Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 29]

De verhalen van Babel
K. van het Reve

Het is merkwaardig hoe onze reactie op Russische zaken beïnvloed wordt door de Russische overheid. Wij hebben in Amsterdam de Stalinlaan pas in Vrijheidslaan omgedoopt toen van officiële Russische zijde werd medegedeeld dat Stalin geen nette man was. Dit was echter aan de meeste leden der gemeenteraad reeds jaren bekend. Zo was in het Westen ook allang bekend dat Babel een goed schrijver was. Men is hem echter pas weer in het Westen gaan uitgeven toen de Russische overheid die hem ter dood gebracht had, hem posthuum haar zegen verleende en een groot gedeelte van zijn oeuvre deed herdrukken.

Men beoordeelt nu eenmaal anderen naar zichzelf. Eigenlijk denkt het Westerse publiek dat het in Rusland ongeveer zo moet toegaan als bij ons - met enkele verschillen natuurlijk in klimaat, levenspeil, staatsinrichting, godsdienst, volkskarakter etc. - en men meent dat een Russische schrijver die in zijn eigen land niet in de kranten ter sprake komt onmogelijk interessant kan zijn. De walgelijkste gedichten van Jevtoesjenko - een zwendelaar in Majakovski-attitudes die precies zover met de zwijgende oppositie meegaat als hij weet dat goed is voor zijn reputatie en precies zo ver met de overheid als hij weet dat goed is voor zijn gezondheid - staan haast in extenso in onze dagbladen afgedrukt, terwijl veel betere en interessanter gedichten die niet in de Pravda staan geen sterveling interesseren. Zo hebben we dus een Westerse Babel-revival te danken aan Chroestsjov, die goed heeft gevonden dat zijn naam weer - met mate - genoemd wordt.

Babel is een Russisch schrijver, en bovendien een Jood uit Odessa. De combinatie is in de periode 1920-1933 niet ongewoon. Odessa moet een zeer merkwaardige, on-Russische stad geweest zijn, een soort onofficieel ‘venster op het Zuiden’, prachtig gelegen, een haven vol levantijnse schepen en een bonte verzameling volken binnen de eigen muren: Fransen, Joden, Moldaviërs, Grieken. Toen de Odessiet Trotski in Parijs kwam moet hij volgens de overlevering gezegd hebben: Parijs is net Odessa, maar Odessa is mooier. Moet men Babel geloven, dan had eertijds deze stad zelfs een eigen Joodse onderwereld, die opereerde op een wijze niet ongelijk aan die van de Italiaanse onderwereld in de Verenigde Staten, maar dan getemperd door Joods pathos en Joodse levenswijsheid.

Babels leven is als men wil avontuurlijk geweest: bij de beroepen die hij zelf noemt zijn soldaat, tsjekist, ambtenaar bij Onderwijs, opmaker bij een krant, journalist-verslaggever en deelnemer aan een levensmiddelenrekwisitieëxpeditie in 1918. Hij bleef daarbij burger van Odessa, de stad die zijn eigen chansons maakte en heel Rusland van anecdotes voorzag, want het is bekend dat geen enkel Russisch ding, zelfs niet de samovar en de knoet, oorspronkelijk Russisch is. ‘Ik herinner mij ons laatste gesprek’, schrijft hij zelf over een gestorven vriend, ook een schrijver. ‘We waren het er over eens dat het tijd werd die vreemde steden te verlaten, tijd om naar huis te gaan, naar Odessa, een huisje te huren aan de Molenstraat, en daar dan verhalen te bedenken, oud te worden... We zagen ons zelf als grijsaards, sluwe, vette grijsaards, ons warmend in de zon van Odessa, aan zee, op de boulevard, en de vrouwen met een lange blik begeleidend...’

Babels plaats in het Rusland van Lenin, Trotski en Stalin kan men die van een fellowtraveler noemen, maar dan een van een bizonder soort, zonder het half-zachte van de ook in Rusland voorkomende ‘saloncommunist’ die vooral oog heeft voor de rooskleurige, door de overheidsreclame gepropageerde kanten van het regiem. Babel zocht juist de ‘bezoedelde zoom’ van het kleed der revolutie, zoals de juist weer wél half-zachte Loenatsjarski het zo beschaafd uitdrukte - zoals ook de seamy side of life hem aantrok: dronkenschap, prostitutie, vuil, armoede, pogroms, moord, doodslag, geweldpleging. Daarbij was hij geen would-be verdorvene, geen Leidsepleiner, en daarbij nam

[p. 30]

hij de literatuur zeer ernstig op. Zijn jodendom en zijn belangstelling voor de misdaad zijn hem noodlottig geworden, en ook zijn moed. Hij was ‘nieuwsgierig’ naar de terreur van de jaren dertig en kwam bij Jezjov, Beria's voorganger, aan huis, hoewel hij had kunnen weten dat de chefs van de politieke politie in de USSR geen natuurlijke dood sterven en dat, als een hooggeplaatst persoon in dat land van overheidswege gedood wordt, de mensen uit zijn omgeving - kinderen, vrouwen, ooms, kennissen, vrienden, soms ook mensen die toevallig dezelfde achternaam hebben - op zijn minst de kans



lopen gevangen gezet te worden. Hij overleefde de kampen niet. Had hij dat wel gedaan, dan zou hij na zeventien jaar zijn vrijgelaten, als man van tegen de zestig.

Zijn werk bestaat voornamelijk uit korte verhalen. Zijn stijl is niet gemakkelijk te beschrijven, dat wil zeggen: beschrijvingen zoals ‘hij schreef ongewoon over ongewone dingen’ of ‘lakonisme en hyperbolen’ geven een te gemakkelijk beeld. Bij alle overdrijving en schilderachtigheid heeft zijn stijl een talmoedische eenvoud en plechtigheid, die - net als de Schrift - niet verstoord wordt door de vaak optredende ruwe woorden en situaties. Hij weet ook met veel effect gebruik te maken van neutrale cliché's. Bij een roofdier dat de mond zeer wijd geopend heeft zal hij niet aarzelen te spreken van ‘opengesperde muil’ - maar dan gaat het over een beer van pluche die op een overloop staat en in wiens bek een lampje brandt. Zijn bewondering voor Maupassant kende geen grenzen. Sommige verhalen (De koning) doen aan Kipling denken, met wie hij trouwens wel iets gemeen heeft: Kipling bezong het Engelse imperium zonder het nochtans te idealiseren. Babel doet iets dergelijks met het leven in het algemeen en met het rode leger in het bizonder, en beide werken met een mengsel van retorische geestdrift en voorkeur voor ruwe details. Wie wil weten wat voor verhalen hij schreef leze die verhalen in de pas verschenen vertaling van Charles B. Timmer, die pas, op aanbeveling van Prof. Dr K. van het Reve, uit handen van Prof. Dr S. Dresden en Prof. Dr A. Morriën de Prof. Dr M. Nijhoff-prijs gekregen heeft. Ik wil er hier op wijzen, dat wie die vertaling koopt een literairhistorisch unicum in huis haalt: deze vertaling is namelijk de volledigste Babel-uitgave ter wereld. De vooroorlogse sovjetuitgaven, de ene uitgave na de oorlog, en de talloze oude en nieuwe Franse, Engelse en Duitse vertalingen bevatten alle minder verhalen dan Timmer hier door ijverig speurwerk bijeen heeft gebracht. Zijn vertaling is nauwgezet en correct, op enkele fouten na die ik hem te gereder vergeef omdat ik zelf wel eens vertaald heb en omdat ook deze vertaling weer een wedloop met de tijd geweest is. De uitgever die een vertaling bestelt die pas over vijf jaar gereed moet zijn moet nog geboren worden. Hier is misschien een taak voor de overheid weggelegd. Wat naar mijn smaak eventueel op Timmers vertaling valt af te dingen is wat je zou kunnen noemen zijn geringe gevoeligheid voor de sociale en culturele standing van een woord. Hij schrijft ‘stomvervelend’ of ‘lunchpauze’ of ‘uitgespookt’. Babel zou gestorven zijn, maar hij zou die woorden niet gebruikt hebben. Een enkele keer ook overkomt Timmer wat elke vertaler overkomt: om te kunnen vertalen wat er staat moet men vaak weten wat er gebeurt. Men kan bijvoorbeeld in het Russisch pas uit de beschreven situatie opmaken of er van ‘hand’ of ‘arm’ sprake is. Dit brengt het gevaar met zich mee dat men gaat vertalen wat er gebeurd is, en niet wat er van het gebeurde beweerd wordt. Zo schrijft Timmer: ‘We vielen op de grond in slaap, elk naast zijn eigen bed’. Dat deden zij stellig, maar het Russisch heeft ‘wij vielen in slaap naast (onze) eigen bedden’. Die grond wordt niet genoemd, en dat is het leuke van die zin.

Isaak Babel, Verhalen. Uithet Russisch vertaald door Charles B. Timmer. Amsterdam, Moussault's uitgeverij N.V., 1962.