Hollands Weekblad. Jaargang 4

Persvrijheid in Engeland
B. Crick

Engeland is, dat spreekt vanzelf, het grote vaderland van de vrijheid, in het bijzonder van de vrijheid van meningsuiting. Zelfvoldaan vertellen we elkaar dat al sinds in 1688 Nederlandse William de Stuarts verjoeg. Niettemin gaat nu plotseling een

Brief uit Londen

schrikbarende stroom van stemmen op voor een rechtstreekse regeringsaanval op de persvrijheid.

Het Radcliffe Tribunaal is een bijzonder gerechtshof, door de regering in het leven geroepen om twee zaken te onderzoeken. In de eerste plaats de veiligheidsmaatregelen op het ministerie van marine (nadat de tweede met dat ministerie in contact staande spion in vier jaar was aangehouden), en in de tweede plaats de beschuldigingen in de populaire pers die inhielden dat een minister van de kroon, Galbraith, (die als gevolg van deze kritiek is afgetreden) relaties onderhield met de aangeklaagde en veroordeelde ambtenaar Vassall, en dat terwijl Vassall had erkend homosexueel te zijn.

Twee journalisten, in dienst van de Daily Mail en de Daily Sketch, beide erg populaire rechtse kranten, weigerden voor dit tribunaal de bronnen te onthullen die

[p. 9]

hen gebracht hadden tot de bewering dat op het ministerie van marine nog altijd een onontdekte agent voor de Russen werkte, een man ‘die in contact stond met bekende homosexuele clubs’. Zij werden gerechtelijk vervolgd en tot een jaar gevangenisstraf veroordeeld.

De beste Engelse kranten, zoals de Times, de Guardian en de Telegraph, wekken naar ons idee al lang de afgunst van de hele wereld. Anderen vinden dat de slechtste Engelse kranten nog lager moeten worden aangeslagen dan de slechtste waar ook ter wereld, de Duitse populaire pers inbegrepen. Al geruime tijd neemt de verontrusting toe over de manier waarop de pers het privéleven binnendringt van mensen die in het nieuws zijn. Niets is voor de kranten heilig, lijkt het wel. De beslotenheid van de eigen woning wordt niet gerespecteerd. Interviews worden de mensen opgedrongen op ogenblikken van het diepste menselijk verdriet of van persoonlijke vernedering. Collega's en leden van iemands personeel worden omgekocht om hen tot onthullingen over zijn particuliere leven te brengen. Niets is meer heilig zodra er sex in het spel is. In de schendbladen van links zowel als rechts geven pornografie en politiek gerede aanleiding tot vulgaire vrolijkheid, en op de redactiebureaus raakt men in extase wanneer die twee met elkaar gepaard gaan.

Het is geen wonder dat velen het gevoel hebben dat de twee naar het gevang gestuurde journalisten misschien hun mond wel gehouden hebben om de eenvoudige reden dat ze geen bronnen hadden, dat ze het gewoon hadden verzonnen. Evenmin is het verwonderlijk dat velen vinden dat, ook al vertelden ze de waarheid, de pers maar eens op zijn nummer gezet moet worden. In de Times is hierover onlangs een uitvoerige en verbitterde discussie gaande geweest. In brieven van mensen met klinkende namen overheerste een toon van vijandigheid jegens de pers. En de verbittering was veel groter dan op grond van de zaak-Vassall alleen gerechtvaardigd zou zijn.

Je reinste haat en verachting voor de populaire pers (en voor de grote massa) hebben op bepaalde ogenblikken het beginsel dat hier in geding is vrijwel van tafel geveegd. Opdringerigheid, trivialiteit, verdraaiing van feiten, leuren met schandalen, sensatiezucht - de lijst van beschuldigingen is lang. En het zijn gegronde beschuldigingen. Al lang geleden hebben de kranten de waarschuwing te horen gekregen dat zij, als ze bleven voortgaan in de richting die ze waren ingeslagen, zich vijanden zouden maken juist in die kringen van de politieke samenleving van wier welgezindheid de persvrijheid afhankelijk is. Dat gaat nu misschien in Engeland gebeuren.

Het punt waarom het gaat is heel eenvoudig. Hebben journalisten het recht om, net als artsen, advocaten en geestelijken, de rechter inlichtingen te onthouden die anderen gewoonlijk moeten verstrekken, in het bijzonder inlichtingen omtrent de bronnen waaraan zij een bepaalde wetenschap ontlenen? Het is duidelijk dat zij daartoe geen wettelijk recht hebben. Het valt beslist niet te verwachten dat voor journalisten en die andere beroepen een wettelijk recht tot stand zal komen, maar de praktijk is steeds geweest dat men van deze categorieën niet verlangt dat zij het geheim schenden van wat hun in vertrouwen is meegedeeld. De uitoefening van die beroepen zou anders vrijwel onmogelijk worden. De priester zou geen priester kunnen zijn als hij zich verplicht voelde het biechtgeheim voor de rechter prijs te geven. De dokter zou geen dokter kunnen zijn als zijn patiënt het idee had dat zijn familie te weten zou kunnen komen wat tussen hem en de dokter is gepasseerd.

Deze voorbeelden zijn niet gezocht, want het meeste nieuws over de intenties en het beleid van een regering wordt de pers onder vertrouwelijke omstandigheden verstrekt. Niets minder dan het functioneren van het parlement in relatie tot de publieke opinie hangt af van journalisten die bereid zijn ‘onofficieel’ nieuws te publiceren zonder het toe te schrijven aan een bepaalde bron. Dat is zonder meer duidelijk.

Wat niet zo voor de hand ligt is dat ambtenaren dikwijls contact met de pers onderhouden om een bepaalde regeringspolitiek vóór te zijn of te dwarsbomen. Dat is in het onderhavige geval waarschijnlijk gebeurd. Iemand van het ministerie van marine is waarschijnlijk bang geweest dat

[p. 10]

het hof in de zaak-Vassall zou trachten het ministerie van marine op het punt van de veiligheidsmaatregelen schoon te wissen.

Maar zowel de regering als haar tegenstanders spreken met journalisten in het vaste vertrouwen dat hun namen niet verraden zullen worden. En het lijkt in het belang van de publieke zaak dat dat zo is. De rechten van de pers berusten niet op een wet, maar zij vormen een onderdeel van wat noodzakelijk is om een democratisch bestuur te laten functioneren.

Door nu deze twee journalisten in staat van beschuldiging te stellen heeft de regering met deze gewoonte gebroken. Haar daad moet wel door louter slechtgehumeurdheid en bitterheid zijn ingegeven, want in één slag heeft zij de sympathie van bijna elke journalist in het land verloren. De ingezonden stukken in de Times onthulden echter dat zij nog veel aanhang had onder wat gewoonlijk het met verantwoordelijkheidsgevoel toegeruste deel van de publieke opinie heet. De Times zelf laakte de opvatting van deze groep in een hoofdartikel onder de kop: ‘It is happening here’, omdat men eraan voorbijzag dat de gevangenzetting van journalisten, hoezeer die in moreel opzicht ook in het ongelijk schijnen, de grondslagen van de persvrijheid aantast. Toen werd de Times door zijn lezers beschuldigd van overdrijving en hysterie. Hoe belachelijk, zei men, te denken dat er in Engeland iets werkelijk helemaal mis kan gaan.

Maar de waarheid is dat er op een geluidloze manier werkelijk heel wat mis gaat. Het uitvoerend gezag heeft in toenemende mate macht overgenomen van het parlement. Het regeert - of laat na te regeren - dank zij een stilzwijgende afspraak met organisaties buiten het parlement dat hun vrijheid van handelen en hun onafhankelijkheid gerespecteerd zullen worden. De bestuurders maken in toenemende mate uit wat de burgers moeten doen zonder hun een doeltreffende mogelijkheid tot verhaal te laten. Wat ook haar gebreken zoals sensatiezucht en trivialiteit mogen zijn, de pers is meer en meer het forum geworden voor echte en daadwerkelijke kritiek op het regeringsapparaat.

Laat dat allemaal waar zijn, zeggen sommigen, dan geeft dat de pers toch nog niet een speciaal privilege om zelf rechter te spelen. Is het niet onverdragelijk arrogant en aanmatigend van journalisten zichzelf op te werpen als nobele Romeinse censoren van het gezag? Worden kranten niet gewoon gemaakt om geld te verdienen? Zou de boulevardpers zich wel zo blijvend in deze ingewikkelde geschiedenis van geslepen spionage en troebele ambtenarij hebben vastgebeten als er geen element van sex in had gezeten? En wát voor een element van sex: want de grote massa ziet homosexualiteit nog altijd als een zonde van de hogere standen en zij heeft al generaties lang - het is bijna een stukje folklore geworden - een wat onfatsoenlijk, onwaarschijnlijk en opwindend idee van de manier om bij de marine hogerop te komen. Als het niet daarom was, zou de pers haar nasporingen misschien niet zo lang hebben voortgezet en niet zoveel onbewijsbare beschuldigingen hebben geuit. Toch is het probleem hetzelfde van altijd. Journalisten hebben geen gevoegdheden buiten of boven die van andere burgers. Zij kunnen proberen de waarheid te ontdekken omdat daar geld mee te verdienen valt. Maar zij beschikken ook over het instrument dat, als het met moed en verantwoordelijkheidsgevoel wordt gehanteerd, bewezen heeft tot nog toe in een democratische samenleving het doeltreffendste middel te zijn voor het geven van informatie, voor het bevorderen van discussie, voor het aan de dag brengen van fouten en verkeerde praktijken en voor het waken over onze vrijheden. Daarom was het droevig te zien hoe het verheven gezag van de Britse regering zich ertoe vernederde twee journalisten in het gevang te werpen, ook al zouden zij leugens over haar hebben verteld. Regeringen moeten uit harder hout gesneden zijn. Wraakzucht is een teken van zwakte, niet van kracht en zelfvertrouwen. Lincoln zei eens tot een van zijn generaals: ‘I wish you to do nothing merely for revenge, but that what you may do shall be solely done with reference tot the security of the future’. Er is hier sprake van een klassiek geval waarin democratische lieden het slechte mét het goede moeten accepteren en niet iets moeten afwijzen - zoals bijvoorbeeld de pers - alleen omdat het op een gegeven moment misbruik van zijn positie maakt. Want er zijn mensen die het liefst alle vrijheid overboord zouden zetten omdat zij verkeerd kan worden gebruikt, net zoals er mensen zijn die af willen van alle sexualiteit omdat die kan worden misbruikt, of zelfs van alle politiek omdat die kan worden misbruikt.

Maar misschien is dit alles niet meer dan een merkteken van een falende regering die haar zelfvertrouwen en haar moed heeft verloren en nu in het wilde weg slaat. Als ze nu toch verslagen gaan worden willen heel wat conservatieven eerst nog wel de rekening met de populaire pers vereffenen. Ze hebben er altijd een aristocratische afkeer

[p. 11]

van gehad zo lang zo netjes te moeten zijn tegen mensen met zulke vulgaire interessen. En de regering moet er wel door geprikkeld zijn dat de hele Vassall-zaak is voortgekomen uit het chanteren van een homosexueel. Want als zij vier jaar geleden moedig het Wolfenden-rapport zou hebben aanvaard zou homosexualiteit nu niet langer een misdaad zijn geweest.

Toch lijkt het er helaas op, gezien het duidelijke gebrek aan sympathie voor de gevangen journalisten bij de ontwikkelde Engelsen, dat de pers zelf deze stemming van onverschilligheid voor haar vrijheden heeft geschapen door haar buitensporigheden en haar onverantwoordelijk handelen. Vele verstandige Engelsen die indertijd instemden met het luide protest tegen het Duitse regeringsoptreden in de Spiegel-affaire denken bij de Vassall-zaak in een andere richting. Ik geloof dat die stemming wel weer zal overdrijven. Maar het is heilzaam ons voor ogen te houden hoe dun de draad is waaraan een democratisch bestuur hangt, zelfs in het geval van oude democratische regimes.