Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 16]

Hollands kwartier
N. Scheepmaker

Wijn moet je drinken (zo zeggen de wijndrinkers) in de streek waar de betreffende druiven groeien, als begeleiding van de tot voedsel verwerkte vruchten, groenten, aardappelen en granen uit die streek. Het zal wel waar zijn. Feit is, dat men de door het autoradiootje geproduceerde Joegoslavische volksmuziek beter savoureert in het land zelf dan bijvoorbeeld in de Wieringermeerpolder, en behalve voor Oostenrijk, welks geliefde autochtone muziek zelfs in het land zelf niet te genieten blijft, zal bovenstaande stelling dus ook wel voor de muziek opgaan. En zoals je Anne Frank in Amsterdam moet hebben zien opvoeren, zo moet men Der Stellvertreter hebben gezien in Berlijn, waar het voor een groot deel speelt. Voor nog steeds uitverkochte zalen wordt dit stuk opgevoerd in de Neue Volksbiühne, een schitterende, moderne ‘blokkendoos-blokkendoos-boem’ met evenveel ruimte rondom (foyers, wandelgangen) als in de zaal. De opvoering van het sterk bekorte stuk (van 8.05 uur tot 10.45 uur met een half uur pauze) met Dieter Borsche als paus Pius XII maakte kennelijk indruk in de zaal, niet om het falen van de paus of de katholieke kerk (bij de ingang stond voor de aanvang een meisje gedrukte folders uit te delen, getiteld warum hat der papst nicht protestiert?, met citaten en uitspraken ten voordele van Pius XII), maar om wat er gaandeweg in gezegd werd over de vernietiging van de joden. Toen het doek viel voor de pauze werd er niet geapplaudiseerd, evenmin als na het einde, net als bij ons bij Anne Frank. Het was zelfs zo dat men, toen het doek was dichtgegaan voor de pauze, eerst in stilte bleef zitten, zodat wij ons, met het opstaan-ritueel al in de benen, aarzelend afvroegen of er wel pauze was, en zo ja, of het dan in Berlijn misschien geen goede gewoonte was de foyer in te gaan om iets te gebruiken? Maar langzaam kwam men hier en daar toch overeind, en tenslotte begaf de meute zich zwijgzaam naar de koffie en limonade. Een beetje verwonderde ons dat wel. Der Stellvertreter goed bleek een stuk probleemtoneel, maar anders dan Anne Frank blééf het toneel, en het belette ons niet onbezorgd op te staan om de foyer op te zoeken. Ook was de situatie voor ons natuurlijk enigszins anders dan voor de Berlijners rondom ons. Wij behoorden ongetwijfeld tot de weinigen in de zaal die (of exacter: wier vader en moeder) in de oorlog joden verborgen hadden gehouden. Dat geeft bij zo'n stuk een zeker overwicht. En zoals wij, bij het wegschuifelen, ongegeneerd over de kwaliteiten van het stuk en de spelers konden praten als zijnde de hoofdzaak, zo voelden de Berlijners zich wel genoodzaakt over alles te babbelen behalve over het stuk. In het huis van de gehangene (des Henkers?) spreekt men niet over de dood.

Een Deense televisiedocumentaire uit 1960 toonde ons de strijd in Amerika tegen de rassendiscriminatie. Het begon met een blues, en het was frappant te merken hoe ook de toespraken van de negerleiders op een meeting in feite een soort blues waren, beeldende taal, vervuld van doorzichtige, maar menselijke humor die (in de verte weliswaar, maar toch) deed denken aan de taal van de joden, eveneens het uitdrukkingsmiddel van een onderdrukt ras. We zagen verder een kerkdienst van reverend Kelsey, bekend van de grammofoonplaten. Het was ongetwijfeld deze dienst die enkele kranten tot de slotsom bracht dat uitzending van deze documentaire op dit moment (vlak voor de mars naar Washington o.a.) niet in het belang van de negers was. Misschien was dat ook wel zo, althans voor ons, westerlingen, die al gechoqueerd zijn als Billy Graham zijn Grote Waffel openzet. Reverend Kelsey, half zingend celebrerend, met daartussendoor vreemde lachjes en voortdurend, net als Louis Armstrong, het zweet afvegend van zijn aanschijn, zweepte de gemeenschap zo op dat sommigen een soort dans-op-de-plaats maakten en anderen in extase, die overigens gedempt werd zodra de reverend zijn mond hield, de armen ten hemel hieven. Dat maakt op ons een gekke,

[p. 17]

overdreven indruk. Wij vinden ds Buskes al zo extatisch als hij alleen maar over zijn woorden struikelt in een forum over Zuid-Afrika. Eén ding wordt toch wel duidelijk als je zo'n kerkdienst per televisie bijwoont. Het is niet waar dat de negers alleen om hun huid worden geboycot. Zij zijn gewoon anders. Niet hun huid, maar zij reageren anders op de dominee, zo goed als niet de opperhuid van de dominee, maar de dominee zelf zijn preek anders inkleedt dan ds Okke Jager doet. Sommigen vreesden dat door het tonen van niet alleen de huid, maar ook van het onderhuidse spektakel dat de



neger, niet alleen gekleurder maar ook kleurrijker dan wij, kenmerkt - afbreuk zou worden gedaan aan de gerechtvaardigde acties van de negers om als gelijkwaardigen te worden behandeld. Zij hebben wel gelijk, want we zijn pas aan het begin. We moeten eerst nog de huid als gelijkwaardig erkennen voor we aan de negers zelf toe zijn.

Woensdag is er niet alleen in Washington, maar ook elders in de wereld gemarcheerd naar Amerikaanse ambassades, consulaten etcetera uit solidariteit met de Amerikaanse mars uit protest tegen de rassendiscriminatie. In Amsterdam heeft een comité, bestaande uit de in Amsterdam wonende Amerikaanse negers Paul Harrison (schrijver) en Sam Middleton (schilder) en de Nederlandse blanken Huib de Vries (tvregisseur bij de VPRO) en Aart van Zoest (leraar Frans) de protestmars georganiseerd en de tekst opgesteld van een petitie, die door de zinsnede ‘oneerlijke procedure in het Congres’ (de filibuster) wat ongelukkig is uitgevallen (de tekst werd opgesteld door Paul Harrison). Voor velen is dat reden geweest, misschien mag men zeggen: een alibi, om niet te tekenen. Actie wekt reactie. Het argument: door deze petitie te tekenen, en door überhaupt mee te doen aan deze protestmars, ageer ik tegen de Amerikanen en speel ik de Russen in de kaart, werd alom gehanteerd. Het is een simplistische redenering die, zonder dat men dat in de gaten heeft, een vleugje rassendiscriminatie met zich meevoert. In de eerste plaats is de mars in Washington niet gericht tegen Kennedy c.s. maar tegen de zuidelijke filibusters die de integratie willen tegenhouden. En in de tweede plaats: hoe kan men tegen de Amerikanen ageren als men meeloopt ten gunste van de Amerikaanse negers? Zijn zij dan geen Amerikanen? Of zijn zij een minder soort Amerikanen? Het is een binnenlands probleem, zegt men, waar wij ons niet mee te bemoeien hebben. Dat is een illusie. Wie weet hoe het ongelukkige negervraagstuk in de Verenigde Staten door de communistische pers wordt uitgebuit ten koste van de gehele westerse wereld en de gehele democratie, denkt daar anders over. Een van hen is Kennedy, die meermalen gewezen heeft op de belabberde indruk die de rassendiscriminatie in het buitenland maakt. Als een heel werelddeel (Afrika) zich van het westen zou vervreemden door het binnenlandse probleem in Amerika, waar blijven we dan op de politieke evenwichtsbalk?

Jedermann te zien opgevoerd in Salzburg, op de Domplatz, is een gedenkwaardige gebeurtenis, maar de kostuumrepetitie, des middags om vijf uur, de ‘grote generale’, is ook niet te versmaden. ‘Een societygebeurtenis in wandelkostuum’. Zo'n repetitie heeft, als het plein plus de toegangen ertoe moeten worden schoongeveegd van zich geen kwaad bewust zijnde toeristen, zijn geheel eigen charmes die de echte voorstellingen ontberen. De spelers verkeren voordat de voorstelling begint in vol ornaat, maar geestelijk nog ‘in burger’ temidden van het handjevol nauwkeurig geselecteerde toeschouwers (vooral fotografen, filmoperateurs en televisiemensen, maar ook enkele familieleden zo te zien en een handjevol societyfiguren die nu eenmaal nergens te weren zijn, zoals ook de Nederlandse journalist met zijn vrouw die - toevallig

[p. 18]

langslopend - via zijn perskaart net zo lang heen en weer werd gestuurd tussen vermoeide wegstuurders dat men hem tenslotte liet zitten, misschien ook omdat hij dank zij enkele pasklare, voor de gelegenheid bruikbare en in ieder geval correcte Duitse zinnen, hem door zijn vrouw toegeschoven, de indruk wist te wekken dat de tekst van Hugo von Hofmannsthal niet ongemerkt aan hem voorbij zou gaan), en niemand laat tijdens de voorstelling een woord van protest horen als voor hem de fotograaf of fotografe op de bank gaat staan om de foto van zijn/haar/ons leven te maken. De Domplatz lijkt geschapen voor Jedermann. Met de voorkant van de Dom als imposante achtergrond biedt het brede podium de enscenering van Max Reinhardt alle kans tot volle ontplooiing te komen, terwijl de rechthoekige beslotenheid van de Platz als het ware uitnodigt gebruik te maken van cinemascopische handgrepen. Het beangstigende, van steeds verder weg klinkende ‘Jedermann, Jedermann, Jedermann’-geroep, waarbij men de laatste, ijl klinkende roeper minstens op de trans van Café Winkler vermoedt en het krijsende weglopen van bijvoorbeeld Jedermanns geliefde, rechts van de Dom, onder een poort door naar het belendende plein, waar een kluitje op afstand gehouden toeristen bevreemd de gillende dame op zich af zien komen, sorteren het maximale effect. Ook na afloop is zo'n generale anders dan de gewone voorstelling. Jedermann, in het witte hemd waarin hij afdaalde naar de onderwereld, staat nog even na te babbelen met de schone Goede Daden, die alleen schoon is wat uiterlijk betreft, maar wier bevallige blote voeten en handen ‘schmutzig’ zijn van het stof dat zij, liggend in wanhoop op het houten podium, wel moèst vergaren. Terwijl de fotografen hun kans waarnemen om ook nog even enkele ongedwongen foto's te schieten, beijvert een naast de geliefde in schoonheid en imposantheid wegvallend vrouwtje van overigens gelijke leeftijd



zich om, met gespeelde vrolijkheid en onopzettelijkheid, het doodskleed van Jedermann te betasten, lichtelijk op te tillen zelfs en er druk over te praten, daarmee aan de goegemeente bewijzend dat niet de schone nevens hem, zoals het verhaal wou doen geloven, de bruid is van Jedermann, maar zij, zij, zij, althans in het dagelijkse leven. Ook dat wordt tot haar voldoening door de fotografen vastgelegd. Het is trouwens opvallend hoe gewillig de fotografen letterlijk alles vastleggen. ‘Letterlijk alles’ is overdreven, maar iedere keer als men op het podium ‘een foto’ zag ontstaan (Jedermann in gesprek met zijn oude moeder, Jedermann met zijn arm om zijn vriends schouders geslagen, etcetera) snelden zij toe om die ‘foto’ fotografisch vast te leggen. Wel was ieders werkwijze verschillend. Er was de met haar manen wapperende vrouw in het rood, die bukkend van rechts naar links en weer terug vloog om bijna alle situaties van twee verschillende kanten te kunnen vereeuwigen, bukkend voor de lenzen van haar collega's langslopend en achterna gezeten door haar zoontje, die als een ‘caddy’ alle aanvullende apparatuur achter haar aan droeg. Er was de domme fotografe, die zich bij het steeds donkerder worden door een bevriende collega getallen liet voorzeggen aan de hand waarvan zij dan haar dure machinerie in een andere stand schroefde. En er was de jongeman die, midden voor het podium zittend, onverstoorbaar, zonder op te staan, naar links of rechts te treden of op de grond te gaan liggen, zonder adempauze zijn foto's nam, alleen nu en dan zo'n oude zeekijker op zijn lens monterend om beter te kunnen zien. Enigszins raadselachtig alleen was de wat oudere dame die op de tweede rij met een verborgen camera'tje ter grootte van een sigarettenaansteker piepkleine fototjes nam, die ongetwijfeld hun weg zullen hebben gevonden naar een Oosteuropese geheime dienst die geïnteresseerd is in het doen en laten van Jedermann in de bufferstaat Oostenrijk.