Hollands Maandblad. Jaargang 5

Twintig jaar later
Notities bij de mars naar Washington
Leon Gordenker

Deze zomer is het twintig jaar geleden dat mij een van de afschuwelijkse tonelen onder ogen kwam die een mens maar te zien kan krijgen. Het speelde zich af in de achterbuurten van Detroit, waar een onbestemd soort huizen en een brandende zon het effect nog verhoogden. Het was afschuwelijk omdat het de mens op zijn onmenselijkst liet zien. Het was het rassenoproer van 1943.

In ieders leven komen een paar dagen voor die een bijzondere betekenis krijgen. Ik kan niet spreken voor alle mensen in die smerige industriestad aan de mooie rivier, gevoed door het heldere water van de grote meren. Maar een aantal van hen liet toch wel zien wat er in hen omging toen zij trachtten elkaar af te slachten. Zij die alle remmen met een gevoel van opluchting losgooiden moeten dezelfde genoegens gesmaakt hebben als de moordenaars die op datzelfde moment methodisch heersten over de gaskamers in Auschwitz en Buchenwald. Voor hen moet van die dagen nu niet meer zijn overgebleven dan een verschaald gevoel van verdorven vreugde. Voor anderen zal alleen een onuitroeibare angst in de herinnering gebleven zijn. Voor weer anderen betekenden die dagen kort en goed wraak voor zwijgend ondergane beledigingen.

Twintig jaar lang bewaar ik nu mijn herinneringen aan die twee en een halve dag in juli, die bittere uren die ik nooit helemaal kon vergeten, als ik dat wilde, maar ook nooit begrijpen. Ze begonnen met een vechtpartij op een warme zondagavond. Het moet een ordinaire ruzie geweest zijn, misschien om een meisje. Ze speelde zich af in een van de schaarse mooie parken van een stad die haar ligging aan het water had prijsgegeven aan verval of aan de grimmigheid van zware industrieën, maar dat had geen matigende invloed op wat volgde.

Een blanke en een neger hadden het met elkaar aan de stok gekregen. Aan beide kanten kwam versterking opdagen en al spoedig verspreidde de rel zich tot over de brug, om terecht te komen in Paradise Valley, een verzameling helse sloppen die Detroits talrijke negers tot woonwijk diende. Aan de andere kant van de hoofdstraat van de stad, in een haast even smerige buurt, woonden arme blanken die oorlogslonen verdienden en zo nog bewaard bleven voor de armoede die in de zuidelijke heuvels heerste of voor de werkloosheid van sommige ongelukkigen in de stad. Toen ze het lawaai van de rel hoorden gingen ook zij de straat op.

Tegen de ochtend werden er in Detroit mensen gedood, zonder reden neergeslagen. Hun dood leek eens te meer zinloos omdat andere mannen op dat ogenblik in een werkelijke oorlog vochten.

De volgende dag was een menigte oudere

[p. 14]

en jonge blanken, die nu eens iets opwindenders om handen hadden dan het maken van vliegtuigen en tanks, heer en meester over Cadillac Square, het belangrijkste plein van de stad, recht tegenover het stadhuis. Ieder met een zwarte huid die het ongeluk had daar terecht te komen, rond het symbool van gemeentelijk gezag en orde, werd prompt onder vuisten en voeten van een horde blanken bedolven. ‘Goddamn nigger’, werd er geroepen door van haat verstikte kelen. Elke neger die ten val kwam op Cadillac Square werd door de politie heel tactisch weggehaald voordat hij vermoord kon worden. Soms arresteerde een politieman een van de ergste oproerkraaiers.

Maar in Paradise Valley liep de politie gevaar. De negers hadden geen reden om de dienaren der wet te respecteren of vriendelijk te bejegenen. Wat er precies gebeurd is in de Valley is nooit bekend geworden, want men vertoonde zich daar alleen op straat als men neiging voelde de dood te tarten. Maar toen de doden geteld waren bleken de meeste uit de Valley afkomstig. Zij vielen door kogels, niet door klappen. Sommige kogels kwamen uit de pistolen van plunderende blanken, de meeste uit politielopen. Maar voor een paar uur had de Valley toch aan de greep van het wettige gezag kunnen ontglippen en was de macht in handen geweest van wie tot dan toe in Detroit weinig te vertellen hadden gehad.

Militaire politie werd midden in de oorlog uit de opleiding gehaald om op bevel van de president een eind aan de gewelddaden te maken. Zij arriveerde op het nippertje, want zowel in de Valley als in de blanke buurten daaromheen hadden zich enorme menigten verzameld, slechts door gebrek aan leiders en door een smalle linie verbijsterde stedelijke politiemannen nog van elkaar gescheiden. De militairen brachten tegelijk met hun machinegeweren en gepantserde auto's een dreigende stilte mee. Toen ging men op zoek naar meer doden. Het waren er alles bijeen dertig; voor tweederde zwarten.

Dit is de zomer van de grote opmars van de Amerikaanse neger. Een massabeweging die haar weerga in de geschiedenis niet kent is opgezet door de nazaten van de slaven die zich nog niet zo lang geleden tevreden stelden met het zingen van ‘Let my people go’, zoals zij dachten dat Mozes had gedaan. Nu zingen ze - en ieder die de moeite neemt zijn televisietoestel aan te zetten kan het horen - nu zingen ze met nadruk; ‘We shall not, we shall not be moved’. En daar zitten ze voor de poorten van het gezag, terwijl de politie hen met steeds zachtere hand verwijdert.

Deze massabeweging is georganiseerd. Dat is een omstandigheid die mij de gruwelijkheid van mijn ervaringen van twintig jaar geleden in Detroit helpt verklaren. Dat oproer in 1943 maakte geen martelaren, want niemand had zich voor een zaak ingezet. Het had geen geschiedschrijver, want het vormde geen schakel in een reeks van gebeurtenissen; het was eerder een plotseling incident dat ook weer abrupt tot het verleden behoorde. Detroit viel in 1943 in handen van twee botte menigten, zowel blank als zwart. Die menigten bewezen niets, behalve de waarheid van het axioma dat er een grens is aan het menselijk vermogen om kwellingen te ondergaan.

De kwellingen die tot de uitbarsting van 1943 leidden waren dezelfde als die uitliepen op de mars naar Washington in augustus 1963. Woningen voor negers zijn schaars, ongerieflijk, duur en eigenlijk overal in het land gescheiden van de blanke wijken. Zelfs de vakbonden bieden weinig hulp, en die met de beste reputatie op het punt van het vermijden van discriminatie, zoals de United Automobile Workers, kunnen de arbeiders toch geen voorrang op de promotielijst bezorgen als ze die niet met jaren hard werken verdiend hebben, noch kunnen ze het automatiseringsproces simpelweg ongedaan maken. De scholen in het zuiden blijven ‘apart’, ook al zijn de barrières opgeheven. In de noordelijke steden heerst op onderwijsgebied in feite vaak nog segregatie doordat de negers alleen in getto's een bestaan kunnen vinden. Slechts weinig negers krijgen de opvoeding en de vorming die nodig zijn voor de beste banen, gesteld dat de werkgevers hen zouden willen accepteren. En leidende figuren zijn er niet veel.

Verstoken van leiders en van doelstellinggen als ze waren, hadden de oproerigen van Detroit niets mee te delen over de rechten van de mens; negers en blanken stelden zich slechts te weer tegen het barbaarse gedrag van de ander. De mars naar Washington ‘voor arbeid en vrijheid’ demonstreerde afdoende dat in Detroit levens waren verspild.

Zoals hij alleen dat kan bracht dominee Martin Luther King, die op 27-jarige leeftijd in Montgomery, Alabama, de busboycot had geleid en daarmee twintig miljoen negers had laten zien hoe geweldloos verzet kon worden gepleegd, de massa voor het beeld van Lincoln in vervoering. In ritmische volzinnen beschreef hij zijn droom van gelijkheid voor alle mensen, van broederschap van blank en zwart in een land waar dat als een essentiële belofte geldt. Naarmate de cadans van zijn woorden gedragener werd echoden de juichkreten waarmee de menigte antwoordde luider langs de Mall,

[p. 15]

zodat ze in het Capitool te horen waren.

Maar weinig Amerikanen wisten of begrepen wat er in de harten van de negers groeide in die brute zomer van 1943, toen het grootste deel van de wereld in oorlog was en een aantal wildemannen in Detroit een gecompliceerd psychologisch drama over ongelijkheid opvoerde.

Maar A. Philip Randolph, voorzitter van de Brotherhood of Sleeping Car Porters en de enige neger die destijds in de vakbeweging een vooraanstaande positie bekleedde, begreep iets van wat de toekomst brengen zou. Hij voerde destijds een miniscule ‘mars naar Washington’ aan. Deze zomer, twintig jaar later, was hij voorzitter van het marscomité, belast met de algehele leiding.

Een groepje studenten van de universiteit van Chicago, blanken en zwarten, probeerde ten tijde van de uitbarsting in Detroit samen een maaltijd te bestellen in een restaurant; zij werden eruit gezet. Toen stichtten zij het Congress of Racial Equality. Hun voorman, James Farmer, kon in 1963 niet naar Washington komen omdat hij in Louisiana bij een demonstratie voor gelijke rechten gevangen was gezet en zijn medegevangenen niet in de steek wilde laten. De National Association for the Advancement of Colored People bleek in 1963 een soepelheid en een militantie ontwikkeld te hebben die weinigen twintig jaar geleden voor mogelijk hadden gehouden. Haar leider, Roy Wilkins, sprak nu in Washington.

En mét deze leiders kwamen nieuwe volgelingen mee, jonge negers die in de tweede wereldoorlog verder om zich heen hadden leren zien: hun kinderen, die begrepen dat zij hun rechten nooit zouden winnen door rustig de vernedering te blijven ondergaan van een bordje ‘Whites only’ boven een kraantje met drinkwater in een station; het stijgende maar nog steeds ontoerekende aantal jonge negers dat een goede schoolopleiding krijgt; negerstudenten van onbekende ‘colleges’ in het zuiden, die instellingen zonder enige reputatie maakten tot centra van leiderschap en van training voor sit-in demonstranten en ‘vrijheidsrijders’; en blanken die in de zaak van de gelijke rechten geloofden.

Bij de massabetoging in Washington, bijgewoond door 200.000 mensen uit alle delen van Amerika, legden de negers grote discipline en vastbeslotenheid aan de dag. In spreekkoren riep men ‘Freedom now’. Zij beloofden zich voor die vrijheid te zullen inspannen. Zij stelden eisen aan hun regeringen, eisen waarvan Roy Wilkins erkende dat ze grote veranderingen in de sociale structuur zouden veroorzaken. Zij uitten zich ook in de redelijke terminologie van de Urban League, de meest conservatieve van de negerorganisaties, maar een krachtig voorstandster van sociale hervormingen. Zij klapten in de handen op het ritme van Malalia Jacksons uitgeschreeuwde gezangen. Zij bogen hun hoofden wanneer geestelijken hun voorgingen in gebed en hoorden een leidende figuur van de Presbyterian Church, een van Amerika's grootste, erkennen: ‘Al is het laat, ook wij zullen volgen’.

De vakbonden stelden de demonstranten teleur. De Labor Federation liet verstek gaan en steunde de mars niet, maar haar vicevoorzitter, Walter Reuther, wiens briljante eigenschappen de United Automobile Workers tot stand hiepen komen, hield een betoog waarin hij het streven van de betogers onvoorwaardelijk onderschreef.

De Amerikaanse neger zal zijn vrijheid niet nu krijgen. Hij zal er dichter bij komen, sneller en directer dan iemand twintig jaar geleden, na de rel in Detroit, geloofd zou hebben. De kleinkinderen van de slaven, die zich verzamelden rond het nationale monument van de president die een eeuw geleden de Emancipation Proclamation uitvaardigde, zijn al heel ver gekomen. Veel van de vooruitgang is geboekt in de laatste tien jaar. Zo sterk was die vooruitgang, dat dominee King kon gewagen van het organiseren van soortgelijke marsen als die naar Washington in het zuiden. Niemand had de politiehonden van Birmingham vergeten, maar nu was er geen verlammende vrees meer en durfde men te zeggen, zoals John Lewis van de Student Non-Violent Coordinating Committee deed, dat ‘we niet geduldig kunnen, en niet geduldig zullen zijn’.

De leuze ‘Freedom now’ vertegenwoordigt niet zozeer een reële verwachting, maar zij toont dat de neger geleerd heeft zijn kracht te gebruiken, dat hij geleerd heeft hoe hij stompzinnige opstandjes moet tegengaan en hoe frustraties kunnen worden omgezet in daden. Dat is wat de betoging in Washington demonstreerde.

Toen de duizenden wegtrokken van het Lincoln-monument en op weg gingen naar huis, zongen ze. Het gezang dat zij aanhieven, kenmerkend voor hun streven naar gelijke rechten, had eens profetisch geklonken. Nu leek het een zekerheid uit te drukken:

‘We shall overcome, some day.’