Hollands Maandblad. Jaargang 5

Loterij Indonesië
J.H.W. Veenstra

Was het sinds 1945 voor iemand, die niet was verstoken van politiek inzicht en van enige onbevooroordeelde interesse in de Aziatische omstandigheden, niet zo moeilijk de ontwikkeling in negatieve zin te voorspellen van de verhouding tussen Nederland en het zelfstandig geworden Indonesië, dan is het nu vrijwel onvoorspelbaar wat onze hernieuwde relatie met dat Indonesië in de nabije toekomst zal opleveren. Ik ben me dit ten volle bewust en de aarzeling waarmee ik voldoen aan het verzoek van de redacteur van dit blad om er dan toch iets over te zeggen, hoeft niet te worden gerekend tot het obligate cliché waarmee de in eigen oog deskundige zich kwasi bescheiden voor een argeloos publiek opstelt.

Ik besef ook dat mijn inzicht in en kennis van de jongste ontwikkelingen in Indonesië maar heel beperkt zijn en dat vooral een oldtimer als ik zich gemakkelijk kan vergissen. Maar wat dit betreft zijn maar heel weinig Nederlanders ‘bij’ en misschien is het toch de moeite waard enkele overwegingen te formuleren, die onvermijdelijk opkomen bij degene die vroeger bij de gang van zaken nogal nauw was betrokken en er nu op afstand voor geinteresseerd is gebleven.

Een waarschuwing lijkt me allereerst wel

[p. 12]

nuttig. De majeur-klanken die naar voren komen uit de eerste verslagen van journalisten die nu in Indonesië rondreizen, hebben nauwelijks betekenis. Natuurlijk zijn er nog heel wat persoonlijke banden tussen Indonesiërs en Nederlanders die gemakkelijk kunnen worden hersteld. Natuurlijk zullen oudere Indonesiërs, die met een zeker Nederlands patroon zijn opgevoed, weinig moeite hebben weer aan te haken bij bepaalde uitingen en belevingen van dat patroon. Natuurlijk is de ontdekking niet zo verrassend dat nog zoveel Indonesiërs Nederlands spreken en schrijven, als ze in het verleden hun school- en eventuele universitaire opleiding in het Nederlands hebben gehad en onze taal dan bovendien nog in heel wat gezinnen de lingua franca was die de van huisuit in allerlei streektalen opgevoede leden verbond. En de vriendelijke woorden van Indonesische autoriteiten over het opnieuw aanhalen van nauwe banden met ons land, worden zo gemakkelijk in een overwinningsroes uitgesproken. Ze kunnen nog gemeend zijn ook, want tenslotte is de overdracht van Nieuw-Guinea voor hen een veel reëler en in psychologisch opzicht belangrijker bekroning van hun dekolonisatiestrijd geweest dan de meesten bij ons ooit hebben beseft. Grootmoedigheid jegens de volledig overwonnen overheerser van vroeger is dan ook een gebaar dat de eigenwaarde streelt.

Maar al deze reakties hebben weinig te betekenen als het om de toekomstige perspektieven gaat. Zoals ook de recente koersstijgingen van ‘Indische’ aandelen op ijdele spekulaties zonder reële basis berusten. Hier achter en ook achter in diverse gesprekken te beluisteren hoopvolle verwachtingen van Nederlanders op ekonomisch terrein, ligt nog te veel de herinnering aan de alte Burschenherrlichkeit die eens zo profijtelijk was en die dan toch nog niet helemaal verdwenen zou kunnen zijn. Wat dit betreft kunnen we beter geen illusies koesteren. Veel van wat koloniaal-heerlijk was zal wel degelijk definitief verdwenen blijken te zijn en er zal moeten worden beseft dat nieuwe betrekkingen min of meer vanuit nulpunten opgebouwd moeten worden.

Dat het weer beginnen met een schone lei voordelen heeft, geloof ik wel. Ik moet de laatste tijd weer denken aan het slot van Forsters A Passage to India, waar een situatie in wordt weergegeven die me in Indonesië zelf tijdens de revolutieperiode ook dikwijls bezig hield. Ik citeerde het al in mijn Diogenes in de tropen van 1947, maar het is nu pas aktueel. In die slotpassage roept de nationalistische Indiër Aziz zijn Engelse vriend, met wie hij het zo goed heeft kunnen vinden, tijdens een afscheidsrit woedend toe dat eerst ‘every blasted Englishman’ de zee in zal moeten worden gedreven en dat zij beiden misschien dan pas vrienden zouden kunnen zijn. Het is de begrijpelijke reaktie van de koloniaal overheerste, die een onverteerbaar brok in de maag kwijt moet vóór hij aan een normale relatie met een representant van de koloniale macht toe is. Soekarno en de zijnen hebben dan de ‘blasted Dutchmen’ wel net niet de zee in gedreven. Maar het komt me voor dat de door hen ter verovering van Nieuw-Guinea uitgeruste vloot-, lucht- en landingsmachten, waar veel meer een zelfstandig en bij wijze van afrekening georganiseerde strijd achter stak dan achter het geïmproviseerde guerrilla-verzet tegen de politionele akties, zoveel substituutfunktie heeft gehad dat het weer tegemoet treden van Nederlanders met onbezwaarde ingewanden mogelijk is. Dat nog jarenlang de Russen wegens hun voor dit doel dienstige leveranties en kredieten de lachende partij zullen zijn, moet voor ons geen reden tot laatdunkend meesmuilen zijn. Ook voor het ophouden van ónze nationale trots hebben we heel wat beter te gebruiken geld over gehad.

Deze en andere facetten van de schone lei zullen zich onmiddellijk in de ekonomische sektor laten gelden. Vooral daar zal het weer aanknopen van de betrekkingen met een grondig veranderd Indonesië een loterij met veel nieten blijken te zijn. En ook vooral daar zal de psychologisch gefundeerde aanpak nodig zijn waar wij in het verleden zo weinig notie van hebben gehad. Er zullen weer veel fouten worden gemaakt, het Nederlandse formalisme en traditionalisme leiden er nu eenmaal toe. Zo'n typische fout was volgens mij al de oproep per advertentie van onze regering aan belanghebbenden om schadeclaims in te dienen. Moment noch procedure waren goed gekozen. We moeten niet de indruk maken dat onze eerste zorg nu is de schadevergoedingen wegens de Indonesische onteigeningen binnen te krijgen. We moeten er voorlopig helmaal niet over praten en we moeten het ook niet als voorwaarde stellen tegenover wat ook.

Wat we wel moeten beseffen is dat een bepaalde opvatting hierover bij de groeperingen van de uiterste linkerzijde in Indonesië, daar een belangrijke binnenlands politieke faktor is. Het is de mening dat een dergelijke schadevergoeding overbodig is omdat de ‘imperialisten’ al genoeg hebben verdiend aan het Indonesische volk en ook

[p. 13]

omdat dezelfde lieden hetzelfde volk tot hun militaire uitgaven ter verovering van Nieuw-Guinea hebben gedwongen. Het gaat er niet om of die opvatting terecht of niet terecht is en of er al dan niet een juridisch fundament voor is. Het gaat er wel om of deze ‘troef’ door en ten bate der kommunisten daar kan worden uitgespeeld en, bij het al te opdringerig zwaaien van onze kaarten, ook zal worden uitgespeeld. Deze zaak ligt in hetzelfde vlak als destijds het geval was met de staatkundige en ekonomische koncessies tijdens alle onderhandelingen van na '45. Wie ze legalistisch en met de vinger op de paragrafen hanteert, loopt de kans dat de gematigden wegens de mogelijke versterking van de posities der extremen niet kunnen toegeven. Wie er soepel mee manoeuvreert krijgt de gematigden mee. En informeel manoeuvreren is op zichzelf een kunst die de Indonesiër waardeert.

Ik bedoel hiermee allerminst dat degenen, die door de inbeslagneming van hun bezittingen schade hebben geleden, nu ter wille van de lieve Indonesische ogen maar aan hun lot moeten worden overgelaten. Integendeel, want die schade is ook een politieke zaak, waar een regering die voor het hele beleid ten aanzien van Indonesië verantwoordelijk is, evenzeer verantwoordelijkheid voor draagt. Ik heb het altijd een schande gevonden dat die regering zo luchthartig de vele miljoenen voor de nutteloze militaire ondernemingen in en tegen Indonesië wist uit te trekken en de slachtoffers van de oorlog en de oorlogsgevolgen zo met mondjesmaat bedacht. Het zou me nuttig lijken dat er hier nu van overheidswege één centraal fonds wordt gevormd, waarin allereerst de regering de nodige miljoenen stort. Hieruit worden dan onmiddellijk schadevergoedingen betaald, liefst voor 100% aan de kleine zelfstandigen die hun winkel, hun bedrijfje, hun bescheiden kultuuronderneming zijn kwijtgeraakt en die de lasten van het konflikt zo dubbel en dwars hebben moeten dragen. Met afnemende percentages kunnen grotere bedrijven een vergoeding krijgen en de internationale ondernemingen, die de verliezen allang hebben afgeschreven, kunnen zeer wel wachten.

Ook is het voordeel van een dergelijk fonds - eventueel een overheidslichaam met een eigen kas - dat het kollektief met Indonesië over ekonomische transakties kan onderhandelen. Ik geloof dat de moeilijkheden van het ekonomische verkeer met het in de laatste jaren juist zozeer getransformeerde Indonesië nog worden onderschat. Men heeft daar in eerste instantie te doen met de bhakti's, transformaties van de voormalige Nederlands-Indische grote exen importzaken, die er nooit meer in hun oude beheersvorm uit zullen worden losgewikkeld. Ze hebben wat de invoer betreft zekere monopolistische voorrechten en zijn weer aan een centrale raad ondergeschikt. Zowel wat betreft de sterkte van onze onderhandelingspositie als uit een oogpunt van doelmatigheid, zou het verstandig zijn door één lichaam de bestellingen over en weer te laten doen, kredieten en betalingen te regelen en een percentage van de winsten op de transakties in te houden. Met die percentages worden dan de uitbetaalde schadevergoedingsbedragen gekompenseerd en alsnog te ontvangen schadevergoedingen van de Indonesische regering - die ook maar op percentages van de reële waarde zullen neerkomen - worden hierin eveneens gestort.

Een dergelijke procedure vergemakkelijkt het handelsverkeer, dat voorlopig zal moeten neerkomen op een soort goederenruil en/of op de betaling met een deel van pas in de toekomst af te zetten produkten. Er wordt bovendien door mogelijk gemaakt dat de schadevergoedingskwestie vrijwel ‘onzichtbaar’ en zonder publiek gerucht kan worden afgewikkeld, terwijl aan de claims dan het hinderlijke koloniale karakter als dat van de individueel te presenteren vordering wordt ontnomen. Als zo'n lichaam centraal de kredieten verstrekt, zonder welke het produktieapparaat in Indonesië nooit meer op gang zal komen en als het zich garant stelt voor kredieten die partikuliere firma's dan te gemakkelijker zullen verstrekken, lijken mij alle belangen het beste gediend.

In elk geval zullen met een dergelijke

[p. 14]

opzet veel voetangels en klemmen van psychologische aard worden ontlopen, zal een politiek probleem voor de Indonesische regering uit de weg worden geruimd en kan er enige billijkheid ten aanzien van een aantal Nederlandse slachtoffers van de Indonesische represaille-maatregelen worden betracht. En men mag dan bedenken dat de Indonesiërs, zodra er geen politiek roet in hun eten wordt gegooid, hun financiële verplichtingen stipt plegen na te komen. Maar zoiets vergt bij ons weer een zo ongebruikelijke en niet in paragrafen voorziene aanpak, dat onze autoriteiten er wel niet aan zullen willen. Willen ze het wel, dan is een aanzienlijke opleving van het nu tot vrijwel nul gereduceerde ekonomische verkeer zeker mogelijk. Want voor de Nederlanders als de bij uitstek deskundige ‘makelaars’ bij de afzet van Indonesische produkten op de wereldmarkten, blijft er een funktie bestaan, die sommigen zelfs nog in de afgelopen jaren via buitenlandse kontaktpunten hebben verricht. Er zijn ook zoveel Nederlandse firma's en deskundigen gespecialiseerd in de bouw en het onderhoud van ongeveer alles wat tot het Indonesische produktie- en distributieapparaat behoort, dat ook die bijdrage lang gewaardeerd zal blijven. Minder gewaardeerd maar onvermijdelijk zullen dan nog de vele avonturiers en profiteurs zijn, aangelokt door de hypokriete hiep hiep hoera-voorlichting van Telegraaf-reporters die zich nu zo graag door officiële Indonesiërs onder de kin laten strijken. Ze zullen net als na '45 hun Indonesische evenknietjes wel weten te vinden en dan uit het kansspel nog lang niet de slechtste prijzen weghalen.

Dat we behalve op het ekonomische terrein verder nog veel van de hernieuwde betrekkingen met Indonesië moeten verwachten,



lijkt me een illusie. De invloed van het Nederlands en het Nederlandse levenspatroon verdwijnt met de oudere generaties, al zal er iets van blijven hangen. Voor de jongeren is Nederland een veraf gelegen onbelangrijk stukje Europa, waar ze zich niet erg druk om zullen maken. We zullen het bij de natuurlijk weer hooggestemd te hervatten kulturele kontakten moeten beseffen. De tegenwoordige binnenlandse struktuur in Indonesië levert al evenmin een klimaat op waarin veel Nederlanders Anklang vinden en goede betrekkingen tussen sommige Nederlanders en Indonesiërs hebben altijd bestaan, zelfs tijdens de hevigste konflikten en onbegrijpelijk voor buitenstaanders. Het ligt evenmin in de aard van de Indonesiër om rankuneus te zijn, maar dit alles betekent in het verband van volk tot volk niet zo veel.

Wat we vooral niet moeten doen is nog enige politieke invloed willen uitoefenen, in of ten opzichte van Indonesië. Het is niet meer onze taak en we hebben er de vermogens niet meer toe. Indonesië is een zelfstandige faktor geworden in het Aziatische krachtenspel en elke beïnvloeding onzerzijds betekent met de pink een rotsblik willen voortduwen. Voor zover het een politiek vraagstuk is zouden we hoogstens in het E.E.G.-kader iets kunnen doen aan de in wezen semi-koloniale associatiekwestie, waar nu de voormalige Franse koloniën van profiteren en wat binnenkort een wereldprobleem wordt. De grote mogendheden krijgen ermee te maken en wij kunnen dan nog een duwtje meegeven ten voordele van Indonesië. Voor de rest dienen we alleen te doen wat des pinks is, een wel nuttig orgaan waarmee alléén geen vuist valt te maken maar dat speelruimte genoeg heeft om aanleiding te geven tot de uitdrukking: bij de pinken zijn.