Hollands Maandblad. Jaargang 5

Erhard als kanselier
A. Spoor

Van de Pruisenkoning Friedrich Wilhelm IV stamt de beroemde uitlating: ‘Gegen Democraten helfen nur Soldaten’. Nu, dat kan

Brief uit Bonn

best waar zijn ook. Het is Adenauer in elk geval zonder soldaten niet gelukt te voorkomen dat de democraat Ludwig Erhard door de C.D.U. benoemd werd tot zijn opvolger.

Inderdaad, ik houd Erhard voor een democraat. Hij denkt niet in de patriarchale stijl van Adenauer. Hij laat mensen aan het woord, die het niet met hem eens zijn. Hij minacht en veracht zijn tegenstanders niet. Zijn ministers zal hij straks zeker als medewerkers beschouwen en niet als ambitieuze ondergeschikten, die het voorzien hebben op de kanselierstroon. Erhard lijkt een fatsoenlijke, oprechte man, die zijn overtuigingen met hart en ziel is toegedaan.

Voor de verwezenlijking van zijn denkbeelden is hij bereid te vechten, ook al bleek hij te zachtzinnig om zijn persoonlijke aanspraken op de macht door te zetten. Het is onvoorstelbaar wat Erhard zich allemaal door Adenauer heeft laten aanleunen. Dat hij nu benoemd is tot officiële opvolger heeft

[p. 18]

hij trouwens ook nog te danken aan zijn partijgenoten. Zelf lijkt hij niet in staat voor macht te strijden.

Op zichzelf is dat allemaal sympathiek. In een gevestigde, goed functionerende democratie zou een man als Erhard een vondst zijn. Wel zou hij ook dán het bezwaar meebrengen niet altijd evenveel politiek instinct te bezitten, maar zijn overtuigingskracht en fatsoen zouden daartegen opwegen. In de Bondsrepubliek ligt dat helaas wat anders.

In Bonn zijn machtsfactoren beslissend. Het komt er voor een politicus in de eerste plaats op aan wat achter zich te hebben. Hij moet kunnen vertrouwen op de steun van vakverenigingen, van de industrie, van een partijapparaat. Kan hij dat niet, dan loopt hij gevaar speelbal te worden van allerlei machten en krachten.

Adenauer had wat achter zich: de partij. Ook al vertoonde hij zich nooit op het hoofdkwartier, hij had de partij goed in de hand. De C.D.U.-fractie gedroeg zich in de Bondsdag als een claque, zo gauw de oude rozenkweker uit Rhöndorf de mond maar opende. Zelfs bij zijn meest beschamende blunders applaudisseerden de christen-democraatjes alsof de laatste wijsheid werd gesproken.

Deze machtspositie kweekte Adenauer natuurlijk in de eerste plaats door de kennelijke aantrekkingskracht, die hij op de kiezende Hans en Lieschen Müller bleek te hebben. Daarnaast stonden zijn internationaal prestige en zijn patriarchale bluf, die in de partij toch altijd nog meer ontzag dan ergernis wekte.

Erhards papieren zijn minder gunstig. In de C.D.U. is zijn positie niet al te sterk. Vooral niet, omdat Adenauer voorlopig partijvoorzitter blijft. Bij de vakverenigingen en de industrie is Erhards aanhang verdeeld. De boeren zijn ronduit tegen hem, omdat zij hem beschouwen als de kampioen van de Gemeenschappelijke markt, die de Westduitse landbouwprodukten in de knel doet komen. Enige basis voor Erhard is zijn populariteit als Wirtschaftswunderidool. Die populariteit loopt wel terug, maar is toch altijd nog groot.

Ik geloof evenwel dat die basis te smal is voor een houdbare positie in het tot vandaag in Bonn vertoonde spel van machten. Erhard zal daarom alleen een politiek met eigen gezicht kunnen bedrijven als zijn werkmethode, zijn instelling inslaat. Als de machtstrijd verdrongen wordt door discussie, als het parlement de smaak van het debat te pakken krijgt, als de C.D.U. eindelijk inziet dat de zaken er niet beter op worden als men kritiek zonder meer de mond snoert. Kortom: indien het aftreden van Adenauer en het aantreden van Erhard zou betekenen dat het patriarchaat plaats maakt voor democratie!

Het lijkt er op dat vele Westduitsers een dergelijke afwisseling wel op prijs zouden stellen. Vooral sinds... de Spiegelaffaire. Achteraf houd ik de actie tegen het weekblad nl. voor een van de meest verheugende gebeurtenissen uit de laatste jaren. Niet alleen heeft de Spiegelaffaire de reactionair Strauss gedwongen af te treden, maar vooral heeft zij gewerkt als wekker. Het sluimerende onbehagen, dat in een deel van de Westduitse bevolking al wroette en leidde tot een langzaam stijgen van de socialistische stemmen, werd door de inval in de Spiegelredactie met één klap klaarwakker.

[p. 19]

Het vastlopen van de herenigingspolitiek, de moeilijkheden met de westelijke bondgenoten, de economische tegenslagen van Borgward en Schlieker hadden niet zulk een effect als de overval op het echt niet al te populaire weekblad. Door de manier waarop (politieinval bij nacht en ontij), de leugens van ministers voor het parlement, de ondoorzichtigheid van de aanklacht tegen Augstein en zijn redacteuren zagen velen plotseling in dat het voortwoekerende onbehagen zijn oorsprong had in de jarenlang bewonderde Adenauerstaat zélf.

Opeens merkte men dat deze staat nog ver verwijderd was van de goed functionerende democratie, waarvoor velen hem hielden. Kiezers, zelfs Bondsdagafgevaardigden van de C.D.U. ontdekten door de Spiegelaffaire dat zij een partij steunden, waarvan de ministers het parlement voorlogen en er geen been in zagen dat dingen ‘een beetje buiten de legaliteit’ gebeurden.

De verschuiving van grote groepen stemmen naar de S.P.D. sinds de Spiegelaffaire toont aan dat het onbehagen niet weer ingesluimerd is. Dat is bij het voortduren van de huidige politieke atmosfeer ook onmogelijk. Ik geloof trouwens dat steeds meer Westduitsers, vooral jonge, zich via welvaart en buitenlandse contacten ontwikkelen tot democraten, die kritiek waarderen en niet meer van nature het overheidsstandpunt delen.

Een bewijs daarvoor is de enorme belangstelling voor het actualiteitenprogramma van de Duitse televisie Panorama, waarin ongezouten gezegd wordt, waarin de overheid tekort schiet. Typerend voor de C.D.U. is weer dat zij zich gehaast heeft de leider van dit programma Gerd von Paczensky via een kwalijke manoeuvre in de raad van toezicht op de Norddeutsche Rundfunk te laten ontslaan.

Terug naar Erhard. De steeds duidelijker tendens naar democratische vormen in de Westduitse bevolking moet hem ten goede komen. De vraag is alleen of de C.D.U. kans zal zien zich aan deze tendens en aan haar eigen kanselier aan te passen. Onder leiding van Adenauer is daar geen kans op. Evenmin onder die van Dufhues, één van de onguurste elementen in het Westduitse politieke leven. En de kans dat Erhard zelf zoveel greep op de partij zal krijgen dat hij de daar heersende sfeer zal kunnen veranderen is klein.

Vooral ook, omdat hij na de herfst zijn handen wel vol zal hebben met grote kwesties, zoals de Europese politiek buitenlands en de loon- en prijzenproblemen thuis. Wel wordt Erhard door de partijpropaganda op dit moment voorgesteld als een wonderman, die alle wonden helen kan (GATT, staking van de metaalarbeiders) maar dat valt in werkelijkheid allemaal nogal tegen. Neen, voor Erhard liggen de problemen in het Bundeskanzleramt al opgestapeld. De C.D.U. zal hij aan anderen moeten overlaten.

Bovendien geloof ik er niets van dat het wie dan ook zou lukken de C.D.U. in de eerstvolgende jaren om te bouwen tot een democratisch ingestelde partij, waarin discussie en verschil van mening op prijs gesteld worden. Daarvoor is de C.D.U. van de top tot aan de wortels te veel doorregen met oer-conservatieve, vaak reactionaire figuren, met oud-nazi's en hun meelopers.

De C.D.U. en nog sterker de C.S.U. in Beieren zijn partijen, waarin men nog denkt in het agrarisch patriarchale patroon, dat in Duitsland zoveel langer bepalend is geweest dan in het al sinds de Middeleeuwen burgerlijke Oostzeegebied, Nederland en Engeland. In dit patroon horen begrippen als bloed-en-bodem, nationalisme, ras, corporatieve staat thuis. De hierarchische lutherse en rooms-katholieke kerken sluiten er bij aan. Zolang deze denk- en geloofsvormen in Duitsland nog toonaangevend zijn blijft een partij als de huidige C.D.U. bestaan, ook al heeft zij de toekomst tegen zich.

Door Adenauers aftreden en Erhards kanselierschap zullen de politieke verschuivingen, die in West-Duitsland bezig zijn, gestimuleerd worden. Meer steken dan Adenauer de laatste jaren heeft laten vallen kan Erhard nauwelijks presteren. Wat dat betreft kan ook Adenauer gerust zijn. Voor de ontwikkeling van een gezonder politiek spel en van meer vrije lucht, waarvan een heel aantal Duitsers nu toch eindelijk de smaak te pakken blijkt te hebben, kan Erhard alléén maar meer doen dan zijn voorganger.