Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 6]

1600: Slag bij Nieuwpoort
F.W.N. Hugenholtz

Het ware interessant en onthullend indien een opinie-peilend instituut eens een verantwoord samengestelde groep personen van veertig jaar en ouder met middelbare schoolopleiding zou vragen naar de bij die groep bestaande kennis van de vaderlandse geschiedenis. Verantwoord samengesteld zou die groep zijn, indien de te ondervragen personen uit alle delen van Nederland afkomstig zouden zijn en indien zij de geschiedenis noch als vak zouden hebben bestudeerd noch als hobby zouden beoefenen. Een aantal uitkomsten durf ik zo te voorspellen. Vooreerst zal een ieder, of hij nu de middelbare school afliep in Den Helder of Middelburg, in Maastricht of Winschoten, uit ons middeleeuws verleden wel Dirken en Florissen en zo goed als geen Reinouds of Arnouds kunnen noemen, d.w.z. wel Hollandse gezagsdragers, geen Gelderse of Brabantse of Limburgse. Hij zal wel een en ander zich herinneren omtrent het beleg van Leiden, nauwelijks iets over krijgsbedrijf bij Maastricht of Den Bosch. Hij zal misschien nog verontwaardiging voelen over de beroerde houding der landgewesten, die gekant waren tegen Hollands maritieme politiek. Hij weet natuurlijk ook van Stadhouderloze Tijdperken, al beseft hij geen moment dat dit tijdperken waren waarin wel degelijk stadhouders bestonden, maar dan buiten het Westen van Nederland. Kortom de herinnering, die de gemiddelde intellectueel bewaart, onthult op ontstellende wijze dat het hem gegeven geschiedenisonderwijs blijkbaar ‘vaderland’ heeft gelijkgesteld aan provincie Holland. Er heerste in schoolboek en in universitair handboek (waarvan het schoolboek tenslotte een slap aftreksel was) een Hollandocentrisme, d.w.z. een misschien onbedoelde maar daarom niet minder verwerpelijke opvatting dat er buiten Holland geen autonome, d.w.z. niet op Holland betrokken geschiedenis bestond. Dit is gelukkig voltooid verleden tijd.

Op zichzelf is de term vaderlandse geschiedenis tamelijk misleidend. De geschiedenis van ons vaderland, dus van het huidig Nederland, begint niet voor het einde van de 18de eeuw, omdat Nederland als staatkundig verschijnsel niet ouder is. Men ging echter in de 19de eeuw uit van de door het Hollandocentrisme gevoede gedachte dat men de oudere geschiedenis kon vertellen of schrijven van het gebied dat thans Nederland vormt. De moderne landsgrenzen werden op volstrekt onhistorische wijze in het verleden geprojecteerd. Vandaar dat nooit iemand iets gehoord heeft over de geschiedenis van Brabant of Limburg; die gebieden lagen hetzij met hun kern buiten onze grenzen of waren te zeer met de buiten-Nederlandse geschiedenis verweven. Behalve dat ze vanuit Holland al of niet zouden worden veroverd en als wingewest (Generaliteitsland) behandeld, speelden deze gewesten in onze schoolgeschiedenis geen enkele rol.

Met merkwaardig gevolg. Vraag eens aan de geënqueteerden of zij zich de Pacificatie van Gent herinneren. Wat betreft de naam doen zij dit zeker. Wellicht weten zij nog dat deze Pacificatie een zeer gewichtig ogenblik vormde in de Tachtigjarige Oorlog. Maar vraag dan eens waarom een dergelijk belangrijk feit uit onze vaderlandse geschiedenis uitgerekend in Gent speelt en Uw slachtoffer komt te verkeren in de hoogste verwarring: Ja... waarom.....? De geografische begrenzing van zijn schoolboekgeschiedenis heeft hem gedwongen de illusie te koesteren dat Gent in België lag en van de Belgische geschiedenis weet hij weinig of niets. Wat volstrekt onvoldoende was in die oudere schoolboeken - en in de huidige is verbeterd - is de openheid van onze geschiedenis naar alle kant. Dit is een van de essentieelste veranderingen van het schoolboek, juist ook met het oog op het inzicht in de modernste geschiedenis: de relativering van de

[p. 7]

landsgrens in de Nederlandse geschiedenis.

Pacificatie van Gent. Bekend dus, misschien zelfs met het corresponderend jaartal. In de meeste gevallen echter uitsluitend een bekende kreet, zonder enige inhoud. Een historisch feit zonder enige achtergrond, zonder verband met enige andere feiten, een volkomen zinloos ‘weetje’. De veertigers en ouderen kennen meer van die ‘weetjes’, om niet te zeggen dat hun historie-kennis uit van die ‘weetjes’ bestaat. Deze losse flardjes herinnering vinden we terug in de vetgedrukte marginalia der oudere leerboeken. Waarom ter wereld zouden we die marginalia ons moeten herinneren? Heeft dat zin? Nee. De volgende voor de hand liggende conclusie: Het onderwijs in de geschiedenis heeft geen zin. Die gevolgtrekking is goedkoop maar alleszins begrijpelijk. Het heeft geen zin geschiedenis te moeten leren als wat beklijft alleen losse onbegrepen feitjes zijn. Het oudere onderwijs en het schoolboek streefden teveel naar ‘volledigheid’ en brachten daaraan te grote offers, offerden zelfs de geschiedenis op aan het feit en de leerling kreeg de kans niet of nauwelijks door de bomen het bos te zien. Er bestaan nog altijd docenten die, niet eens met schaamrood op de kaken, bij het eindexamen berichten ‘niet verder te zijn gekomen dan 1870, resp. 1914’. Want, zeggen zij dan, de geschiedenis is zoveel. Dit nu is gelukkig zelf weer verleden tijd aan het worden. Het moderne schoolboek (en laten wij hopen ook alle docenten) heeft het streven naar die volledigheid opgegeven, en wel om twee redenen. Ten eerste wil men in elk geval voldoende tijd hebben de wording van de eigen tijd en de verschijnselen daarin grondig te behandelen. De docent die dat niet doet deugt niet. Ten tweede bestaat de juiste opvatting dat het geschiedenisonderwijs bedoeld is om inzicht in het verloop van politieke, culturele, economische processen bij te brengen, d.w.z. de leerling inzicht te laten krijgen. Daartoe is geen feitelijke volledigheid nodig, die is zelfs schadelijk: In moderne schoolboeken komen bijna geen Dirken en Florissen meer voor.

Een der axioma's van de geschiedenisdocent luidde: De geschiedenis is een vertelvak, dé geschiedenis wordt door de docent verhaald, anders raakt het verband zoek. Daar zit veel waars in. Maar wat van de vertel-les beklijft, is het noodzakelijk anecdotisch element, het leuke verhaal, dat in de grote vertelling illustratieve betekenis had; maar, aangezien dat beklijft wat het meeste indruk maakte, zakt in de herinnering het verband weg, het leuke plaatje blijft over. Het inzicht dat men scheen te hebben tijdens de les (de leerling begrijpt wat de docent bedoelt) is een opgelegd, niet een verworven inzicht.

Het is volgens de moderne didactiek een eerste eis dat de leerling zich uit de aangeboden (door de docent of het schoolboek aangeboden) stof zelf een oordeel, dus een zeker inzicht, verwerft in een historische situatie. Het zelf doen, het zelf ontdekken staat dus op de voorgrond. Dit heeft het nadeel (dat de docent zo goed en zo kwaad als het gaat dient op te heffen) dat het grote geheel der historische ontwikkeling aan de leerling dreigt onbekend te blijven. De winst is echter evident: Liever een zelf verworven, en dus blijvend, inzicht in een paar processen dan een geheugen dat wordt belast met een aantal niets zeggende feiten en anecdoten. Het is van geen belang dat de abituriënt weet dat er boemannen Alva en Filips II hebben bestaan; het is van groot belang dat hij of zij zelf inziet dat die Alva en die Filips II, gezien de situatie en de opvattingen van hun tijd, deden wat van hen redelijkerwijze diende te worden verwacht. Het is van geen enkel belang dat de leerling weet: 1848 Nieuwe Grondwet; het is van groot belang dat hij weet waartoe het negentiende-eeuwse liberalisme heeft geleid. Het kan me niet schelen of men weet: 1870, Frans-Duitse Oorlog, als men maar beseft welke kracht (funeste kracht zouden wij zeggen) het negentiende-eeuwse nationalisme heeft gehad. En zo voort. Dat is, waarde lezers, het wezen van de veranderingen in de didactiek en de schoolboeken van vandaag. Gelieve de geschiedenis als onderwijsvak niet te beoordelen naar Uw eigen herinnering (er zullen onder die veertigers en ouderen overigens ook zijn met betere herinneringen) maar naar het schoolboek van vandaag, d.w.z. naar het onderwijs van vandaag, dat in hoofdzaak wordt gediend door lieden die waarachtig wel weten dat één Communistisch Manifest opweegt tegen vele Napoleontische Oorlogen en één Apologie van Willem van Oranje tegen vele veldslagen en belegeringen tijdens de Tachtigjarige Oorlog.

Probeer, tenslotte, eens te peilen welk historisch onderwijs Uw eigen kinderen krijgen. Ze zullen dan misschien de Zoen van Delft of zelfs de Slag bij Nieuwpoort niet kennen, ze zullen, dankzij hun sterk vernieuwde onderwijs, meer zien dan U.