Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 20]

Hollands kwartier
N. Scheepmaker

‘Er is ergens, in de een of andere uithoek van onsland, een klein rotstreekje begaan’... Zo begint in de N.R.C. een artikel van de medewerker die sinds jaar en dag signeert met een zandloper, reden waarom zijn stukjes wel eens zandlopertjes worden genoemd. Het rotstreekje in kwestie betreft het artikel Cryptogram in Tirade, waarover Zandloper schrijft: ‘De schrijver van dit stuk doet hierin een aanval op een bekende dichter en literator, die evenwel uitsluitend met zijn initialen wordt aangeduid; hij beëindigt zijn diatribe, zonder zich te verwaardigen zijn naam eronder te zetten’.

Dat is inderdaad juist. Adriaan Morriën heeft in Tirade een soort literaire antibiografie geschreven over de literator en fijnproever V.v.V. zonder er zijn naam onder te zetten of zelfs maar in een voetnoot te vermelden wie hij bedoelde met V.v.V. Wat het eerste betreft: het verwijt doet wat wonderlijk aan van een man die zelf zijn stukken niet duidelijker signeert dan met een zandloper, en die desalniettemin niet aarzelt te schrijven dat de (hem onbekende) schrijver van het stuk in Tirade hem op meer dan één manier aan het woord ‘secreet’ herinnert. Is er nu ook voor Morriën reden om verontwaardigd te zijn, wijl hij voor secreet wordt uitgescholden door een anonymus? Morriën zal wel wijzer wezen. Hij weet immers dat deze zandloper (niet te verwarren met een wadloper) in werkelijkheid ene Huët is, zoals ook Huët, als literair chroniqueur, had moeten weten dat Adriaan Morriën de anonymus is die Cryptogram schreef. Morriën heeft dit genre, dat hij beoefent als een literaire hobby, al eerder met veel succes toegepast, waarbij bijvoorbeeld kan worden gedacht aan de tegen- Mandarijn op zwavelzuur die hij W.F. Hermans in het keelgat wierp. Maar waarom speelt Morriën dan verstoppertje, kan men vragen. Is hij bang ontdekt te worden door Victor van Vriesland, geneert hij zich voor de schande die in dat geval zijn deel zal worden? Zandloper noemt V.v.V. een ‘speelbal’ in de handen van de anonymus en erkent daarmee ongemerkt het spelelement dat deze literaire anti-biografieën eigen is. Onderdeel van het spel is, dat de naam van het slachtoffer niet genoemd wordt, maar dat men aan de hand van de initialen gemakkelijk kan nagaan wie bedoeld wordt terwijl toch die ambivalentie blijft bestaan dat al het geschrevene op ‘wie dan ook’ in dezelfde positie zou kunnen slaan. Het geeft een algemene strekking aan een persoonlijke aanval, en maakt er daardoor weer een beetje meer literatuur van. Men denke aan K. van Kafka, of zo men daartoe de lust niet gevoelt aan H.U.J.d'O., wiens initialen een aantal jaren geleden, vergezeld van een sneer, wekelijks in de correspondentierubriek van Propria Cures werden vermeld als teken dat alweer zijn ingezonden stuk niet opgenomen was. De drager van deze ongewone combinatie van initialen was aan insiders bekend, waardoor zijn herhaaldelijke vermelding in de correspondentierubriek ook weer een vorm van polemiek werd op den duur. De schrijver van de anti-biografie (in het onderhavige geval dus Morriën) werkt door slechts de initialen te vermelden op het gevoel van de lezer dat hem inside information wordt verstrekt, waardoor een speciale band geschapen wordt tussen schrijver en lezer. Als procédé verschilt dat in wezen niet van bijvoorbeeld de raamvertelling, die ook op een bepaald effect is afgestemd. Dat Morriën zijn naam niet onder het stuk plaatste, hoeft al evenmin te wijzen op een of andere kwade opzet, maar is ook onderdeel van het literaire spel. Juist hier is het het beste, het raadsel te vergroten. Een luttele M., laat staan A.M., zou uit den boze zijn geweest, en zou van de literaire, biografische aanval een persoonlijke aanval, niet op ene V.v.V., wie dat dan ook mocht zijn, maar op dr. Victor van Vriesland hebben gemaakt. Aangenomen mag worden dat Morriën, hoe geëngageerd hij zijn tirade ook geschreven heeft, geen behoefte had aan een pompeuze aanval à la Du Perron tegen Dirk Coster. Du Perron betrok in sterke mate het werk van Coster in zijn aanval, Morriën deed dat niet. ‘De wat landerige spot waarvan hij zich bedient - en niemand zal willen ontkennen, dat de toon hem goed

[p. 21]

afgaat of dat de gevoelens die hem tegenover zijn speelbal bezielen, niet aanwezig of gemeend zijn - is vrijwel uitsluitend gericht op de “officiële” zijde van de betrokkene’, schrijft Zandloper, en hij doet dat beschuldigend, blijkbaar niet beseffend dat Morriën daarmee de auteur Victor van Vriesland nog een reële ontsnappingsmogelijkheid biedt uit zijn anti-biografie.

Hoezeer de volmaaktheid ook benaderd wordt in de cineramafilm How the west was won, volmaakt is er niets. In de film zien we Debby Reynolds, iets minder vervelend dan we dachten nadat Eddy Fisher haar in de steek gelaten had voor Liesje Kleermaker, een gesprek voeren met een manspersoon, waarbij we haar beurtelings van voren en van achteren te zien krijgen, vanwege de afwisseling. Midden in het gesprek glijdt het rechterschouderbandje van haar schouder, op een moment dat we van achteren tegen haar op kijken, maar een ogenblik later, als we haar weer in het gezicht kijken, blijkt het bandje weer omhoog te zitten. Weer even later, van de rug af gezien, hangt het bandje weer halverwege omlaag, en daarna weer omhoog, als we haar weer van voren bekijken. Conclusie: de regisseur houdt van beeldwisselingen.

Iedere keer als Simenon een roman heeft voltooid begeeft hij zich naar wat eufemistisch wel eens wordt aangeduid met ‘de meisjes’. Aldus een zijner biografen, die ook nog weet te melden dat mevrouw Simenon er geen kwaad in ziet, zodat ook wij er gelukkig geen schande van hoeven te spreken. Inmiddels maakt deze pittoreske gewoonte van Simenon het begrijpelijker, waarom hij in zo'n waanzinnig tempo het ene boek na het andere schrijft.

Carel Willink, enfin men kent hem, zowel van zijn schilderijen die hij nauwkeurig bijeenpenseelt, als van de televisie, waarop hij zich kenbaar maakte als een van onze weinige, tot formuleren in staat zijnde schilders. Het was de V.P.R.O. die zijn schilderijen en zijn verbeeldingswereld toonde, afbeeldingen van schilderijen afwisselend met shots van de vrije natuur, zodat men alleen kon raden met een nietschilderij te doen te hebben als er iets op bewoog (een voorbijganger, een wuivende boom), terwijl het omgekeerd geenszins zeker was dat we met een schilderij van Willink te doen hadden als alles erop tot stilstand was gebracht. Het werd door dit alles een makaber programma voor wie daar gevoelig voor was, en ieder ogenblik

Zomernummer
Het volgend Hollands Maandblad zal een dubbelnummer zijn voor de maanden juli en augustus. Het verschijnt omstreeks 1 augustus.

verwachtte men dan ook de climax: Willink pakt van wat wij dachten dat een tafel was op een zijner schilderijen een pistool en schiet zichzelf voor het hoofd, waarna de camera punctueel overschakelt naar het nog onvoltooide doek op de ezel waarop we Willink, met het bewuste pistool nog narokend in de hand, op de vloer van zijn kamer zien liggen, terwijl we links boven in het schilderij nog juist een deel gewaarworden van de per ongeluk in het beeld gereden camera, waarvan het merk bij scherp toezien gemakkelijk ontcijferd blijkt te kunnen worden.

In het gedicht en rusland - dat ben jij... schrijft Jevgeni Jevtoesjenko in de door Pegasus uitgegeven vertaling van Marko Fondse: ‘De vijand speurt en hoopt - net zo de vriend; wat leegloopt loopt te hoop op relletjes belust, want als jij spreekt - zo zul je eenmaal zien - ben jij niet zomaar jij maar ben jij Rusland’. (Een en ander verdeeld over elf korte regeltjes). Het is die druk te weten dat men niet voor zichzelf of voor zijn eigen ideeën, maar voor de (communistische) staat waaruit men afkomstig is model staat, die het leven van de kunstenaars achter het ijzeren gordijn zo gecompliceerd maakt. Vooral als zij naar het buitenland trekken en alras omzwermd worden door journalisten belust op enig teken van eigen denken, enig teken van originaliteit en liefst kritiek op het regime, staan zij bloot aan de begeerte nu inderdaad eens te tonen dat een Russische (Poolse, Tsjechische, Joegoslavische etcetera) jonge kunstenaar om de dooie dood niet bang is en een eigen persoonlijke vrijheid voor zich opeist, waarbij in jeugdige overmoed het incasseringsvermogen van de logge staat maar al te gauw wordt overschat. ‘Wanneer je buitenlands verblijft ga jij als doelwit van verhoor dat aller ogen volgen’, schrijft Jevtoesjenko in hetzelfde gedicht. Hij heeft inmiddels de wrange vruchten geplukt van zijn overmoed. In het gedicht In gesprek met een Amerikaanse schrijver zegt Jevtoesjenko ‘moed was nooit zozeer mijn

[p. 22]

sterkte’ en hij besluit het gedicht met de regels: ‘Wat zal de naneef nog met bittere hoon, zich wrekend op zo'n laagheid, eenmaal spreken van zeekre tijd zo vreemd dat doodgewoon fatsoen de mens als moed werd aangerekend’. Akkoord, maar naast het doodgewoon fatsoen, naast de gewone moed om de dingen te zeggen die verzwegen hadden moeten blijven, is er ook de overmoed die vele, beklemde ijzeren gordijn-kunstenaars overvalt zodra zij in het buitenland zijn. De Montenegrijnse schrijver Miodrag Bulatovic, wiens boeken grif in de moderne talen worden vertaald, antwoordde tijdens zijn verblijf in Parijs op de vraag van een Franse journalist wat hij van Tito vond: ‘Het valt me altijd op hoe fraai zijn huid gedurende het hele jaar gebronsd is’. Meer wilde hij hierover niet zeggen. Het was voldoende voor enige Joegoslavische kranten om te schrijven dat Bulatovic achteraf toch niet zo'n groot schrijver was gebleken als men altijd gedacht had ...

Paus Joannes XXIII verdient het, dat iedereen een beetje verdrietig is om zijn dood. Hij was een aardige paus, niet zo fanatiek mager als Paus Pius XII, en de dingen die hij deed maakten ook een aardige indruk. Zo kon het hem niks schelen als er mensen waren die hem zagen wandelen in de tuin van het Vaticaan, terwijl het onder het regime van Pius verboden schijnt te zijn geweest hem gade te slaan tijdens zijn tuinwandelingen, als had hij de gewoonte tegen de bomen te wateren. Het lijkt uitgesloten dat Rolf Hochhuth in een Stellvertreter II ook paus Joannes onder vuur zal nemen. We mogen ook nooit vergeten, dat de Paus rustig een mis of iets dergelijks onderbrak en over liet doen, omdat een van zijn geestelijke onderdanen uit de macht der gewoonte sprak over de perfide joden, terwijl afgesproken was dat perfide voortaan zou worden weggelaten. Dat zijn aardige dingen in een paus. Zoals bekend werd Roncalli beschouwd als een tussenpaus. Het is altijd goed een tussenpaus te kiezen, want zo'n man voelt zich in zijn onfeilbaarheid gekwetst en gaat dan juist allerlei dingen tot heil van de mensheid verzinnen, opdat zijn naam, tussenpaus of niet, met eerbied en waardering zal worden genoemd in de geschiedenis. Harry Truman was ook zo'n tussenpaus die geen stap uit de weg ging. Tussenpauzen voelen zich verplicht te bewijzen dat zij kunnen waarvoor zij eigenlijk niet capabel werden geacht, en dat maakt hun regering vaak tot zo'n belangwekkende.