De kinderen zijn ritselend, zuigend, kauwgom klappend bezig met stempelen, tekenen, lezen. M. van vier staat hoger op een voetenbankje. Honderdduizend rondjes gaat zij tekenen, zegt zij tegen niemand. Op ooghoogte waait links het duinzand. Zo, en nu nog de lucht, zegt M. En nog een huisje. En een zon. Hè, dat wordt maar een kleintje. En nou nog pikkeltjes, allemaal regenpikkeltjes; en zij stampt haar blad vol met stippen. ‘Gadverdamme’, als er een uitglijdt. Zij scheurt het vel af. Zijn dat wolken, vraagt F. Nee, dat is zomaar leuk. Ga je het nog kleuren? Nee, dat vind ik niet zo mooi. Zij legt het bij ons op tafel. Mooi, zegt F. Nee hoor, niks mooi, zegt M. Zij pakt de tekening en verkreukelt die. Hij was toch niet goed afgescheurd, zegt zij vrolijk, en loopt naar de andere kamer, naar de pepermunt.

Bij Nietzsche staat een goed antwoord op de vraag waarom het redelijk klinkende perspektivisme van René Wellek, als recept voor literatuurkritiek, toch onwillig maakt. Wellek schrijft in het bijzondere zomernummer 1963 van The Times Literary Supplement: ‘I thought (and still think) that the study of the extrinsic circumstances in which literature is set has for outgrown interest in the works themselves, that literary study has lost its centre, has become identical with the history of culture, with Carlyle's Allerleiwissenschaft.’ De beschuldiging van Allerleiwissenschaft is altijd een effectief wapen. Maar in de Angelsaksische landen ziet het er eerder naar uit, dat de academische literaire kritiek, met haar traditie van ‘close reading’ en ‘New Criticism’, naar de andere kant is doorgeslagen. ‘We must do what all other sciences do’, zegt Wellek, en over de methode van onderzoek schrijft hij dan aan het slot: ‘Neither historical relativism nor an unhistorical doctrinaire absolutism is the answer, but a “perspectivism” which tries to see the object from all possible sides’.

Nietzsche: ‘Ja! Er betrachtet die Sache von allen Seiten, und ihr meint, das sei ein rechter Mann der Erkenntnis. Aber er will nur den Preis herabsetzen - er will sie kaufen!’.

Roland Holst is iemand wiens denken over de verhouding tussen kunst en wetenschap goed past bij de opvattingen en begeerten van professor Wellek en zijns gelijken. Hij verkondigt in ‘Een geheim klooster’ (Maatstaf, mei 1963), dat het kreatief vermogen aan het verhuizen is van het gebied van de kunsten naar het natuurwetenschappelijk denken. Zo'n constructie zegt vooral veel over Roland Holst zelf. Hij is bereid afstand te doen van zijn kreatief vermogen, zij het ook met pijn in zijn ziel (‘die dampkring om de planeet, die het hart is’). ‘Het valt wel zwaar de hoop op te geven (-), maar’ - een wonderlijk, onthullend maar - ‘er is nu eenmaal nog hoop zolang er leven is’. Hij heeft geleefd en gedicht; hij doet de laatste, beslissende stap in de literatuur - er will sie verkaufen!

De schrijver en de professor zijn vijanden van elkaar. De schrijver is jaloers op de machtspositie, het salaris, de populariteit van de professor. Maar dat is bijzaak. Van meer belang is dat zij beiden totalitair gestemde individuen zijn, waardoor zij steeds weer - omdat hun bedoelingen verschillen - met elkaar in conflict komen. Zij hebben veel gemeen: de schijn der belangeloosheid, de weigering zich door andere mensen de wet te laten lezen, de nieuwsgierigheid die voor geen enkel heiligdom stil houdt. Door de ineenschrompeling van de priester als derde gegadigde voor het laatste woord, heeft hun conflict aan scherpte gewonnen. De schrijver probeert in het mysterie door te dringen, het in taal te vangen, en daarbij vooral: het intact te laten als mysterie, waarbij de noties van het tragische en van het komische hem helpen bij het bedenken van bruikbare vormen. De professor probeert het mysterie binnen te dringen om het te ontraadselen, dat wil zeggen: om het als mysterie te doen verdwijnen en te vervangen door helderheid. De schrijver moet het hebben van zijn bezweringskracht, de wetenschap van bewijzen. De schrijver is, gezien vanuit het Cemsto-standpunt der universiteiten, conservatief, obscurantistisch zelfs, onweten-

[p. 32]

schappelijk. De professor is, gezien door het vuile oog van de schrijver, rationalistisch, blind, ontluisterend. De schrijver vertegenwoordigt het geheim, de paradox, de schemertoestand, die de wetenschap bestrijdt of op zijn best beschouwt als een kinderlijk tastend begin van begrip. De professor demaskeert, uit afkeer van maskers. De schrijver onderzoekt maskers, van voren en van achteren; hij maakt zelf nieuwe. Hij houdt ze in zijn boeken zorgvuldig op hun plaats, omdat hij gelooft dat maskers ook waarheidsvormen zijn. Hij verzet zich tegen de aantrekkingskracht van de blote hemel, van de blote wetmatigheden. De uitgang van de rijstebrijberg, van de dierentuin, van de kermis interesseert hem alleen als tweede ingang.

De wetenschap probeert steeds het gebied van de dichter in te palmen, de schrijver als overbodig voor te stellen. Laatst zei een lector in de psychologie dat hij zijn studenten aanraadt Dostojefski en Proust te lezen, onder het motto: ons vakgebied is de kennis van het menselijk gedrag, daarover hebben niet alleen Freud en zijn nakomelingen, maar ook de klassieke literatuur ons veel te vertellen. Hoe wijder de basis, hoe grootser het bouwwerk.

De psycholoog is op zoek naar de hoogste macht over anderen. Hij heeft die in de praktijk ook al dikwijls. Het is dus een verlichtheid om de vakliteratuur zo ver uit te strekken. Maar aan de andere kant: als de psychologen zo gretig buiten universiteit en ziekenhuis naar leermeesters zoeken worden zij ook gevaarlijker. Hun gezag, dat is hun potentiële macht, wordt groter wanneer zij ook de literatuur bijzetten in de grafkelder die basis, onderbouw of leerstof heet.

Psychologen en sociologen die ronduit zeggen: wij weten er nog zo verschrikkelijk weinig van, van dat menselijke gedrag, lijken bescheiden. Maar hun bescheidenheid is pedanterie, want zij houdt in dat alles wat anderen in de loop der tijden ontdekt, vergeleken en in telkens andere formules herontdekt hebben voor hen nauwelijks meetelt. Wie beweert dat hij aan het begin van een lange weg staat, roept zich daarmee uit tot beginner - dat klinkt altijd aardig -, maar hij bestempelt zijn voorgangers tot mensen, die hun leven lang maar wat hebben zitten suffen bij de startplaats.

Waarom geeft het met succes oplaten en in de lucht houden van een vlieger zoveel voldoening? Naar de lucht kijken brengt altijd geluk, maar meestal ontbreekt er een vast punt in, een excuus. Vliegtuigen voorzien in een behoefte, vrijwel iedereen kijkt er nog steeds naar, ook al is het nieuwe er af. Zij hebben het geloof in een denkbeeldig punt, in een God in de hemel, een knauw gegeven. God bestaat daarboven, maar hij kan neerstorten, ontslagen worden door Larive, of vervangen worden door een ander type. Als God zich in groepsvorm vertoont, zoals in de oorlog of bij oefeningen daarvoor, is hij het meest fascinerend, ook door de angst voor ondergang.

Maar bij de vlieger, al blijft hij dan vrij laag - ons touw is honderd meter lang - heb ik op aarde het vliegtuig in mijn macht. De oude God trekt, geholpen door elementaire wind, maar ik houd hem in toom. Briefjes naar boven laten gaan met boodschappen voor de vogel aan de lijn: dat is ook niets anders dan aardse hubris, een verovering van het uitspansel door het geschreven woord, het zelf schrijven van reclameletters in de lucht.

Soms laten wij het touw waarom het hout gewonden is, los. Hortend gaat het over het gras, maar niet ver. De vlieger kreeg een kleine vluchtkans, maar het blijft bij pesten: wij laten hem niet ontsnappen. Soms valt hij naar beneden, snel en vrijwel loodrecht, zoals wijlen Icarus zou Sierksma zeggen. Maar het wrak in het aardappelveld is met een enkele beweging weer terug in het volle vliegersleven, de dood is vergankelijk. Het vleugeldoek flappert in de harde wind. Dat is gevaarlijk: ons verlengstuk hoger dan de toren van Dordrecht moet niet scheuren, en ook niet rillen onder de windvlagen. Strak gespannen staan, dat is je ware, bij vliegers.

Als het regent snel binnenhalen, net als wasgoed van de drooglijn. Ik weet niet of een natte vlieger zich staande kan houden op de wind, maar ik geloof van niet. Regen zelf valt tenslotte ook.

Hij ligt nu op tafel in het zomerhuis, onbedorven, uitdrukkingsloos, een ding zoals een ander, maar met de geur van de hoogvlieger nog in de gekleurde lappen, en in zijn rare vorm.

‘Dit alles is literatuur en vliegeren een sport’. Maar op zo'n manier kan iemand alles wel afkraken. De vlag hooghouden, dat is de kunst.

Het eerste wat de kinderen opviel toen zij hier aankwamen, waren de krekels in het hoge gras. Nu hoor ik ze weer, hier op het terras, met vliegengezoem dat aan Hardinxveld doet denken, waar mijn grootmoeder woonde, aan de lange tuin op een zomermiddag, aan de koepel onder hoge beuken met een oude bank van latten die vol spinnewebben zat.

[p. 33]

Jenseits von Gut und Böse, 67: ‘Die Liebe zu Einem ist eine Barbarei: denn sie wird auf Unkosten aller Übrigen ausgeübt. Auch die Liebe zu Gott.’ Dit idee komt in een gematigder vorm (zoiets als: Soms gaat de liefde voor één ten koste van die voor allen) ook in Morgenröte voor.

Nietzsche brengt er zich mee in het gezelschap van zijn vijanden: de MRA-ers, de nationalisten, zelfs de christenen, in dat van ieder die de liefde voor één iemand anders als ondergeschikt beschouwt aan de liefde voor alle anderen. Het gaat erom de concrete geliefde boven de abstracte beminde mensheid te stellen (dat zou niet zo moeilijk in te zien moeten zijn: niemand houdt van alle 2½ miljard medemensen), boven de abstracte God, het enkelvoud boven het meervoud.

Of anders: de liefde voor één ander en de liefde voor alle anderen zijn twee verschillende sentimenten. Bij het eerste ziet men de ander als ideaal, bij het tweede zichzelf, namelijk als de ik die vol goedertierenheid op alle mensen neerziet, die als lichtend voorbeeld zijn omgeving in het gezicht denkt te schijnen. De eerste liefde is niet een zaak van zich voornemen om; de tweede wel. De eerste werkt verblindend, althans blikvernauwend, de tweede is op zijn best verhelderend, matigend, rustgevend naar alle kanten. Wie de twee tegen elkaar afweegt, haalt twee gevoelens door elkaar, en voorzover zij elkaar soms raken, is het nog maar de vraag of niet ook de mensheid als geheel meer gebaat is bij de barbaarse voorkeur voor één ander dan bij de geciviliseerde, grauwe loyaliteit met het menselijk geslacht.

Het is de christelijke moraal die Nietzsche hier nog dwars zit: gij zult uw naasten liefhebben als uzelve. Dat voorschrift gaat er van uit, dat iedereen zichzelf het meest liefheeft. Als dat zo is, is het niet iets om prat op te gaan, want de ware liefde is een kwestie nog niet eens zozeer van zelfverloochening - dat is de zaak forceren - als wel van zichzelf vergeten zijn, vol zijn van de ander, slaaf zijn, net zoiets als haat dus. Alleen in de liefde is het Godsbegrip nog bruikbaar: de ander is, zolang de liefde duurt, God. Het christendom doorbreekt deze liefde tussen mensen door de geliefde te vervangen door een gefantaseerde God, vertegenwoordigd door klamme priesters. Het christendom is een religie van voyeurs. Door het masker God voor zijn blotebillengezicht te schuiven matigt de christen zich aan zich te vertonen op de weg die mij met mijn geliefde objekten of mensen verbindt. De dominee heeft niets met mijn liefde, mijn ongeluk, mijn zonden te maken, al heeft hij honderd speldjes op zijn revers van honderd goddelijke rotary's (Slauerhoff).

Het christendom heeft zijn opgang te danken aan de menselijke misère. Het fungeert als redder in de nood, en dat is mooi, ook al is het een redder die betere, minder zalvende, minder absolutistische redders in de weg staat, en het vergaan verhult. Maar de christenen worden het bestrijden waard wanneer zij zich ongevraagd met onze misère bemoeien, wanneer zij hun verzinsels opdringen, wanneer zij mij verplichten mee te doen met het in stand houden van hun verlepte geloof en van hun afgodsbeelden met torens, middenschepen en zijbeuken. Bedelen staat vrij, buiten de kerken zowel als daarbinnen. Maar stelen is een rotgewoonte.