Hollands Maandblad. Jaargang 5

Het tweede televisienet
H. Schaafsma

Op de zaterdag voor Pinksteren heeft mr. W. Hoekstra, Fries burgemeester en waarnemend voorzitter van de vereniging die pretendeert de enige, onvervalste nationale omroep te zijn, op een stuk Hilversumse hei de A.V.R.O.-'40 geopend: de ‘manifestatie’ waarmee de Algemene vereniging radio omroep haar 40-ste verjaardag viert. Over de rechtmatigheid van die leeftijd zou het een en ander zijn op te merken, maar dat is voor dit betoog niet relevant. Wel dienstig lijkt het me mee te delen, dat de heer Hoekstra zijn rede hield in een feesttent, die van een abominabele versterkerinstallatie was voorzien, staande voor een doek waarop met loeiende letters was geschilderd: Sprankelende A.V.R.O.-muziek bij bruisend Breda-bier. Het interieur van de tent had verder veel weg van de bermen van een Italiaanse autostrada bij de nadering van een grote stad. Nadat hij was uitgesproken heeft de heer Hoekstra, geëscorteerd door zijn zich eveneens voor alles wat hij feestelijk vindt graag beschikbaar houdende collega-burgemeester van Hilversum, de heer Boot (aangetrouwd neefje van wijlen dr. Hendrik Colijn), met een houten sleutel die werd afgeworpen door een duidelijk

[p. 24-25]

van het sigarettenmerk Lexington geleende wentelwiek, het feestterrein geopend voor de genodigden. Met papieren A.V.R.O.-vlaggetjes in de knuisten mochten die zich vervolgens vergapen aan een badpakkenshow aan de boorden van een door de welbekende heer Pesie op het feestterrein aangelegd bassin.

Dit alles zou het vermelden niet waard zijn, wanneer de heer Hoekstra in zijn feestrede nog niet eens had gewaagd van het progressieve, van vitaliteit getuigende A.V.R.O.-plan, om het tweede televisiezendernet en het derde radiozendernet te bezetten. Zulks om de regering uit een impasse te helpen; de andere omroepclubs vrij spel te laten op de bestaande zendernetten; de exploitatie van reclametelevisie toe te vertrouwen aan de A.V.R.O.; de koning zijnde klant een waarlijk algemeen radio- en televisieprogramma te bieden, de ganse dag.

Ik geloof niet dat het nodig is, nog één woord vuil te maken aan het goedbedoelde, maar te doorzichtige reclamestuntje van de A.V.R.O.-jongens. Ik neem aan, dat Romme zich er bij de uitvoering van zijn informatieopdracht nauwelijks mee heeft bezig gehouden, hoewel de omroep, de televisie met name, toch wel een punt van betekenis is geweest bij de (in)formatie. Op het moment, dat ik dit schrijf, heet het, dat een compromis hierover is bereikt: het nieuwe kabinet behoeft zich niet bij voorbaat te binden. Het tweede televisieprogramma zou bij wijze van overgangsmaatregel voorlopig kunnen worden verzorgd door de Nederlandse televisie stichting. Dat wordt natuurlijk moeilijker dan het lijkt: want zonder haar componenten, de vijf omroeporganisaties, stelt de N.T.S. niets voor. Tot het zelfstandig produceren van programma's heeft zij de mogelijkheden noch de middelen. Enfin, dat is een kwestie waar informateurs en formateurs zich het hoofd niet over hoeven te breken.

Dat onder het nieuwe kabinet, hoe dat ook samengesteld mag zijn, in de omroep alles bij het oude zal blijven, lijkt me twijfelachtig. (Ik zou willen zeggen: onmogelijk, maar op dit gebied kun je het van Den Haag nooit weten.) Het gezag van de informateur is niet meer zo groot, dat hij in zijn eigen partij iedereen naar zijn O.T.E.M.-hand zou kunnen dwingen. Aan de andere kant is de autoriteit van de vroegere K.V.P.-voorzitter Van Doorn niet zo ontzagwekkend, dat hij de hele fractie tot zijn standpunt



van K.R.O.-voorzitter zou kunnen overhalen. De sympathie van enkele leden van de katholieke fractie voor de T.V.N. is zeker niet alleen uit het katholiek-zijn van de heer Zwolsman te verklaren, die overigens door zijn geloofsgenoot Van den Brink, voorzitter van de werkgroep van de O.T.E.M., duidelijk wordt gewantrouwd. (Dat de T.V.N. niét van Zwolsman afhankelijk behoeft te zijn, heb ik eerder betoogd. Het idee van de onafhankelijke stichting als omroeporgaan is het beste dat tot dusver uit de bus is gekomen.)

De socialisten zijn niet onverdeeld tegen televisiereclame, zij zijn evenmin onverdeeld voor het geven van zendmachtigingen voor de nieuwe kanalen aan de bestaande omroeporganisaties. Goedhart en Patijn, een wat curieus duo, mogen de enigen zijn die zich voor de regeringsnota hebben uitgesproken; het is geen geheim dat Vondeling ook over omroepvraagstukken anders - wellicht zelfs meer en scherper - denkt dan zijn voorganger als fractievoorzitter, Burger, die in zijn Vara een middel ziet tot socialistische ‘machtsvorming’. (Het gevaarlijke woord heeft hij letterlijk gebruikt). De motie-Kleywegt is vaag genoeg om, wanneer zij nog eens in stemming zou worden gebracht, als uitgangspunt vele mogelijkheden te bieden. Aan het feit dat Kleywegt bestuurder van de Vara is mag men blijkbaar niet al te zwaar tillen: hij is dat q.q., als vertegenwoordiger van de protestantschristelijke werkgemeenschap in de P.v.d.A.

Van de liberalen weten wij dat zij onverdeeld voor reclametelevisie, d.w.z. voor een andere vorm van exploitatie van het tweede televisienet zijn. Ik heb de indruk, dat in hun kring de doorzichtigheid van de A.V.R.O.-plannen wordt onderkend; dat anderzijds ook wel wordt beseft, dat de strikt particuliere, en daardoor willekeurige, O.T.E.M. niet het ideale omroeporgaan zal kunnen zijn. Nationale omroep en openbare school zijn in liberale kring, mag men hopen, nog niet volkomen lapidaire begrippen.

De C.H.U., geen partij immers maar een reservoir van redelijkheid (waarbij je op de droesem maar niet moet letten), zal wel open staan naar alle kanten. De anti-revolutionairen hebben zich tot dusver het krachtigst verzet tegen een inbreuk op het hun principieel zo dierbare bestel. Aan de andere kant mag de klassieke relatie tussen calvinisme en mercantiel inzicht, c.q. talent, niet uit het oog worden verloren. Voor de zich steeds duidelijker aftekenende belangstelling voor de omroep buiten het parlement, niet alleen bij de ‘commercie’ (waarbij tot dusver een egotistische interesse kenmerkend is geweest; de culturele aktiviteit van de O.T.E.M. is beperkt gebleven

[p. 26]

tot het geven van de overigens nuttige opdracht aan prof. Van Panhuys inzake de interpretatie van artikel 10 van de Conventie van Rome), maar ook in de brede kring van culturele organisaties, vormings- en ontwikkelingswerk, zal het nieuwe kabinet niet blind kunnen blijven. Het adres van de 57 intellectuelen is ook door een deel van het parlement terecht au sérieux genomen.

Wat de reclame zelf betreft: dat lijkt geen strijdpunt meer te zijn. Het heeft mij lange tijd niet zo heel veel kunnen schelen, of er televisiereclame zou komen ja dan nee. De laatste maanden raak ik steeds meer van de noodzaak van als zodanig erkende en in rekening gebrachte reclame in de televisie overtuigd. De gratis reclameboodschappen zijn niet meer te tellen. Men treft ze in allerlei vormen, variërend van close-ups van reclameteksten of affiches in sportreportages tot nadrukkelijk gepousseerde sportwagens in amusementsprogramma's en uitgebreide folders voor met name genoemde horecabedrijven in zogenaamde magazines. Nog een paar stappen verder op dit pad, en de dagbladuitgevers kunnen met recht spreken van oneerlijke concurrentie.

Toelating van reclameboodschappen zou impliceren, dat men gratis binnen gesmokkelde reclame achteraf in rekening zou kunnen brengen. Het zou tevens betekenen, dat men de reclame - bij een goed systeem, dat zonder grote moeilijkheden te construeren is - in de hand zou hebben. Per slot van rekening speelt de reclame in de maatschappij, waarvan televisie een - toegegeven: onvolledige - afspiegeling geeft een grote rol. Langs de openbare weg, in de lucht en in de niet beschermde particuliere brievenbus hebben de reclamemakers vrij spel; in de televisie zullen zij dat niet krijgen.

Zal die reclametelevisie zo'n winstgevend bedrijf blijken te zijn als vele Nederlanders, voor- zowel als tegenstanders, denken? Het staat nog maar te bezien. Aan het vrij gecompliceerde, voor corruptie makkelijk toegankelijke (de ingewikkeldheid was nota bene bedoeld als waarborg tegen monopolievorming) Britse systeem lijkt te demonstreren, dat reclametelevisie inderdaad gelijk staat met een vergunning voor het gratis drukken van bankbiljetten. Dat de maatschappij van de man die dit in zijn onschuld eens heeft gezegd, de Schotse Canadees Roy Thomson, zelfs door Pilkington om het niveau van haar programma's is geprezen, illustreert overigens dat geldmaken en het leveren van een kwaliteitsprodukt kunnen samengaan. Thomsons Scottish television is evenals de twee belangrijkste van zijn in het Verenigd Koninkrijk verschijnende bladen - The Scotsman en The Sunday Times - voorbeeld van een volstrekt eerbaar publiciteitsmedium op kapitalistische basis. Maar nu de Britse regering, gevolg gevend aan Pilkingtons advies (op dit punt althans), de winsten van de commerciële televisiemaatschappijen veel zwaarder gaat belasten dan tot dusver het geval was, zijn het de zeer grote onder deze maatschappijen die misbaar maken. De kleinere, regionale concessionarissen, die in de praktijk ondergeschikt waren aan de grote twee of drie - Associated television, Associated rediffusion, en in zeker opzicht, Granada - zullen van de belastingmaatregelen nauwelijks schade ondervinden, omdat de tarieven progressief zijn. Als Norman Collins, vroeger B.B.C.-functionaris en als mede-oprichter van A.T.V. in korte tijd multi-miljonair geworden, aankondigt dat zijn maatschappij wellicht zal moeten worden opgeheven, hoeft men daar niet te zwaar aan te tillen. Van een winst van 70- à 100-miljoen, niet alleen door inkomsten uit verkoop van reclamezendtijd maar ook door het doorverkopen van programma's aan de regionale programmamaatschappijen en buitenlandse televisiediensten gevormd, kan wel iets af. Zo indrukwekkend zijn de investeringen nu ook weer niet.

Ik neem aan, dat de grote ‘programcontractors’ van de Independent television authority - in totaal zijn er 15 programmamaatschappijen, waarvan de meeste slechts een zeer bescheiden eigen deel (regionaal) van het programma vullen en verder tot dusver praktisch horig zijn aan de twee à vier grootste - vooral ook pijnlijk getroffen zijn door het plan van de Britse regering om, alweer in navolging van Pilkingtons advies, de I.T.A. zelf meer volmachten en meer verantwoordelijkheid te geven. Onder het directoraat-generaal van Sir Robert Fraser was de autoriteit niet meer dan een gezagsorgaan, dat de zenders beheerde, formeel toezicht oefende op naleving van de aan de concessies verbonden voorwaarden en een relatief geringe huur voor de ter beschikking gestelde zendtijd toucheerde. De I.T.A. moet nu worden tot een beleidsorgaan, dat coördinerend kan optreden en o.a. paal en perk zal moeten stellen aan de overheersing van de kleintjes door de groten (onder de contractors), aan een overvloed aan louter amusement in de programma's enzovoorts. De commissie-Pilkington had verder willen gaan door de I.T.A. te maken tot het énige voor het programmabeleid verant-

[p. 27]

woordelijke orgaan, dat bovendien zelf de opbrengsten van de advertentiezendtijd zou moeten beheren. De programmamaatschappijen zouden dan worden teruggebracht tot de functie van onafhankelijke produktiegroepen, betaald voor door hen verleende diensten.

Dat dit, opzichzelf redelijke (wanneer men oog heeft voor het monopoloide karakter van het technisch medium televisie) voorstel, onuitvoerbaar was, wisten Pilkington en de zijnen opperbest. Het kwam acht jaar te laat. De Television act 1954 heeft de huidige ontwikkeling, een ontwikkeling vooral van zakelijke belangen, mogelijk gemaakt. Dat de regering zó ver is gegaan in de honorering van hun adviezen heeft de leden van de commissie verrast.

In Groot-Brittannië zijn de dagbladondernemingen van de aanvang af in de commerciële televisie financieel geinteresseerd geweest. Er is daar zeker wel iets geconstateerd van een relatie tussen televisie- en dagbladreclame. Bij de opheffing van enkele kranten en de teruggang van de financiële gezondheid van andere, is ook de televisie in het geding gebracht. Hierbij mag niet uit het oog worden verloren dat de economische structuur van de Britse pers, met haar sterke concentratietrend, een heel andere is dan die van bijvoorbeeld de Nederlandse; dat het verzet van de unions en de persmagnaten, pas étonnés de se trouver ensemble, tegen rationalisering van de technische afdelingen van de bedrijven, vooral nadelig is voor zelfstandige, dus financieel zwakkere, kranten. Het probleem van de concentratie in de opinievorming, als gevolg van een overwegend aandeel van krantenuitgevers in televisiemaatschappijen (die ook publiciteitsondernemingen zijn), heeft bij de Britten daarom zwaarder gewogen dan de nadelige invloed van televisiereclame op dagbladreclame, c.q. op de financiële positie van krantenondernemingen.

Een acute spanning tussen pers en omroep is enkele maanden geleden in de Bondsrepubliek ontstaan, waar Axel Springer - zeker niet de noodlijdendste onder de Westduitse krantenuitgevers - de kat de bel aanbond. Zijn betoog, dat de door de publiekrechtelijke organen geëxploiteerde radio- en televisiereclame de kranten in een nadelige concurrentiepositie zou brengen, heeft sterk de aandacht getrokken. Van omroepzijde werd meegedeeld, dat men het belang van een bloeiende, economisch onafhankelijke pers voor de democratie volledig erkende; dat de omroepdiensten voor de inkomsten uit radio- en televisiereclame dezelfde winst-, omzet- en vennootschapsbelasting betalen als de krantenuitgevers; dat van de totale reclameomzet in 1962, ten bedrage van bijna 3 miljard mark, slechts 281 miljoen mark aan de televisie- en 56 miljoen mark aan de radioreclame ten goede is gekomen. De advertentie-omzet van de kranten bedroeg in hetzelfde jaar 1.408 miljoen, die van de tijdschriften bijna 1.000 miljoen mark.

Het is natuurlijk heel moeilijk na te gaan, in welke mate televisiereclame invloed oefent op advertentie-opbrengsten van de pers. Over het algemeen is gebleken, dat invoering van televisiereclame tot verhoging van het totale reclamebudget van het bedrijfsleven aanleiding geeft. In de Bondsrepubliek is de situatie gecompliceerder dan elders, omdat het Zweites deutsches Fernschen, publiekrechtelijk lichaam gesticht door de ministerpresidenten van de deelstaten nadat het Bundesverfassungsgericht Adenauers plannen voor een Freies (louter commercieel) Fernsehen in strijd met de grondwet had verklaard, in veel sterkere mate dan de samenwerkende omroepdiensten van de deelstaten van reclame-opbrengsten afhankelijk is. Toch mag ook het Z.D.F. slechts gedurende een gedeelte van de vooravond reclameboodschappen uitzenden. De opbrengsten daarvan blijven aanzienlijk beneden de ramingen, wat zijn repercussies dreigt te hebben op het programmabeleid van het door zijn opzet en ambities toch al dure tweede televisienet. De omroepdiensten van de ‘Länder’ verkeren in een financieel veel gunstiger positie, niet alleen doordat het Z.D.F. nog niet het gehele grondgebied van de Bondsrepubliek bestrijkt, ook doordat zij de overschotten uit de luisterbijdragen samen met de winst uit het ‘Werbefernsehen’ bij hun aandeel uit de kijkgelden kunnen tellen. Van de totale opbrengst van de kijkgelden toucheert het Z.D.F. slechts 30 pct. Uit de Duitse ontwikkeling valt overigens zeker ook voor Nederland lering te trekken: de competitie tussen twee qua organisatorische status analoge televisieprogramma's heeft alle trekken van een economische concurrentie; reclametelevisie blijkt niet onder alle omstandigheden winstgevend te zijn.

Voor wat dit laatste betreft moet dan weer worden bedacht dat spreiding van de reclameboodschappen over een dagprogramma economisch aantrekkelijker is dan het samenbrengen ervan in een bepaald deel van de zendtijd. Spreiding maakt differentiatie in de tarieven mogelijk; zij kan ook

[p. 28]

het gevaar voorkomen, dat een bepaald deel van het programma, uitgezonden op een heel gunstige zendtijd, ‘populairder’ wordt gemaakt dan anders noodzakelijk zou zijn. De voorliefde voor het zogenaamde ‘Beierse systeem’ moet, voor wie daaraan behoefte heeft, ook met redelijke sociaalpedagogische argumenten te bestrijden zijn.

Steeds meer Westeuropese landen zullen in de komende jaren tot invoering van televisiereclame - die overigens in enkele Oosteuropese landen allang is geaccepteerd - overgaan. Italië, Finland, Oostenrijk kennen haar al lang. In Zwitserland, waar de krantenuitgevers de boot een aantal jaren door het betalen van een niet onaanzienlijk smartegeld aan de omroep hebben afgehouden, staat zij voor de deur. In Frankrijk wordt zij over 4 à 5 jaar verwacht. (Minister Peyrefitte, reclamevakman van huis uit, voelt er veel voor. Hij zou zelfs de Franse staatsomroep een statuut naar het voorbeeld van het Koninklijk handvest van de B.B.C. willen geven, daarmee dus minder afhankelijk van zijn eigen departement willen maken. Voorlopig zal de Radio-télévision française als politiek instrument voor De Gaulle wel zo belangrijk blijven, dat effectuering van dit plan niet verwacht mag worden.)

Televisiereclame zal er in Nederland stellig komen. Dat de dagbladondernemingen in de exploitatie ervan worden betrokken lijkt, ook al zijn daarvoor niet zonder meer rechtsgronden aan te voeren, billijk. Vooralsnog kan ik niet zien, dat de bestaande omroeporganisaties in een onvoordelige ‘concurrentiepositie’ zouden worden gebracht, wanneer bepaald zou worden dat het tweede programma door een onafhankelijk orgaan geheel uit de opbrengst van reclameboodschappen moet worden bekostigd, terwijl het reclameloze eerste net in handen blijft van de N.T.S. en haar componenten. Met dien verstande dat deze voor de exploitatie de beschikking houden over de volledige opbrengst van de kijkgelden. Strikte scheiding van eigenlijke programma's en reclameboodschappen is niet een voorwaarde, waarover andermaal gediscussieerd behoeft te worden. Moeilijker zal het zijn een omroeporgaan te concipiëren, dat voldoet aan de eisen die men aan een nationaal representatieve, niet neutrale maar onafhankelijke, televisiedienst mag stellen.

Het nadeel van té opgelegd representatieve omroepinstituten, met uit tientallen leden bestaande ‘Aufsichtsgremien’, kan aan vele aspecten van de situatie in de Bondsrepubliek worden gedemonstreerd. Het nieuwe kabinet zal gewoon eens moeten durven kijken naar de B.B.C., die zich dank zij vertrouwen in persoonlijke verantwoordelijkheid en persoonlijke creativiteit, ondanks de ‘logheid’ van haar apparaat, niet alleen heeft kunnen handhaven maar die haar positie de laatste tijd duidelijk heeft versterkt. Dit zonder onnodige concessies - in smaak en intelligentie - te doen aan ‘het’ publiek. Al te gemakkelijk beroept men zich op de ‘eigenaard’ van ons volkskarakter en onze partijpolitieke constellatie, bij een verdediging van de continuering van het huidige, eventueel iets ‘opengemaakte’ (wat daaronder dan ook wordt verstaan), bestel als het voor Nederland enig mogelijke. Oostenrijk en België, waar de partijpolitieke structuur technisch grote overeenkomst vertoont met die in Groot-Brittannië, zitten desondanks opgescheept met onnodig ‘verpolitiekte’ omroepdiensten. De rechten van partijen, kerken en andere groeperingen kunnen worden vastgelegd in een wet, die de omroep regelt. Dit impliceert niet dat alle ‘stromingen’ ook in het bestuur, en zeker niet in de dagelijkse leiding, van een omroepdienst vertegenwoordigd moeten zijn. Omroepbeleid is een kwestie van persoonlijkheid, bekwaamheid en inzicht. Voor wat de gezindheid betreft kan worden volstaan met het adjectief ‘democratische’.

Het programmabeleid van een algemene omroep zal altijd een ‘cultureel middenstandsbeleid’ zijn (dat geldt ook voor het beleid van een dagbladredactie, van een toneel- of een orkestdirectie). Juist daarom is het noodzakelijk nu al de vraag te beantwoorden of twee algemene radio-, en twee algemene televisieprogramma's (met regionale ‘filialen’) niet voldoende zijn, om in de álgemene behoefte te voorzien. Of een derde radio- en een derde televisieprogramma niet dienstbaar zullen moeten worden gemaakt aan bijzondere functies: educatieve, instructieve, artistieke. Enfin, ten aanzien van het derde radioprogramma zal de commissie radio- en televisiewetgeving, waarvan het rapport nog niet openbaar is gemaakt maar wel gedrukt schijnt te zijn, zeker nadere richtlijnen bevatten.

De tweede televisiezender in IJsselstein is voorjaar 1964 gereed. Een nieuw omroeporgaan zal er dan nog niet zijn. Waarom zou men deze zender voorlopig niet gebruiken om een bloemlezing uit de buitenlandse televisieprogramma's te relayeren? Per slot van rekening bestrijkt hij alleen het centrum en een deel van het westen des lands. Er zullen nog enkele jaren verstrijken, eer het gehele tweede zendernet gereed is.