Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 44]

[Vervolg De ellende der dialektiek]

nietiging met zich mee van het waardevolle, dat die oude maatschappij heeft voortgebracht (wetenschap, kunst, techniek, het marxisme-leninisme). Integendeel: onder het socialisme ontwikkelen die zaken zich tot ongekende hoogte.

Met dat al weten we nu nog niet, waarom deze wet niet eenvoudig de ‘wet der ontkenning’ heet in plaats van de wet van de ‘ontkenning der ontkenning’. Dit komt - zegt een der handboeken - ‘omdat de objectieve ontwikkeling zelve deze dubbele ontkenning inhoudt, en het begrip “ontkenning der ontkenning” slechts processen weergeeft, die zich onafhankelijk van ons bewustzijn afspelen’. De zaak immers die als ‘ontkenning’ optreedt wordt weer op zijn beurt ontkend als het zover is. Die keten van ontkenningen is oneindig. Zo ontkent het kapitalisme het feodalisme, om daarna op zijn beurt weer ontkend te worden door het socialisme. De lezer ziet wel in dat ‘tegenstellingen altijd opgelost worden door de overwinning van het nieuwe op het oude, het progressieve op het reactionaire’. Dit is natuurlijk weer geheel in strijd met de moderne reactionaire burgerlijke filosofie, die probeert te bewijzen dat natuur en maatschappij zich in een eeuwige kringloop bevinden op hetzelfde peil, ja, zich achteruit bewegen. ‘Het dialektisch materialisme beweert op grond van betrouwbare wetenschappelijke gegevens dat dergelijke denkbeelden onwetenschappelijk zijn’. Zo wordt uit zaad een plant, uit die plant weer zaad, waaruit weer een plant. Maar die plant bevindt zich op een hogere trap van ontwikkeling dan zijn voorganger, al zal dat na één generatie nog niet merkbaar zijn, aldus de reeds eerder geciteerde Andreev. Bij Engels vinden we hetzelfde voorbeeld, maar daar is het ‘hogere’ uitgedrukt in een grotere hoeveelheid zaad. Zo voltrekt zich in de kapitalistische maatschappij de beweging van het kapitaal zich volgens de formule G-W-G: men koopt met geld waren (grondstoffen en arbeid) en verkoopt het resultaat weer voor geld. Maar dat geld is nu meer geworden dan het in zijn eerste fase was. Men heeft winst gemaakt. Hoe het nu moet als men met verlies werkt of als de plant die uit dat zaad voortkomt slechter is dan zijn voorganger of minder zaad draagt, wordt niet duidelijk Evenmin is begrijpelijk waar de wet blijft als we dat geld niet naar de markt brengen maar in de kachel stoppen of die plant stuktrappen of als dat zaad, naar reeds de Schrift ons leert, op rotsachtige bodem valt en niet ontkiemt. Er is één sovjetfilosoof, die in dit verband opmerkt dat voor zulke voorbeelden de leer niet geldt: de wet houdt zich alleen met ontkenningen bezig die tot ontwikkeling leiden. Op dezelfde bladzijde treffen we echter ook de uitspraak aan dat de wet van de ontkenning der ontkenning zich ‘absoluut op alle gebieden van de wereld voordoet’.

In sommige handboeken, maar niet in alle, haalt men ter illustratie van deze wet de Hegelse ‘drieslag’ of ‘triade’ van stal. Men voert dan als voorbeeld een denkbeeldige discussie in, waarin iemand begint met iets te beweren. Die bewering noemt men de these. Iemand anders ‘ontkent’ die these en komt met een andere bewering die met die eerste bewering in strijd is. Die andere bewering is de antithese. Er ontspint zich een debat, waarin tenslotte een mening triomfeert, die op zijn beurt de antithese ‘ontkent’ maar bepaalde ‘waardevolle’ elementen van beide thesen handhaaft en daarom synthese genoemd wordt. Opdat de lezer niet denke dat ik hem wat sta voor te liegen volgt hier een hele pagina uit een door de Academie van Wetenschappen der USSR uitgegeven, door een ‘collectief’ van hoogleraren en doctoren in de filosofie geschreven handboek:

‘Wij zagen reeds, dat datgene, wat optreedt als ontkenning, zelf mettertijd op zijn beurt verandert, in een nieuwe kwaliteit verandert, d.w.z. ontkend wordt. Maar het zou onjuist zijn te denken, dat die ontwikkeling glad verloopt, zonder tegenstellingen. In werkelijkheid gaat de voortschrijdende ontwikkeling langs de weg der ontkenning met tegenstellingen gepaard, en het wezen der ontkenning der ontkenning, de noodzakelijkheid van een dubbele ontkenning vloeit juist voort uit het tegenstrijdige karakter van de ontwikkeling, uit de werking van de wet van de eenheid en strijd der tegendelen.

Om dit duidelijk te maken stellen wij ons een twist voor tussen twee partijen over enig wetenschappelijk vraagstuk. Een der partijen brengt een bepaalde stelling (these) naar voren. De andere partij komt met de ontkenning van die stelling (antithese). In elk van deze met elkaar strijdige meningen kunnen elementen van waarheid zijn, maar zij staan op eenzijdige wijze tegenover elkaar als elkaar wederkerig uitsluitend. Tussen de twistenden ontspint zich een strijd der meningen, die resulteert in het optreden van een nieuwe stelling, die de beide voorgaande, elkaar bestrijdende meningen ontkent. Maar hoewel zij de twist, de strijd tussen de tegenstrijdige meningen opheft, verwerpt zij niet de elementen van waarheid die op eenzijdige wijze in elk hunner vervat waren, maar zij vormt een zekere synthese, die ge-

[p. 45]

bruik maakt van de positieve momenten van de ontwikkeling van de twist. Daarbij moet men de synthese niet begrijpen als een mechanische vereniging van wat vroeger afzonderlijk bestond, niet als een uiterlijke bijeenvoeging van tegendelen, maar als een geheel nieuwe trap van ontwikkeling. Dank zij de strijd der tegenstellingen worden op die nieuwe trap de eenzijdigheden, die aan iedere trap eigen waren, overwonnen, en wordt een hogere waarheid bereikt, waarin al het positieve dat er vroeger was, bewaard wordt en tegelijkertijd dat, wat niet waar, vergankelijk was, verdwijnt. Die nieuwe trap nu treedt op als ontkenning der ontkenning. Dus de ontkenning der ontkenning is het wetmatige gevolg van de oplossing van de strijd der tegenstellingen’. Als voorbeeld wordt dan weer de strijd over de eigenschappen van het licht genomen. In de 17e eeuw de deeltjes-theorie (these) die in diezelfde periode in strijd gewikkeld was met de golftheorie, die in de 19e eeuw zegevierde (antithese). In de 20e eeuw echter bleek, dat defraktie en interferentie spreken voor de golftheorie, en het foto-elektrische effekt en de chemische werking van het licht voor de deeltjes-opvatting. ‘Als ontkenning der ontkenning heeft de huidige lichttheorie de positieve elementen van de vorige theoriëen in zich opgenomen en tot een synthese gemaakt door hen van hun eenzijdigheden te bevrijden.’ Ander voorbeeld: toen er nog geen manufaktuur en machines bestonden was elke arbeider ‘universeel’: hij beheerste alle beroepen, want er bestonden geen afzonderlijke beroepen. Daarna kwam de arbeidsverdeling, waarbij iedere arbeider slechts een deel van het arbeidsproces uitvoerde. Onder het socialisme is, dank zij de automatisatie, de arbeider weer ‘universeel’: hij beheerst alle machines. ‘Deze nieuwe trap, die de ontkenning der ontkenning is, is “synthese” van de hele voorgaande ontwikkeling, die de eenzijdigheid van de beide eerste trappen heeft overwonnen en de waardevolle kanten ervan in zich heeft opgenomen: de universaliteit van de oude arbeider en het hoge technische peil van de nieuwe produktie’. Dit lijkt de welwillende lezer, die noch in de tijd vóór de ‘manufactuur’, noch in de USSR een spoor van die ‘universele arbeider’ kan vinden, misschien een ongelukkig voorbeeld van deze zo interessante wet. Ter verklaring moge dienen, dat het marxisme een aantal wereldverbeterende denkbeelden heeft overgenomen uit de tijd van zijn ontstaan, zonder dat de aanhangers van de leer ook maar een ogenblik hebben nagedacht over de redelijkheid van die denkbeelden. Eén van die denkbeelden is, dat de vooruitgang der techniek een ideale toestand, die in een duistere gouden eeuw ‘voor de manufactuur’ bestaan moet hebben, weer ‘op een hoger plan’ zal herstellen. Dat de voortuitgang van de techniek juist een veel vertakter arbeidsverdeling in het leven roept dan ooit bestaan heeft, deert de aanhangers en verkondigers van het marxisme-leninisme niet: feiten hebben nog nimmer een geloof aan het wankelen gebracht.

De definitie, tenslotte, van deze wet luidt als volgt:

‘De wet van de ontkenning der ontkenning is een wet door de werking waarvan het verband bepaald wordt, de opeenvolging, van het ontkende en het ontkennende, tengevolge waarvan de dialektische ontkenning geen blote ontkenning is, die de hele vroegere ontwikkeling ontkent, maar voorwaarde voor de ontwikkeling, in zichzelf bevattend en bewarend al het positieve van vorige stadia, op een hogere basis herhalend enkele trekken van de uitgangstrappen en in zijn geheel een voortschrijdend, progressief krakter hebbend.’

Het interessante van deze definitie is dat zij geen antwoord geeft op de vraag: hoe luidt deze wet? Men heeft het gevoel of men een definitie van het begrip automobiel leest in ongeveer deze woorden: ‘De automobiel is een instrument waarmee wij dagelijks met een snelheid van 120 km per uur van Leiden naar Amsterdam en terug rijden, zonder gebruik te maken van de spoorweg en onderweg genietend van het uitzicht’.

Ook deze wet geldt ‘overal’ en ‘altijd’ en ‘absoluut’, en ook hier wordt niet vermeld wat men daarmee bedoelt.

In het algemeen kan worden opgemerkt, dat de drie grote wetten der dialektiek niet anders lijken dan formules waarin men feiten beschrijven kan of beweringen kan doen die ook zonder die formules beschreven of gedaan kunnen worden. Het gebruiken van die formules schept generlei garanties voor de juistheid van de in die formules geklede uitspraken. De formules maken de indruk geen andere functie te hebben dan het verlenen van prestige aan door marxistenleninisten gedane uitspraken, die er een geleerd, filosofisch uiterlijk van krijgen en bij de lezer het gevoel van ‘zie je wel, het klopt’ wekken. Zelf zijn de formules zo vaag, dat een debat over hun juistheid of onjuistheid eigenlijk niet mogelijk is.

De wetten van de dialektiek gelden niet alleen voor de natuur en voor de maatschappij, maar ook voor het menselijk denken. Zoals het bewustzijn een ‘weerspiegeling’ is van de materie, zo zijn de

[p. 46]

wetten van het menselijk denken een weerspiegeling, een ‘analogon’ van de wetten die de materie bewegen. Nu zijn de wetten van het denken, de denkregels van oudsher ondergebracht in de logica. Een van de grondregels van logica is, dat een bewering en zijn ontkenning niet tegelijk waar kunnen zijn. Welnu, zegt het marxisme-leninisme, dat is eigenlijk een vrij primitieve opvatting. De dialektiek heeft immers aangetoond dat het zo eenvoudig niet is. De eenvoudige, formele logica weet niet beter dan ‘ja, ja of nee, nee, en al het andere is uit den boze’, citeert men dan Engels. In werkelijkheid is het ingewikkelder. De vader van het Russische marxisme, Plechanov, neemt als voorbeeld iemand met weinig haar op het hoofd (Plechanovs variant van Hegels paardestaart). De uitspraken ‘deze man is kaal’ en ‘deze man is behaard’ sluiten elkaar geenszins uit. Met de gewone logica komt men er hier niet.

De dialektiek nu is een ‘hogere’ trap van de logica. De dialektische eenheid van tegendelen vindt haar ‘weerspiegeling’ niet in de formele logica. Die schiet hier te kort. Wil men dialektische processen bestuderen, dan heeft men de dialektische logica nodig, die rekening houdt met de ‘eenheid en strijd der tegenstellingen’.

Tegen deze en dit soort redeneringen, die men trouwens ook buiten de communistische wereld aantreft, zijn in de loop der jaren wel enige bezwaren gerezen. Laat men de regel van de uitgesloten derde vallen, dan is het niet moeilijk om uitgaande van door niemand betwiste feiten te bewijzen dat Karl Marx de auteur is van het bekende treurspel Hamlet, prins van Denemarken. Iedere bewering wordt dan namelijk bewijsbaar en dus iedere redenering zinloos.

Ook heeft men zich wel afgevraagd welke dan toch de regels van die befaamde ‘dialektische logica’ mogen zijn. Schrijver dezes heeft daartoe een omvangrijk werk bestudeerd van een van de bekendste sovjetfilosofen, M.M. Rozental. Dat boek heet Principy dialektičeskoj logiki - maar men zal er vergeefs in zoeken naar één enkele regel der dialektische logica. Zeer terecht schrijft dan ook de Franse rationalist Julien Benda: ‘Le rationalisme purgé du principe d'identité, la “dialectique de la contradiction” est un flatus voci dont se paie la liturgie marxiste et dont je la défie de me donner un exemple’. Deze Benda vermeldt trouwens, dat hij eens in een rumoerige vergadering van met het dialektisch materialisme sympathiserende Franse intellectuelen de vraag gesteld heeft of iemand der aanwezigen hem in de werken van Marx, Engels, Lenin en Stalin - Stalin was toen, in 1947, nog een geniaal marxist - één enkele redenering kon aanwijzen die niet volgens de regels van de burgerlijke, formele logica, maar volgens de dialektische logica verliep. ‘Silence total’ ...

De moeilijkheid zit hem hier alweer in het door elkaar halen van het ‘zijn’ en het ‘denken’. Ter illustratie een citaat uit een sovjetfilosoof: ‘Engels noemde de dialektiek van de objektieve wereld, van het zijn, de objektieve dialektiek, en de dialektiek van de weerspiegeling van de objektieve wereld in het menselijk hoofd, de dialektiek van het kennen, de dialektiek van het denken noemde hij de subjektieve dialektiek. Kunnen nu de objektieve dialektiek en de subjektieve dialektiek, d.w.z. het weerspiegelde en de weerspiegeling gekenmerkt worden door verschillende wetten? Allicht niet.’ In plaats van dit ‘allicht niet’ zou de redelijke lezer geneigd zijn te antwoorden ‘waarom niet?’ Waarom moet een ding dezelfde eigenschappen hebben als zijn ‘weerspiegeling’? In de ‘weerspiegeling’ van de Noordzee in het menselijk denken kan men niet verdrinken, in de Noordzee zelf wel.

Hoe simpel dit ook klinken moge, er zijn volksstammen die dit niet inzien en die een dwingende logica schijnen te zien in de herhaling van hetzelfde woord in constructies als ‘over ingewikkelde zaken kan men slechts ingewikkeld schrijven’ of ‘een slechte tijd brengt slechte verzen voort’ of in de uitspraak van een beroemde schilder der 20e eeuw: ‘Ik schilder as een berbaar in deze berbaarse tijd’. Dit soort uitspraken, die men ook buiten het marxisme-leninisme vaak hoort, zijn niet redelijker dan de uitspraak ‘een goede beschrijving van erwtensoep moet groen zijn van kleur’.

Daar komt dan nog bij dat men - via Genesis, Hegel en Feuerbach menend dat het menselijk denken een ‘evenbeeld’, een ‘weerspiegeling’, een soort van duplikaat in iets ander materiaal, van de wereld is - helemaal geen verschil maakt tussen descriptieve en normatieve wetten en regels. Men zou zich eventueel nog kunnen voorstellen dat in het menselijk denken regelmatigheden voorkomen die een sterke gelijkenis vertonen met bepaalde regelmatigheden in de natuur. Maar de logica houdt zich helemaal niet bezig met het menselijk denken. Zij schrijft aan het menselijk redeneren bepaalde regels voor, en zij interesseert zich niet in het minst voor de betrekkingen tussen menselijke beweringen en de werkelijkheid. Nemen wij de volgende praemissen: de eerste druk van Hamlet, prins van Denemarken, dateert van 1650; Karl Marx is geboren in 1850; Karl Marx is

[p. 47]

een groot dichter; Karl Marx is de auteur van Hamlet, dan rechtvaardigen deze praemissen de conclusie, dat van althans één groot dichter althans één werk voor zijn geboorte reeds gedrukt is. Tegen deze conclusie heeft de logica geen enkel bezwaar. Zij juicht deze conclusie toe, hoewel zowel conclusie als praemissen onwaar zijn. Maar tegen de redenering: ‘Rozental is een slecht filosoof; Rozental heeft een slecht boek over filosofie geschreven; conclusie: Rozental kan geen goede boeken schrijven’ heeft de logica ernstige bezwaren, al hoeft men slechts één boek van Rozental in te zien om te beseffen dat zowel praemissen als conclusie de zuivere waarheid weergeven.

Dat, terwijl wij over een ding spreken, dat ding verandert, interesseert de logica evenmin. Zij ontkent dit feit allerminst, maar zij houdt zich niet met zulke dingen bezig. Zij onderzoekt slechts de juistheid van conclusies en als men een harer regels voor ongeldig verklaart, wordt ieder redeneren zinloos.

Zelfs voor sovjetmarxisten is de plaats van de dialektiek ten aanzien van de formele logica de laatste jaren een moeilijk probleem geweest, ondanks de grote zekerheid en het grote gebrek aan inzicht, waarmee Engels en Lenin over deze zaak schreven. De hier boven geschetste bezwaren tegen de officiële sovjet-opvattingen zijn in Rusland niet geheel onopgemerkt gebleven. In de officiële handboeken echter blijft men de dialektiek aanbevelen als een hoogst waardevolle aanvulling voor de formele logica, die slechts geschikt is voor het bestuderen van heel eenvoudige dingen.