Hollands Maandblad. Jaargang 5

De ellende der dialektiek
K. van het Reve

De marxistisch-leninistische dialektiek wordt wel gedefinieerd als ‘de wetenschap van de algemene wetten van de ontwikkeling der natuur, de menselijke samenleving en het denken’, of ‘de diepste, alzijdigste en aan inhoud rijkste leer over beweging en ontwikkeling’, of ‘het resultaat van de gehele eeuwenlange geschiedenis van het leren kennen der wereld, veralgemening van het onomvatbare materiaal der maatschappelijke praktijk’. Nog een definitie: ‘de marxistische dialektische methode, de marxistische dialektiek is de wetenschappelijke benadering van de verschijnselen van natuur en maatschappij, een ontwikkelingstheorie die toegepast wordt op het leren kennen van de objektieve wereld’.

Deze definities munten niet uit door duidelijkheid, al blijkt er wel uit dat de dialektiek iets heel moois moet zijn. Zeker is, dat deze wetenschap, of deze methode, drie wetten kent: de wet van de overgang van kwantiteit in kwaliteit, de wet van de eenheid en strijd der tegenstellingen en de wet van de ontkenning der ontkenning.

De wet van de overgang, of zoals het in het oorspronkelijke hegeliaanse Duits heette de ‘omslag’ van de kwantiteit in de kwaliteit zegt dat ‘kleine, in den beginne onbeduidende, kwantitatieve veranderingen, zich geleidelijk ophopend, bij een zekere graad de maat van een ding overschrijden en fundamentele kwalitatieve veranderingen te voorschijn roepen, ten gevolge waarvan de dingen veranderen, de oude hoedanigheid verdwijnt, de nieuwe hoedanigheid optreedt’.

Hierbij moet worden opgemerkt, dat men onder ‘kwaliteit’ de ‘onverbrekelijk met het ding verbonden bepaaldheid’, het ‘geheel van wezenlijke trekken’ verstaat, die het ding zijn relatieve duurzaamheid geeft en het van andere dingen onderscheidt.

Dat is dus de wet. Een van de opmerke-

[p. 39]

lijke dingen dezer wet is, dat er geen bewijs gegeven wordt voor zijn juistheid. Er wordt ons slechts verzekerd dat zijn juistheid door de wetenschap bewezen is. Verder bepaalt men zich tot het geven van voorbeelden. Die voorbeelden zijn er een stuk of tien, twintig, en zij hebben in de loop der jaren weinig variatie ondergaan. Het eerste rijtje voorbeelden vindt men bij de uitvinder dezer wet, de reeds genoemde Duitse filosoof Hegel. Hij noemt: in de rij der natuurlijke getallen verschilt ieder volgend getal op dezelfde wijze van zijn voorganger. Niettemin schept dit proces nieuwe verhoudingen: sommige van die getallen zijn bijvoorbeeld het kwadraat van andere. In een reeks van opeenvolgende noten is opeens een noot de oktaaf van een andere. Bij een bepaalde kwantitatieve verhouding treedt in twee bij elkaar gebrachte stoffen een chemische reactie op. Water dat niet verandert als men de temperatuur verlaagt, verandert opeens wel als de temperatuur het nulpunt passeert. Bij geboorte en dood leiden een aantal graduele kwantitatieve veranderingen tot een kwalitatieve. Door het overschrijden van een bepaalde grens wordt slordigheid misdaad, deugd ondeugd, recht onrecht. Boven een bepaald aantal inwoners verandert de geschiktheid van een land voor een bepaald soort bestuur. (Deze laatste gedachte vindt men terug in het nogal eens gehoorde argument dat de fellow traveler gebruikt ter verdediging van het overheidsbeleid in de USSR: men moet rekening houden met de omstandigheid dat ‘het een ontzettend groot land is’ en dus niet de maatstaven aanleggen waar men in Nederland mee gewoon is te werken). Een paar graankorrels worden door er steeds eentje bij te leggen een hoop. Het één voor één uittrekken van de haren maakt op een bepaald ogenblik een paardestaart kaal.

Sommige van die voorbeelden, zoals dat van het bevriezende water (men werkt ook vaak met kokend water) vindt men in de handboeken van het tegenwoordige sovjetmarxisme terug. Men vindt ook nieuwe voorbeelden, zoals: kwantitatieve verkorting van een snaar leidt tot kwalitatieve verandering van de klank van die snaar. Staal smelt bij een bepaalde temperatuur. Een kernreactie treedt op als een hoeveelheid plutonium een bepaald maximum overschrijdt. Telkens één boom omhakken maakt van een bos een kale vlakte (sovjetvariant van Hegels paardestaart). Er worden ook ‘maatschappelijke’ voorbeelden gegeven: in de maatschappij van het ‘oercommunisme’ leidt de toeneming van de produktiviteit tot het ontstaan van privaatbezit en een klassemaatschappij. Zo leidt het zich geleidelijk aanpassen van biologische wezens aan hun omgeving tot kwalitatieve veranderingen in hun erfelijkheid.

Vaak wordt in dit verband nog medegedeeld, dat die ‘omslag’, die ‘sprong’ van plotselinge aard is, of kan zijn, zoals dat bij bepaalde chemische en nucleaire reacties kan worden geconstateerd en ook bij revolutionaire veranderingen in de menselijke samenleving. ‘De reusachtige maatschappelijke betekenis van de leer der dialektiek over de overgang van kwantitatieve veranderingen in kwalitatieve bestaat hierin, dat hij de wetmatigheid motiveert, de noodzakelijkheid van sociale revoluties bij de overgang van een verouderde maatschappelijke orde naar een nieuwe, vooruitstrevende, bijvoorbeeld bij de overgang van kapitalisme naar socialisme’.

Bij de definitie van deze dialektische wet vindt men aan het eind soms de woorden ‘en omgekeerd’. Ook hiervan worden voorbeelden gegeven, maar niet zo vele: een kwalitatieve verandering in de maatschappij, bijvoorbeeld van kapitalisme naar socialisme, leidt tot een kwantitatieve verhoging van de produktie.

Soms wordt Engels geciteerd om aan te tonen dat alle kwalitatieve veranderingen het gevolg zijn van kwantitatieve. Men vindt echter geen plaatsen waaruit zou kunnen blijken dat men van mening is dat alle kwalitatieve veranderingen in kwantitatieve omslaan, noch dat alle kwantitatieve veranderingen tot kwalitatieve leiden. Deze onduidelijkheid is te vreemder als men bedenkt dat men buiten het marxisme-leninisme gewoon is onder een ‘wet’ een uitspraak te verstaan, die zegt: als A, dan altijd B. De officiële tekst van deze wet echter luidt: ‘kleine, eerst onmerkbare kwantitatieve veranderingen leiden tot etc.’ - waarbij het onduidelijk is of men bedoelt: er zijn kleine veranderingen die leiden tot... of: alle kleine veranderingen leiden tot etc. Is het eerste het geval, dan hebben we niet te doen met een wet, maar met een uitspraak als ‘sommige stukken ijzer wegen tussen de drie en de vijf kilo’ of ‘soms regent het op zondagmiddag’, ‘regen op zondagmiddag drijft mensen naar de bioskoop’. Is de tweede interpretatie juist, dan kunnen een miljoen voorbeelden deze wet nog niet bewijzen, en kan één voorbeeld hem ontzenuwen, al was het maar het voorbeeld dat men het aantal voorbeelden van deze wet ad infinitum kan vermeerderen zonder dat deze onbewezen wet in een bewezen wet omslaat.

Een andere moeilijkheid waar we voor komen te staan als we deze wet willen be-

[p. 40]

D. Hillenius

(I.S.C.M. Festival)

de viool in haar schoot
springt als een sprinkhaan open
dor, knappend

een verheugd doosje laat
oude sleutels, een horloge
dat nog gelopen heeft

de val van erwtjes
vergroot door zware toeter
engelszieke vingers met
brede koothoudende ringen
sompend zoeken over de kleppen
kaartenbakkenvol spraakgebreken
zware baarddragers, aapachtige gangen

een heer uit IJsland, een heer uit Polen
uit Italië één en uit Japan zelfs
een heer met dame met kussentje op de billen
allen dezelfde taal
zoals men begrijpt een brug
een trein, een mes, een onnut ding

elke avond lig ik klaar
zaal rij 25 stoel 9
in hinderlaag wachtend
op eindelijk grote dieren
(gedenk de naakte dame in Artis
die de leeuwen tartte)

meestal insekten
knekelwerkers
onbevriend teveelpoters
nietvliegers
snorren, kraken
uitglijden, een bom laten
af en toe stilte
of het klaar is

(wordt vervolgd)

[p. 41]

grijpen is de grote vaagheid van de begrippen ‘kwantiteit’ en ‘kwaliteit’. Kwaliteit is het ‘wezen’ van een ding. Nu is het merkwaardige dat het ‘wezen’ van water verandert als het bevriest, maar niet als de temperatuur van zo in 80 graden Celsius verandert. Een taal die geen afzonderlijk woord voor ‘ijs’ heeft zou ons hier al in grote moeilijkheden brengen. Gebruikers van die taal zouden als zij goede marxisten waren moeten volhouden dat het ‘wezen’ van water onveranderd blijft bij bevriezing. Waarom in den vrede verandert het ‘wezen’ van het water wel met de aggregaatstoestand en niet met de tempeatuur? Het klinkt oneerbiedig, maar Marx, Engels, Lenin, Stalin en Chroestsjov, de Academie van Wetenschappen der USSR, Jan Romein, Sam de Wolff, Paul de Groot, Henri Lefebvre, Jean-Paul Sartre en de gezamenlijke filosofen van Peking, Belgrado en Tirana kunnen de schrijver van deze regels niet uitleggen waarom het verschil tussen warm en koud water van ‘kwantitatieve aard’ is en het verschil tussen ijs en water ‘kwalitatief’.

Ook als men gaarne bereid is te geloven in deze wet breekt men zich het hoofd erover wat men eigenlijk verondersteld wordt te geloven. Wat heeft men geleerd als men deze wet, die voor de wetenschap belangrijker heet te zijn dan alle wetten der fysica samen, heeft leren kennen? Dat dingen veranderen? Dat een, de oppervlakkige toeschouwer niet opvallende reeks van veranderingen soms opeens gevolgd wordt door een duidelijke waarneembare, soms vrij plotselinge, verandering? So what? Heeft iemand dat ooit ontkend? Heeft ooit een filosoof een regel geschreven waaruit zou blijken dat hem nimmer was opgevallen dat de aggregaatstoestand van water tussen o en 100^o niet, maar over die grenzen heen wel verandert?

We hebben hier, lijkt het, eigenlijk niet zozeer met een ‘wet’ te doen dan met een aperçu, een formulering, een incidentele visie op de dingen die we ook aantreffen in uitspraken als ‘les qualités de ses défauts’ ‘penny wise and pound foolish’, ‘als het kalf verdronken is dempt men de put’ - allemaal treffende uitspraken die met tal van voorbeelden kunnen worden geadstrueerd en dan ‘wetten’ zouden kunnen worden genoemd, de ‘wet van de verkeerde zuinigheid’, de ‘wet van het te late inzicht’ ...

De tweede grote dialektische wet is de wet van de eenheid en strijd der tegenstellingen. Zonder dat dit hier expliciet vermeld wordt zal de lezer begrijpen dat de idealisten en metafysici in het Westen als om strijd het bestaan van tegenstellingen ontkennen en geen idee hebben van deze wet. De marxistische dialektiek echter heeft ontdekt dat er aan ‘alle dingen en verschijnselen innerlijke tegenstellingen eigen zijn, dat ieder ding een eenheid van tegenstellingen is, een eenheid van tegengestelde kanten, eigenschappen, tendenties’. Nog een iets andere formulering: ‘De eenheid en strijd der tegenstellingen is een wet, krachtens welke alle dingen, verschijnselen, processen, innerlijk tegengestelde kanten bezitten, tendenties, die zich in voortdurende strijd bevinden; die strijd der tegenstellingen geeft een innerlijke impuls tot ontwikkeling, leidt tot een groei der tegenstrijdigheden, die in een bepaald stadium opgelost worden door het verdwijnen van het oude en het ontstaan van het nieuwe’. ‘Alle dingen’, zegt een nog in 1959 gretig aangehaalde passage van Stalin, ‘alle dingen hebben hun negatieve en hun positieve kant, hun verleden en toekomst, hun afstervende en hun zich ontwikkelende aspekten’. Lenin wees in dit verband met grote geestdrift op ‘+ en - in de wiskunde. Differentiaal en integraal. In de mechanica aktie en reaktie. In de natuurkunde positieve en negatieve elektriciteit. In de chemie vereniging en dissociatie van atomen. In de maatschappij de klassenstrijd’.

Deze reeks voorbeelden wordt in de handboeken nog uitgebreid met de tegenstrijdige krachten van aantrekking en afstoting, die een planeet in zijn baan om de zon houden; het licht, dat zowel golf- als corpusculaire eigenschappen heeft; de atoomkern; de tegenstelling tussen arbeiders en kapitalisten; tussen het kapitalistische winstmotief en de drang tot vooruitgang der wetenschap, die zich niet kan uitleven als er geen winst in zit; de tegenstellingen tussen de kapitalisten onderling, die weliswaar één front maken tegen het socialisme, maar in hun jacht op invloedssferen en ‘afzetgebieden’ ook elkaar te lijf gaan (Westduitsland en Japan tegen Amerika bijvoorbeeld). Ook het door het marxisme vastgestelde feit dat de wereld kenbaar en niets ervan onkenbaar is, maar dat niettemin, doordat de wereld zich voortdurend ‘spiraalvormig’ van hoog naar laag ontwikkelt, nooit in zijn geheel gekend zal kunnen worden. Een voorbeeld dat nimmer ontbreekt is het al door Engels in de marxistische circulatie gebrachte voorbeeld van een bewegend lichaam, dat zich op hetzelfde moment wel en niet op een bepaalde plaats bevindt.

Het is een wat bonte verzameling voorbeelden, maar het is alles waar we over beschikken als we te weten willen komen wat eigenlijk met deze wet bedoeld wordt. Ook

[p. 42]

hier krijgt men het onbehaaglijke gevoel met een wat vage, misschien interessante, maar ook wel erg platvloerse generalisatie te doen te hebben en niet met een ‘wet’. Van ‘als A, dan B’ is hier geen sprake. De voorbeelden zijn bovendien, net als trouwens bij de vorige wet, zeer verschillend. Men wil bijvoorbeeld graag aannemen dat er in de menselijke samenleving tegenstellingen optreden tussen groepen, tussen de Westduitse ondernemers en de Amerikaanse, of tussen kapitalisten en arbeiders. Maar welke ‘strijd en eenheid der tegenstellingen’ treedt op in een zich door de ruimte bewegend lichaam? Of dat lichaam zich op een bepaald moment wel of niet op een gegeven plaats bevindt kan ‘strijd en eenheid der tegenstellingen’ te voorschijn roepen tussen mensen die over het probleem nadenken (zolang zij tenminste niet inzien dat het hier een schijnprobleem betreft dat op de truc berust dat men de tijd wel en de beweging niet stilzet). Maar welke strijd der tegenstellingen speelt zich in het bewegend lichaam zelf af? Er is, als men wil, een ‘tegenstelling’ tussen de beweringen ‘licht bestaat uit deeltjes’ en ‘licht bestaat uit golven’. Maar als beide uitspraken waar zijn, bestaat er dan in werkelijkheid een ‘tegenstelling’ tussen die beide eigenschappen van het licht? Een ‘conflict’? Hoe bestrijden die twee eigenschappen van het licht elkaar dan?

We hebben hier te maken met een fundamentele eigenschap van deze leer: over dingen te spreken in termen die men in het redelijk spraakgebruik voor beweringen reserveert en aan de dingen eigenschappen toe te kennen die men redelijkerwijs alleen aan beweringen kan toekennen.

Ook hier weer, zoals we al zagen, geen bewijzen, maar voorbeelden. Kritiek op dit alles wordt afgewezen met de beschuldiging dat men blijkbaar niet gelooft aan conflicten in natuur en maatschappij.

Wel probeert men op ondergeschikte punten nuances aan te brengen door bijvoorbeeld onderscheid te maken tussen ‘wezenlijke’ en ‘onwezenlijke’ tegenstellingen. Zo is de tegenstelling tussen produktiekrachten en produktieverhoudingen een ‘wezenlijke’ tegenstelling, maar de tegenstelling tussen proletariaat en boeren of tussen burgerlijke demokratie en fascisme is niet wezenlijk. Ook kent men een indeling in ‘innerlijke’ en ‘uiterlijke’ tegenstellingen. Een ‘innerlijke’ tegenstelling is een tegenstelling in het wezen zelf van het ding, zodat het ding zonder beide kanten van die tegenstelling niet kan bestaan. Een uiterlijke tegenstelling is er een tussen verschillende objekten, verschillende werkelijkheden. Voorbeelden van ‘innerlijke’ tegenstellingen: de reeds eerder genoemde tegenstellingen in het kapitalisme. Uiterlijke tegenstellingen: die tussen natuur en maatschappij of tussen zon en plantenwereld. De natuur kan wel zonder maatschappij en de zon wel zonder plantenwereld bestaan, maar andersom niet. Kapitalisten en proletariërs kunnen echter zonder elkaar niet bestaan.

Voorts onderscheidt men antagonistische en niet-antagonistische tegenstellingen. Antagonistisch zijn tegenstellingen die slechts met de ondergang van een van beide partijen eindigen kunnen (bourgeoisie en proletariaat), terwijl de niet-antagonistische tegenstellingen langs de weg der geleidelijkheid uit de weg geruimd worden, zoals in een socialistische maatschappij de tegenstelling tussen arbeiders en boeren of tussen hand- en hoofdarbeid.

Wij zijn nu genaderd tot de derde wet der dialektiek, namelijk de wet van de ontkenning der ontkenning, de wet van de Negation der Negation, de zakon otricanija otricanija. Eerst even een verklaring van dat woord ‘ontkenning’. We hebben hier weer te maken met het hegeliaanse woordgebruik, met de gewoonte om over dingen en beweringen in dezelfde termen te spreken. In het normale spraakgebruik onderscheiden we tussen iemands bestaan ontkennen en aan iemands bestaan een einde maken. In het hegeliaanse Duits is het echter zo, dat als men iemand de hersens inslaat, men hem daarmee ‘ontkent’. De lezer, die misschien al wat onwennig stond tegenover de ‘strijd’ die hij moest zien tussen positieve en negatieve electriciteit en tussen plus en min in de rekenkunde, zal er nu ook weer even aan moeten wennen dat positieve en negatieve electriciteit, plus en min, proletariërs en kapitalisten elkaar ‘ontkennen’. Daarna moet hij even terugdenken aan de zoeven behandelde omslag van kwantiteit in kwaliteit, en wel aan de verandering van de oude kwaliteit in een nieuwe. Deze oude kwaliteit namelijk wordt ‘ontkend’ door de nieuwe. Men kan zich hier overigens troosten met de gedachte - in de handboeken ook met de gebruikelijke klem uitgesproken - dat de oude kwaliteit in natuur en maatschappij nimmer geheel en al wordt ontkend. De ‘sprong’ van dier naar mens bijvoorbeeld was een ‘ontkenning’ van het dier. Maar dat heeft niet verhinderd dat de mens bij die sprong een aantal voortreffelijke dierlijke eigenschappen meegenomen en zo op een ‘hoger’ plan gebracht heeft. Zo brengt de ‘ontkenning’ van de kapitalistische maatschappij door de socialistische niet een ver- [vervolg op p. 44]