Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 5]

Vakbeweging in het brandpunt
W. Hessel

Het behoort tot de eigenaardige, tragischkomische menselijke verschijnselen, dat zij die kortgeleden kritiek op de vakbeweging leverden, zich prompt op misverstanden beriepen, toen de reacties waren los gekomen. In elke discussie sluipen misverstanden. Een beroep op deze onvolmaaktheid van iedere gedachtenwisseling heeft daarom iets irriterends. Er steekt een beschuldiging in: gij hebt niet goed gelezen, al, het moet gezegd, vergoedt een nadere verduidelijking veel. Afgezien daarvan schuilt in menig misverstand het begin van een conflict. De menselijke samenleving is als een hooiberg, waarin o zo gemakkelijk broei optreedt.

Het transformeren van bewustzijnsinhouden in taalvormen, het schrijven, is één ding. De omzetting van taalvormen in gedachten, het lezen, is een ander ding. In dit proces gaat het een en ander verloren en sluipt misschien nog meer binnen. Om de graad van trefzekerheid der schriftelijke communicatie op te voeren heeft men niet alleen de logica opgebouwd, doch ook de wiskunde als transportmiddel ontwikkeld. Het zou echter een vreemd schouwspel worden indien in de taal der wiskunde of in de vorm van gesloten redeneringen over de vakbeweging en andere maatschappelijke verschijnselen van complexe aard gediscussieerd zou worden. De strikte redenering, ontdaan van alle rompslomp, is moeilijker leesbaar naarmate zij harder en meer recht toe recht aan is, omdat de spontane associaties worden afgeremd. Van een woordenrijke, gemakkelijk leesbare formulering gaat daarentegen een uitnodigender werking uit, waardoor de communicatie soepeler verloopt.

Wanneer men voor de overdracht van zijn inzichten deze laatste vorm kiest, geeft men aan de lezer een zekere vrijheid van interpretatie. Met de woorden gaan een aantal gevoelsladingen over, die de sfeer van het betoog bepalen en bij de lezer instemming of verzet oproepen. De lezer mag zelf ordenen en vele ordeningen zijn mogelijk binnen het ruime, elastische raam dat de auteur trok. De auteur geeft de vrijheid tot misverstand. De lezer kan het soepele woordenjasje naar eigen smaak kreukelen of opstrijken.

Na deze wat rommelige ontboezemingen keren we terug tot de bedoelde commentatoren, wier namen bij menig lezer, dank zij spontane associatie-processen, reeds in het bewustzijn zullen zijn opgedoken: de hoogleraren Wemelsfelder en Van Esveld.

De impressie die ik uiteindelijk van Prof. Wemelsfelder heb overgehouden is, dat hij door vergaande hypothesen en abstracties de levende werkelijkheid waarin juist de vakbeweging opereert, achter zich heeft gelaten en tevens de behoefte in zich voelde opkomen eens onomwonden den volke kond te doen dat de vakbeweging geen heilig boontje is - wat een ontdekking overigens! - maar door loonkosteninflatie de trekkers van kleine vaste inkomens besteelt. In de engelenbak van de ondernemingsgewijze productie zitten geen engelen. Velen vonden een stil vermoeden uit de mond van een wetenschapsbeoefenaar bevestigd.

De beschouwingen van Prof. Wemelsfelder hebben iets onbevredigends, dat moeilijk onder woorden valt te brengen. Wellicht is het de vermenging van wetenschappelijke hypothetische constructies en de politieke emoties. Zo iets is gevaarlijk. Wat in de academische, belangenloze en daardoor ontspannen sfeer mogelijk is, zet in een politieke sfeer, die onvermijdelijk voortdurend gespannen is, processen in beweging, waardoor andere uitkomsten worden gevonden. Men moet niet in volle zee op een kotter willen biljarten.

Wat de nadere verduidelijking van Prof. van Esveld betreft, aarzelde ik om zijn betoog hier uiterst kort weer te geven, doch in het vertrouwen dat de lezer toegang tot de bron, n.l. de E.-S.B. van 20 maart jl., heeft, ben ik over de weifeling heen gestapt. Welnu, de essentie van zijn gedachtengang zie ik als volgt. Onze beschaving staat voor drie vitale problemen: de geestelijke volksgezondheid, een rechtvaardige inkomensverdeling en de sociale verhoudingen in de onderneming.

Wat de geestelijke volksgezondheid betreft, vraagt de auteur zich af of de aan de vakverenigingen inherente strijdpositie, on-

[p. 6]

derhandelingstactiek en voorlichting de leden niet in verwarring brengen omtrent de werkelijke noden der maatschappij.

Wat de verdeling betreft vraagt Prof. van Esveld of de verbetering van de diverse regelingen der arbeidsvoorwaarden zou uitblijven, als de vakbonden geen, minder of andere actie zouden voeren.

Wat de sociale verhoudingen in de onderneming betreft wordt opgemerkt: wanneer de ondernemer/werkgever doet wat hij moet doen ‘dan acht ik voor de vakvereniging nauwelijks een taak te zijn weggelegd’.

De vakbeweging wordt dus in directe relatie gebracht met het voortbestaan van de westerse cultuur. Met name zou ons land rijp zijn voor de natuurlijke volgende fase, de fase waarin de problemen van samenwerking tussen leiding, arbeid en kapitaal niet meer antithetisch worden benaderd.

Ik dacht aan Prof. van Esveld volledig recht te doen, wanneer ik stel, dat hij een ethisch geladen appèl doet op de ondernemer/werkgever en tegelijkertijd de vakbeweging voorhoudt dat haar huidige aard past bij het ‘conflict’ en niet bij de ‘harmonie’. Voorzover de ondernemer/werkgever van uit het volle besef van zijn verantwoordelijkheid uitéénlopende belangen met elkaar verzoent en dus harmonie schept, past de vakbeweging naar haar huidige aard niet in de maatschappij, zij zal derhalve op zijn minst van karakter moeten veranderen.

Het is buiten kijf dat Prof. van Esveld de instemming van de lezer wint wanneer hij een zo sympathiek doel als de verzoening der tegendelen voorop stelt. Des te groter is het gevaar dat in zijn beschouwingswijze schuilt. De vraag hoe tegendelen met elkaar verzoend kunnen worden plaagt de mens reeds eeuwen. Dat Prof. van Esveld zo hoog grijpt, dat hij zelfs het voortbestaan van onze beschaving in het geding brengt, is dan ook niet verwonderlijk.

In het Sociaal Maandblad Arbeid van 5 maart jl. is Prof. van Esveld nog eens teruggekomen op een der kernen van zijn betoog. En dat op bezielde, haast hartstochtelijke wijze. Onder de titel: ‘De verantwoordelijke ondernemer’ en een citaat uit een rapport van de Wereldraad van Kerken, waarin de verantwoordelijke maatschappij wordt omschreven, schetst hij de betekenis van het verantwoordelijk handelen. In deze context wordt dan de gedachte geplaatst dat bij de westerse productievorm de ondernemer degene is, die zeggenschap heeft en dienovereenkomstig verantwoordelijkheid draagt. Zeggenschap en verantwoordelijkheid zijn echter, zo vervolgt de auteur, piramidaal opgebouwd, hetgeen betekent dat de factor ondernemen en leiden niet wordt vertegenwoordigd door een of meer bestuurders, maar door alle arbeiders die uit hoofde van functie en/of ervaring tot de bloei der onderneming kunnen bijdragen. En verder: ‘Als ik dus een pleidooi voer om primair de ondernemers de verantwoordelijkheid voor eigen sociaal beleid te laten dragen, doe ik dat niet “om de vakbonden buiten de deur te houden” of “om 19de-eeuwse verhoudingen te herstellen”, maar om te appelleren aan de hoogste eigenschappen, die de mens van zijn Schepper heeft meegekregen.’

Ik waag het er op de visie van de auteur nog eens als volgt samen te vatten: de juiste beleving door een ieder van zijn verantwoordelijkheid, die in de onderneming samen met andere verantwoordelijkheden geplaatst is in een piramidale opbouw, is voor de geestelijke volksgezondheid van primair belang, impliceert de overwinning van antithetische houdingen, werpt als vrucht een rechtvaardige verdeling af en vermindert de behoefte aan een vakbeweging.

Het komt mij voor dat daarbij de volgende kanttekeningen geplaatst kunnen worden:

a.	Wanneer de factor ondernemen niet beperkt is tot de bestuurders dan is ook de verantwoordelijkheid voor het sociale beleid daartoe niet beperkt.
b.	De Wereldraad van Kerken schrijft: ‘In de verantwoordelijke maatschappij heerst de vrijheid van mensen, die zich verantwoordelijk weten voor gerechtigheid en openbare orde, en zijn zij, die politiek gezag of economische macht bezitten, voor de uitoefening daarvan verantwoording schuldig aan God en aan de mensen, wier welzijn daarvan afhangt.’ De piramide, de hiërarchie kent formeel alleen verantwoordingsplicht naar boven. Dat is een tekort. De ondernemer is ook verantwoordingsplichtig tegenover de werknemers, omdat hun welzijn van zijn beleid afhankelijk is.
c.	In de practijk werkt de piramide als een nuttig middel om meningsverschillen en conflicten tot een oplossing te brengen volgens een vast recept: het standpunt van de hiërarchisch hoger geplaatste heeft automatisch voorrang. Er behoeft niet gewacht te worden tot de tegendelen zich hebben verzoend. De zin van haar bestaan ontleent de hiërarchie ten dele aan het feit dat de verzoening uitblijft, dat conflicten en tegenstellingen tot het normale patroon van het groepsgedrag behoren. Met de gezagspiramide wordt de chaos buiten de deur gehouden, doch nieuwe conflictstof binnen-

[p. 7]

	gebracht, omdat met het gezag en de macht de mogelijkheden van gezagsmisbruik en machtsmisbruik gegeven zijn. Dit te ontkennen ware irreeel.
d.	De piramide is naar zijn aard niet democratisch, doch autoritair. Wanneer de organisatie van de productie alleen maar op deze leest geschoeid is, is zij typisch 19de-eeuws. De spanning tussen werkgever en werknemer is niet alleen een kwestie van persoonlijk gedrag (human relations e.d.) doch ook een kwestie van structuur. Waar wel de verantwoording van de werknemer tegenover de werkgever gestructureerd is, juridisch vorm heeft gekregen, doch niet de keerzijde van de medaille, de verantwoording van de werkgever tegenover de werknemer, is de structuur onevenwichtig en in het nadeel van de werknemer.
e.	De zeggenschap van de ondernemer als leider van de productie en de werknemers in het bedrijf zal, hoe verantwoordelijk ook opgevat, blijven ontmoeten de zeggenschap van de werknemers, al was het in haar uiterste vorm: de staking. Buiten en tegenover de onderneming heeft de zeggenschap der werknemers het eerst gestalte gekregen in de werknemersorganisatie. In de activiteiten van de vakbeweging op gebieden als de loonpolitiek, de sociale verzekering etc. komt die vorm van zeggenschap tot uitdrukking. Daarbij is het weer zo dat een vakbeweging, als elke organisatie, zonder zekere leiding tot chaos vervalt. Het vraagstuk van leiding en leden in de vakbeweging is ten dele het algemene vraagstuk van het evenwicht tussen de zeggenschap van het bestuur en de zeggenschap van de leden, waarbij overspanning van een van beide de organisatie aantast.

Het probleem van de mondigheid der werknemers dient tot een oplossing te worden gebracht gegeven de piramidale structuur. Maar dat betekent niet dat ‘het vraagstuk uitsluitend binnen de onderneming dient te worden opgelost door zo goed mogelijke communicatie en door verruiming van de verantwoordelijkheid diergenen die niet reeds qua functie het ondernemingsbeleid vormen’. Minstens zo belangrijk is, dat de piramidale structuur een tegenwicht vindt in medezeggenschaps- of overlegstructuren ten behoeve van de werknemers. Daarvan maakt de vakbeweging deel uit. De mondigheid van de werknemer begint bij de erkenning van zijn eigen organisatie, die primair verantwoordelijk is voor de belangen van de werknemers. Men begaat een tegenspraak wanneer men enerzijds tegen de werkgever zegt dat de werknemer mondig moet worden gezien en anderzijds twijfelt aan de gemeenschappelijke mond van de werknemers in de vorm van hun organisatie. Men moge dan wel daarnaast stellen, dat de vakbeweging niet alle werknemers vertegenwoordigt omdat zij niet allen lid zijn en er dus werknemers zijn die hun mondigheid alleen binnen de onderneming willen verwerven, doch een dergelijk argument vindt zijn tegenwicht in het feit dat de belangenbehartiging van de vakbeweging zich ook tot hen uitstrekt. Een ethisch appèl op de ongeorganiseerde zou daarom ook op zijn plaats kunnen zijn. Alle beroep van Prof. van Esveld op ethische eisen doet niets af aan zijn wezenlijk behoudende instelling ten opzichte van de bestaande structuur der onderneming. De ethische waarden liggen weliswaar een trap hoger dan de rechtswaarden, doch de laatste geven juist in het geval van een conflict meer houvast.

Wanneer men bij voorbeeld over de staking filosofeert dan kan men wel tot de conclusie komen dat zij in een verantwoordelijke maatschappij eigenlijk niet thuis hoort, doch dat leidt nog geenszins tot de conclusie dat het stakingsrecht zo veel mogelijk zou moeten worden ingeperkt. Immers, de staking is als conflict de uiting van een dieperliggend conflict. Komt dit laatste tot een normale oplossing dan leidt de spanning niet tot een staking. Men kan die normale oplossing niet forceren door het stakingsrecht sterk te beperken. Dat zou het paard achter de wagen spannen zijn.

Waar Prof. van Esveld naar de scheppingsorde verwijst in verband met de verantwoordelijkheid van de mens, vind ik een gemeenschappelijke discussiebasis. Door opvoeding en onderwijs vertrouwd gemaakt met de idee scheppingsorde, kost het mij nog steeds veel hoofdbrekens er over tot klaarheid te komen. Om een aanzet te krijgen in de richting waarin ik denk, zou ik willen stellen, dat Prof. van Esveld in zijn artikelen ver gaat in een richting waarin ik hem volledig kan volgen, doch op het beslissende moment zich zelf aan de ketting van de zuivere ondernemingsgewijze productie vastlegt, zodat ik zijn verdere gezelschap moet missen. De ondernemingsgewijze productie kenmerkt zich door een structuur van verantwoordelijkheden, die voor de problematiek, zoals wij die vandaag zien, niet tot een oplossing leidt. Dat wil niet zeggen, dat ik voor afbraak van die structuur zou willen pleiten. Wat nodig is, is een aanvulling, waarbij voorop gesteld kan worden dat we er nooit geheel in slagen tegendelen te verzoenen. Het blijft lijm-

[p. 8]

werk in deze zin, dat ook de nieuwe constructies geperverteerd kunnen worden.

Om tot meer klaarheid te komen, moge ik als voorbeeld het eigendomsrecht noemen. Men kan tegenover elkaar stellen de persoonlijke eigendom en de gemeenschapseigendom. Dat zijn twee mogelijke structuren. De persoonlijke eigendom wordt geperverteerd wanneer zij in de practijk niet die elasticiteit bezit dat naar behoefte en omstandigheden bij voorbeeld buurlieden van elkaars eigendom gebruik kunnen maken, al ware het slechts in de vorm van wederzijdse gastvrijheid. De gemeenschapseigendom wordt geperverteerd indien het afzonderlijke lid der gemeenschap niet naar behoefte en omstandigheden van het object gebruik kan maken, als ware het op het moment van het gebruik zijn persoonlijke eigendom. Beide eigendomsstructuren vragen zo veel resignatie dat zij practisch in elkaar kunnen overgaan.

Wat eigenlijk een eenheid zou moeten vormen, doet zich in onze werkelijkheid voor als een spanning tussen delen die uit elkaar geslagen worden.

Terugkerend tot de verantwoordelijkheid van de ondernemer, meen ik, dat hij zijn verantwoordelijkheid perverteert wanneer hij alleen ziet naar de voor hem voordelige kant van de medaille. Daarin wordt hij gesteund door de huidige rechtsorde. Echter, de facto kan hij tevens zijn verantwoordingsplicht tegenover de werknemers erkennen. Als dat zo is, dient die plicht ook juridisch gestalte te krijgen.

Een verwijt, dat ik het onverenigbare zou willen verenigen, gaat niet op, omdat zulk een verwijt het zicht op wat ik de scheppingsorde zou willen noemen, dicht slaat. Een dergelijk verwijt zou ik willen sublimeren tot de erkenning, dat verzoening der tegendelen nimmer zo gelukt, dat we voortaan op onze lauweren kunnen rusten.

Zoals er grenzen zijn aan de mate waarin de ondernemer de werknemer ter verantwoording kan roepen, omdat hij de werknemer als mens een stuk eigen verantwoordelijkheid moet láten, zo zijn er grenzen gesteld aan de mate waarin de werknemers de ondernemer ter verantwoording zullen kunnen roepen, wil de functie van ondernemer niet onmogelijk worden. Van beide zijden uit moet resignatie betracht worden, moet men elkaar ruimte laten. Om dát te bevorderen is het gewenst ook in de juridische structuur die dualiteit vast te leggen.

Mijn beschouwingen beperken zich tot bespiegelingen en strekken zich niet tot concrete uitwerkingen uit. Dat leek me ook niet nodig. Daar de artikelen van Prof. van Esveld op een conceptie van meer sociaalfilosofische aard berusten, meen ik dat de discussie aan vruchtbaarheid kon winnen door een poging die conceptie bloot te leggen en aan te geven waar de meningen uiteenlopen.