Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 56]

Journaal
J.J. Peereboom

De pointe is de vijand van de waarheid. Zelfs bij het schrijven van onsamenhangende aantekeningen treedt de neiging op om een denkbeeldige toehoorder tegen te spreken of te pesten of te overtuigen: dan moet er een opvatting in verwerkt zijn die zich duidelijk onderscheidt van een andere. Het gevolg is dat allerlei ondervindingen weggelaten worden omdat ze te nevelig zijn voor een argumentatie. Daardoor kom ik in conflict met mijn ergernis, ontwikkeld uit een angstig ontzag van vroeger, over mensen die schrijvend alles zeker lijken te weten. Het is een bedriegerij die soms misschien aan de algemene vrolijkheid bijdraagt - in ieder geval is het ook vervelend om uit schrik ervoor te gaan koketteren met vraagtekens - maar die in de zelfanalyse ontoelaatbaar is.

Een voorbeeld van een weggelaten ondervinding is de gedachte die mij de laatste jaren begeleid lijkt te hebben, dat verdienstelijkheid niet bestaat. Sociaal gezien is dat onwaar; persoonlijk gezien is het wel juist - wij doen wat wij kunnen binnen onze omstandigheden en vermogens - maar waarschijnlijk iedereen bekend. Ik wist nooit waarom die gedachte mij telkens als zij opkwam zo mismoedig stemde dat ik er geen enkel ander idee op kon doen volgen. Nu denk ik dat het misschien is omdat zij het recht tot vermanen aantastte. In een sociaal verband dat van vermaningen aan elkaar hangt kan dat niet anders dan een schok zijn, en ik ben altijd een groot vermaner geweest, zo niet in woorden dan in de stilte van mijn binnenste: niet alleen van opvattingen of daden die mij niet bevallen, maar ook van gezichten en benen en stemmen. Het is voor mij geen ongewone ervaring om in de tram te zitten en te

W is die weer, met die tak, hij is nou boven de grond, en zet koers naar zijn vrouw.

denken: al die vervelende gezichten, en dat idiote lachen, dat is alleen maar slechte wil.

Daar ben ik misschien nu een beetje van af. In ieder geval is mijn verslagenheid niet zo groot meer bij de gedachte dat niemand verdienstelijk is. Waarschijnlijk is er dan een winst gemaakt, maar tegen een prijs. Al het vermanen, berispen, bezwaren hebben, laat tenminste de illusie over dat er toenadering mogelijk is. Als het niet meer kan, zitten wij geïsoleerd in onze eigen wereldjes - eigenlijk zal dat wel de oorzaak van de verslagenheid geweest zijn.

Lord Hervey's Memoirs, over zijn leven aan het hof in de eerste tien jaar van George II's regering (1727-'37) zijn mijn mooiste ontdekking van de laatste tijd (er is een goedkope editie van verschenen bij Batsford). Een plezier in beschrijvingen van gezinsoorlogen komt de waardering ten goede, maar de twisten van de koning met de koningin en de Prins van Wales zijn niet van zo'n geraffineerde orde dat zij bij een gewone memoirenschrijver belangwekkend geweest zouden zijn. Het is Hervey's toon van gedesinteresseerde mededeelzaamheid, verzacht door een welbehagen in zijn eigen schrijftrant, die er de smaak aan geeft. Bovendien zijn er zulke dingen als dit, wanneer Hervey het onverstandig acht van Robert Walpole om de koningin te verzekeren dat de koning niet gevoelig meer is voor haar resterende charmes: ‘It is a sort of thing which every woman is so reluctant to believe, that she may feel the effects of it long without being convinced that those effects can proceed from no other cause; and even after she is convinced of it herself, she still hopes other people have not found it out, and cannot help disliking anybody who lets her know he sees what she wishes everybody should be blind to’.

Hervey zelf was een man van voorbeeldige schoonheid, maar van niet meer aanzien dan hij genoot als hoveling, favoriet van koningin Caroline en vertrouweling van Walpole. Niemand wist dat hij zulke mémoires kon schrijven tot ze gepubliceerd werden in 1848, honderd jaar na zijn dood. ‘This conversation was interrupted by the Duke of Newcastle, who made his entry

[p. 57]

with as much alacrity and noise as usual, mightily out of breath though mightily in words, and in his hand a bundle of papers as big as his head and with little more in them’. De vileine gratie van die stijl kennen wij geloof ik helemaal niet meer, bij al onze zorgen. Hervey's oordeel is nooit in de war, maar bijna altijd geïmpliceerd, ook als hij ons in uitvoerige transcripties laat zien hoe voortreffelijk de adviezen waren die hij gaf aan de koningin en aan Walpole. Het is een tartende gedachte dat toch misschien het nageslacht zoiets te lezen zal krijgen dat op het ogenblik geschreven wordt over het Kremlin, of over het Elysée.

Iedere vrijdag en zaterdag druist het in Londen van de parties, en ik ben gaan vrezen dat ze bijna allemaal even erg zijn. Meestal zijn er drie of vier flatgenoten die ieder het maximum aantal uitnodigingen verstuurd hebben, in ruil voor eerdere parties of in hoop op latere. Als maar de helft van de genodigden aanneemt, kunnen zij al ternauwernood geplaatst worden: in een kamer waar het licht uitgedraaid is om te dansen, in een andere kamer waar afzonderlijke groepjes van drie of vier bekenden staan te praten, in de gang waar roekeloos opgekomen enkelingen tevergeefs om zich heen zien naar aanspraak, in de keuken waar een paar bonkige mannen de resten uit de flessen legen - de drank is altijd na een paar uur op. Het lawaai en het gedrang zijn bij vlagen overweldigend; de meeste gasten kijken langs elkaar heen als busreizigers. Ach, het lijkt nergens op, nergens op. De vrijheid van zeden en gewoonten is de triomf van domheid en schreeuwerigheid. Het zou veel beter zijn om het alemaal onder controle van tantes en boze tongen te laten gebeuren; om twaalf uur naar huis, geen hangen, geen vrijen. Dan was er misschien iets van een samenhang. Nu zijn de enige goede plaatsen bij het raam, uitziend op de stille straat waar de auto's bumper aan bumper staan, en pratend over weggaan zodra het ons gelukt is om de gastvrouw te spreken te krijgen.

De invloed van optimisme en pessimisme in mijn gemoed kan gewoonlijk naar behoefte gedoseerd worden, meen ik. Er zijn situaties waarin het een of het ander onontkoombaar is; maar meestal is het een kwestie van keuze. De verwachting dat alles goed uit zal pakken wordt op den duur drukkend, vooral als wij gaan definiëren wat dat goede is: het is nooit helemaal goed genoeg, en dan is het een opluchting om te voorzien dat het toch wel mis zal lopen. Aan de andere kant, als een volgehouden pessimisme onze levenslust aan gaat tasten, is het nuttig om een paar optimistische gedachten te forceren. De waarheid blijft dat wij niet weten hoe het zal gaan, met de

X is 'm ook, maar de tak is ie kwijt, moest even gapen, maar nou heeft ie spijt.

beschaving of met onszelf. De behoefte om er een vooruitzicht van te hebben moet niet zo zwaar worden opgevat dat wij onze stemmingen laten regeren door onze eigen ficties.

Niet iedereen vindt het zo. Dennis Gabor, in Inventing the Future, citeert pessimistische uitspraken over de toekomst van de beschaving en zegt dat die niet lang geleden nog toelaatbaar waren, maar ‘The situation has now become far too dangerous for such hearty pessimism’. Bij het schrijven van zijn boek heeft hij af en toe pessimistische ideeën voelen opkomen, maar hij heeft ze weggelaten, om ons te dienen.

Het lijkt op de vitaliteit als ware karakteristiek van de Europese beschaving, de opvatting van professor Geyl waarover hij in het begin van het Hollands Weekblad werd lastiggevallen door H.A. Gomperts. Wat Gabor wil is niet precies hetzelfde: het past beter in de Nederlandse traditie van de blijheid, maar zijn aanhangers zouden makkelijk een coalitie kunnen vormen met die van de vitaliteit. Het lijkt mij een beperking op de vrijheid van denken die in de praktijk al gauw op zou houden met er vriendelijk uit te zien. Niet dat daarmee de kans op aanvaarding ervan verkeken is. Een beperking op de vrijheid van denken is een plausibel voorbehoedmiddel tegen excessen van actie die wij ons niet meer kunnen veroorloven, in onze wereld als een hartpatiënt, voor wie iedere opwinding de laatste kan zijn; maar dit is voor mij een pessimistische gedachte. Zo herkennen wij de techniek van het verplicht optimisme: dezelfde dingen denken als vroeger, maar alles aardig vinden. Ziedaar de beschaving gered!

Gabor had mij wel op zijn hand met wat hij zegt van overbevolking als een van onze

[p. 58]

grote lasten. Ik weet niet wat er in onze maatschappelijke orde onzinniger is dan het stelsel van de kinderbijslag. Hoe eerder dat als verouderd herkend en afgeschaft wordt, hoe beter. In plaats ervan kan een progressieve belasting komen op ieder kind na het tweede en derde.

Het idee dat alle geboortebeperking laakbaar is verliest geloof ik in zijn meeste bastions de laatste tijd aan kracht, dat is tenminste bemoedigend. Wat er afgezien van doctrine als grootste moeilijkheid overblijft, zal wel zijn de aanpassing aan een toestand waarin de mensheid haar voortplantingsdrift moet matigen. Tot voor kort had zij er het maximum van nodig om de gevaren van de wereld te overleven; nu heeft zij ineens teveel, en toch nog een gevoel dat tussen alle willekeur van waarden meer-leven tenminste een onomstreden goed ding is.

Het herinnert mij aan het vooruitzicht dat Anthony Burgess in The Wanting Seed stelt voor de conservatieve politiek van de toekomst: kinderen krijgen en schijnoorlogen om het bevolkingsoverschot af te slachten; afgewisseld met liberale bewindsperioden, gekarakteriseerd door vrede en homosexualiteit (onder het fameuze motto It's sapiens to be homo). Burgess' visie is typisch pessimistisch, want het kan allemaal best loslopen met de aanwas, en zo niet, waarom zouden de mensen zich niet wennen aan leven als termieten op een hoop? Inderdaad, zij zouden wel wennen. Er is tenslotte geen maatstaf om de toekomst aan te regelen, want het verleden is nooit goed genoeg geweest om er een na te laten. Het enige wat ik uit mijn afkeer van metropolen, middenstandwoningen en massavermaken kan overhouden, is de gedachte dat kinderbijslag onzinnig is.

Op tien dagen vakantie in de Provence ben ik opnieuw van het land bevangen geraakt; dan toch aarzelend om er iets van te zeggen, want wat ik erover kan uitdrukken is buiten verhouding tot mijn gemoedsbewegingen. De Ventoux zien van de weg tussen Avignon en Carpentras af, bij het vallen van de avond; en dan sterven? Door de netelige struiken dringen bij Montmirail om tenslotte ver van de weg een paar steenresten te vinden van een achttiende-eeuws badhuis; en mijmeren. De luiken openen van de hotelkamer in Châteauneuf-du-Pape om uit te kijken over de Rhône-vallei; en zwijmelen.

Daar is zo weinig mee aangeduid dat ik zelf aan mijn herinneringen begin te twijfelen. Tenslotte heb ik er op gevonden dat de Provence het besef vertegenwoordigt dat het geluk buiten ons is. De vondst is verheugend, want jarenlang heb ik goedwillend geprobeerd om het binnen mijzelf teweeg te brengen door de juistheid van mijn opvattingen, de zuiverheid van mijn gevoelens, de kruidigheid van mijn genoegens of een van de andere middelen waarmee ik dacht dat het gedaan moest worden; en nooit is er iets van terecht gekomen. Ik had er eigenlijk al van afgezien, maar nu zijn er weer hele nieuwe mogelijkheden.

Wie weet wat ik nog ontdek. Op het ogenblik zou ik alleen in staat willen zijn om te zeggen op welke manier een landstreek duidelijk kan maken, of wijs kan maken, dat het geluk buiten is, om gewaar te worden, en niet binnen, om te bezitten. Zelfs dat wil nog niet goed. Er is een verband met de bevrijding uit het idee dat mij in geen ander land helemaal loslaat, dat er van alles afgeschaft en ingesteld en verbeterd moet worden; maar oorzaak en gevolg zijn moeilijk te onderscheiden.

Ik zal je uitleggen waarom ik geen warm gevoel heb voor Hongarije, zei G. die er in '38 vandaan is gekomen en sindsdien in Londen woont. Toen het Hongaarse elftal in '53 in Londen kwam voetballen mochten de spelers de dag voor de wedstrijd op het veld rondlopen om er het gevoel van te krijgen; er waren hun de maten van opgegeven op een stukje papier, en zij waren dadelijk overtuigd dat het niet klopte. Dat is hun eerste karakteristiek: altijd vervuld van wantrouwen tegen anderen. Zij gingen met passen proberen vast te stellen wat de werkelijke maten waren, maar hun lengte varieerde van nog geen een-zestig tot een meter negentig, en het gevolg was dat zij verschillende aantallen passen nodig hadden om het veld over te steken: zij begonnen onderling ruzie te maken, en elkaar van bedrog te beschuldigen. Dat is hun tweede karakteristiek: het wantrouwen tegen elkaar.

Ik vond het een grappig verhaal, maar G. zelf niet erg. Wij zaten te lunchen in een pub in Soho, en ik keek door de open deur, langs de straathoek aan de overkant en over een dwarsstraat heen, naar een parkje uitgespaard tussen de hoge winkelblokken, waar de meisjes hun half uurtje stadszon inhaalden. Zo ontstaan de combinaties in de herinnering: Hongaarse voetballers, winkelmeisjes van Soho, een doorkijk die aan Robbe-Grillet ontleend had kunnen zijn. Geen wonder dat het al gauw onontwarbaar wordt. Als wij elkaars associaties kenden, kenden wij elkaar, denk ik; maar het zijn er teveel.