Hollands Weekblad. Jaargang 4

West-Duitsland en Europa
A.S. Spoor

De Westduitse reactie op De Gaulle's torpedo in Brussel is niet zo unaniem verontwaardigd als in de andere vier EEG-staten. Wel is minister van economische zaken Erhard boos over de Franse houding en heeft Müller-Armack, zijn staatssecretaris voor Europazaken, ontslag genomen uit onvrede met de weinig doortastende

Brief uit Bonn

politiek van de Bonner regering. Ook toont de Westduitse industrie zich onthutst, voornamelijk uit vrees dat tolmuren tussen West-Duitsland en Engeland de export nadelig zullen beinvloeden. Verder bliezen de drie grote politieke partijen natuurlijk een obligaat alarmseintje, maar alleen de socialisten verstoutten zich te beweren dat de hoofdschuld van de mislukking in Brussel bij de Fransen lag. En tenslotte kan men niet loochenen dat de bondsregering in een voorzichtig gesteld communiqué aankondigde alsnog van alles te zullen ondernemen om de Britten in de Gemeenschappelijke markt te halen.

Maar naast deze reacties staat levensgroot het verdrag over de Frans-Duitse politieke unie met al zijn clausules over ‘het op elkaar afstemmen van de buitenlandse politiek’, over militaire coördinatie, etc. Tegen het op korte termijn ratificeren van dit unieverdrag door de Bondsdag hebben maar weinig stemmen zich verheven. Tegenover losse geluidjes van de socialist Mommer en Erhard, die zijn woorden al weer inslikte toen hij ze net gesproken had, staan verklaringen van Adenauer, Schröder, von Brentano, Wehner, Brandt en Mende dat men niet moet pogen druk uit te oefenen op De Gaulle door opzettelijke vertraging of verwerping van de Frans-Duitse unie.

Deze houding wordt niet alleen verklaard door de tactische overweging dat men van De Gaulle niets gedaan krijgt als men hem onder druk zet. Er zit meer achter. De gaullistische conceptie, die achter de nega-

[p. 8]

tieve Franse houding in Brussel staat, slaat bij vele Westduitsers, socialisten, christendemocraten of liberalen, wel aan. Waarom?

Men moet het volgende bedenken. De Gaulle's politiek is gericht op de vorming van een zelfstandig, bij voorkeur continentaal Europa, waarvan Parijs de hoofdstad is. Dat Europa acht hij mogelijk door het kernwapen-pat tussen de Verenigde Staten en de Sowjetunie. Hoewel hij op dit moment nóg niet lijkt te voelen voor een verbreking van het Atlantische bondgenootschap streeft hij nu al naar een politiek onafhankelijk Europa, dat volgens hem behalve uit de Zes zou moeten bestaan uit Spanje, Portugal, Denemarken en wellicht nog een paar Scandinavische landen.

Een dergelijk Europa zou voor zijn verdediging in laatste instantie natuurlijk aangewezen blijven op de Amerikanen. Maar in eerste instantie zou het zich kunnen verschuilen achter de Franse kernbommetjes, die vergeleken bij de grootste H-bommen wel een soort voetzoekers zijn, maar die de mogelijkheid scheppen een eventueel conventioneel militair conflict te laten ontaarden in een kernoorlog, waar Amerika niet buiten zou kunnen blijven. Frankrijk en de Europese landen eromheen zouden als het ware onder een klein atomisch parapluutje kunnen zitten, dat zo geconstrueerd is dat het de grote Amerikaanse paraplu, die de echte bescherming kan geven, opentrekt.

Onder dat kleine parasolletje wil De Gaulle een bewegelijke politiek voeren. Zo bewegelijk, dat de NAVO op den duur overbodig kan worden, de Amerikaanse troepen in Europa naar huis kunnen en een ontspanning in Midden-Europa tot stand komt door het verdwijnen van alle buitenlandse (lees: Russische, Amerikaanse, Britse) troepen uit dat gebied. Door overeenkomsten tussen Oost-Europa onder Russische leiding en West-Europa onder Franse zouden vrede en economische samenwerking gewonnen kunnen worden. In deze gaullistische visie wordt het Europese Rusland (tot de Oeral) in de rug gesteund of in toom gehouden door het aan Aziatisch Rusland grenzende China. Achter Parijs staat Washington. Voor Engeland is in dit vizioen nauwelijks plaats. Het lijkt er op dat De Gaulle voor Londen alleen maar een keuze ziet tussen onderwerping aan de Amerikaanse of aan de Franse politiek.

Twee redenen doen deze gaullistische droom inslaan bij een deel (waarschijnlijk het overgrote) van West-Duitsland's politici. In de eerste plaats de speculatie dat Frankrijk na De Gaulle's hemelvaart terug zal vallen in zijn oude verdeeldheid en dat het streven naar grandeur en gloire weer plaats zal maken voor het ‘cultiver son jardin’. Automatisch zal de leiding van het gesterkte Europa dan in handen vallen van de Westduitsers, die de komende jaren wel zozeer deel zullen gaan nemen aan de Franse kernbewapening dat zij, als het nodig is, wel niet meer met lege conventionele handen zullen staan.

Tegen die tijd zal het eerder zo zijn dat de Fransen voor Westduitse karretjes gespannen worden dan omgekeerd. Erich Kuby, scherp analysator van de politieke tendenzen in de Bondsrepubliek, zei me een half jaar geleden: ‘de Fransen verrekenen zich. Het Duitse volk is nationalistisch en gespleten tegelijk. Op de lange duur zal daardoor de Westduitse politieke dynamiek het winnen van de Franse’.

Daarbij sluit meteen de tweede reden van de Duitse ontvankelijkheid voor De Gaulle's plannen aan. Deze plannen lopen uit op een ontspanning in Midden-Europa op basis van een bevriezing van de territoriale status quo. De Gaulle's pleidooi voor erkenning van de Oder-Neissegrens jaren geleden wees al in die richting. En deze bevriezing is al jarenlang het fundament der Westduitse regeringspolitiek.

Dit lijkt misschien in strijd met de obligate verklaringen uit Bonn dat men met man en macht naar Duitse hereniging streeft. Het is evenwel een tegenstrijdigheid, die bestaat tussen de feitelijke politiek van Adenauer, die gericht was en is op aansluiting bij Frankrijk en West-Europa, én het tegenover binnen- en buitenland officieel beleden streven naar hereniging met Oost-Duitsland. Op deze twee elkaar uitsluitende gedachten hinkt de Bonner politiek al vijftien jaar.

Maar men moet niet vergeten dat Adenauer, die al in de twintiger jaren anti-Pruisisch, pro-Frans en enigszins Rijnlands separatistisch dacht, in feite alleen de aansluiting bij West-Europa verwezenlijkt heeft. Een bevriezing van de huidige Middeneuropese situatie, gepaard gaande met een ontspanning, kan Adenauer dan ook niet anders dan welkom zijn. Voor hem telt niet zozeer het échec van een herenigingspolitiek, waar hij toch nooit meer dan een half hart voor heeft laten kloppen, als wel de winst van het niet verslechteren van de huidige toestand.

Als De Gaulle's droom werkelijkheid wordt zou dat immers kunnen betekenen dat de kwestie-Berlijn geen kwestie meer is zónder dat er veel hoeft te veranderen. De relaties met Oost-Europa, die Bonn door zijn eigen Hallsteindoctrine niet verbeteren

[p. 9]

kan, zouden via Parijs als hoofdstad van het nieuwe Europa kunnen lopen, wat inhoudt dat geen Westduitse erkenning van de D.D.R. nodig zal zijn. Er zijn nu al aanwijzingen dat in Bonn druk over deze mogelijkheden gedacht wordt. En tenslotte zou een Westduitse hegemonie in het nieuwe Europa een fraaie compensatie zijn voor het échec van de herenigingspolitiek, afgezien dan nog van de mogelijkheid, dat Westduitse leiding in West-Europa ná De Gaulle's tijdperk leidt tot een agressief streven naar hereniging.

In de tekst van het Frans-Duitse verdrag zijn aanwijzingen te vinden voor een Westduitse houding, zoals ik die hierboven heb beschreven. In de eerste plaats de opvallende omissie van enig woord over de Duitse hereniging, waarnaar alle NAVO-landen volgens de tekst van de Parijse verdragen mee moeten streven. Verder de grote nadruk, die gelegd wordt op de eeuwige duur van de Frans-Duitse unie. Geen woord over een voorbehoud in geval van Duitse hereniging. En tenslotte, een concreet voorbeeld voor het streven naar zelfstandigheid binnen het Atlantische Westen, de militaire samenwerking, waartoe Bonn en Parijs zich verplichten. Geen woord wordt daarbij vuil gemaakt aan het feit dat volgens de Parijse verdragen en de Westeuropese unie de Bondsrepubliek niet over een eigen leger mag beschikken, maar verplicht is al haar strijdkrachten te stellen onder het commando van de NAVO.

De charme van De Gaulle's denkbeelden wordt overigens nog vergroot door de bezwaren, die velen in Bonn, Adenauer vooraan, koesteren tegen de Britse benadering van de problemen in Europa. De Britten zijn Adenauer te veel uit op echte onderhandelingen met Moskou, waarbij definitieve compromisregelingen voor Berlijn en de Duitse kwestie kunnen worden getroffen, een schrikbeeld voor de Duitsers, die voor het woord compromis altijd het epitheton ‘faul’ denken. Een extra gevaar van de Britse denkbeelden vindt Bonn dat deze uitlopen op Oost-West overleg, waarbij de zwaartepunten in Washington en Moskou liggen. Een gesprek met Chroesjtsjow van een West-Europa, dat als zelfstandige macht optreedt, prefereert men, zowel in Bonn als in Parijs. Voor beide heeft Macmillan bewezen niet Europees maar Atlantisch te denken, toen hij op de Bahama's instemde met integratie van de Britse atoommacht voor 99 procent in de NAVO.

Voorlopig lijkt het er gelukkig niet erg op dat De Gaulle's Europa van vandaag op morgen werkelijkheid wordt. Nog stribbelen Italië, de Beneluxlanden, Denemarken te veel tegen. Het is ook nog de vraag of Spanje zich zonder meer zal laten inkapselen door Parijs. Tenslotte hebben de Spanjaarden hun eigen autoritaire supergeneraal. Maar in elk geval is de weg, die de lange Fransman wil bewandelen, uitgezet. Die leidt, of hij nu versperd zal blijken te zijn of niet, maar een sterk autoritair, conservatief Europa met een rooms-katholieke latijnse meerderheid, geenszins vrij van fascistische smetten en beheerst door troebele nationalistische gevoelens.

Duidelijk, dat Nederland niets te zoeken heeft in een dergelijke club, waarin naast ondemocratische landen (Spanje, Portugal, Frankrijk) en naties waar de democratie jong en broos is (West-Duitsland, Italië) de oude democratieën een bijna te verwaarlozen minderheid zouden vormen. Als dát Europa het alternatief is, dat tussen Russisch communisme en Amerikaans kapitalisme de brug gaat vormen, lijkt emigratie de enige oplossing. Ook voor alle Duitsers, die hun hart hebben verpand aan een democratische samenleving van westers signatuur.

Zover is het nog niet. Op dit moment kan het getij nog gekeerd worden. Bijvoorbeeld doordat de Westduitse oppositie tegen het Frans-Duitse unieverdrag, dat tenslotte de basis moet vormen voor De Gaulle's glorieuze Europa, zich roert.

Ik heb in het begin al geschreven dat de stemmen, die zich tot nu toe hebben verheven tegen het verdrag, ver in de minderheid zijn. Ook bij de socialisten, die door hun antinazistisch verleden een intiemere relatie hebben tot democratie dan de met meelopers en ex-nazi's gevulde christendemocratische en liberale partijen, houdt men zich terug. Hun sterke man Wehner heeft al wel gepleit voor Bonner activiteit om Engeland alsnog in de EEG te halen, maar na deze vage aanmaning zei hij voor normale behandeling en ratificering van het Frans-Duitse verdrag te zijn.

Bij dit standpunt speelt natuurlijk het argument een rol dat men niets bereikt met het onder druk zetten van De Gaulle. Maar snijdt dat argument hout? Is het niet beter, nu voorlopig toch niets komt van Britse toetreding tot de EEG, dat er géén coördinatie van de Franse en Duitse buitenlandse politiek komt, géén op elkaar afstemmen van het voorlichtingsbeleid, géén militaire samenwerking (die in een oogwenk ook op atomisch vlak tot stand kan komen en die wellicht toch nog leidt tot de nauwe militaire relatie tussen Bonn en Franco-Spanje, die Strauss al drie jaar geleden met zijn ‘Spaanse avontuur’ nastreefde) en géén

[p. 10]

samenkomsten tweemaal per jaar onder vier ogen van de regeringsleiders van beide landen? Ik geloof het wel.

Het meest venijnig treft de huidige ontwikkeling de wel groeiende, maar nog lang niet bloeiende Westduitse democratie. Dit jonge plantje is tot nu toe eenzijdig ontwikkeld, nl. alleen in de richting van de meningsvrijheid, de persvrijheid (die ondanks de Spiegelaffaire bestaat) en betrekkelijke rechtszekerheid. Van werkelijke invloed van de kiezer en zijn parlement op het regeringsbeleid is minder sprake, wat voornamelijk te wijten is aan de fracties in de Bondsdag. De socialisten zijn in de oppositie, maar bedrijven alleen oppositie op ondergeschikte punten. De christen-democraten, die de grootste fractie bezitten, gedragen zich als een claque, niet als onafhankelijke controle uitoefenende parlementariërs; bang klappen zij in hun weke handen, zelfs als hun kanselier zijn meest magistrale bokken schiet.

De democratie in West-Duitsland heeft zeker kansen. Zij is de afgelopen vijftien jaren ondanks alles toch maar blijven leven en zelfs gegroeid. Als de paternalistische Rijnlander Adenauer eind van dit jaar aftreedt zal ook de onafhankelijkheid van het parlement wel toenemen. Er is een goede kans dat na de verkiezingen in 1965 socialisten aan het kabinet gaan deelnemen, wat naast parlementaire bezwaren een heilzame invloed zal hebben op de rechtspraak en de zuivering van het staatsbestel van dubieuze elementen, waartoe men lieden als Globke, Seebohm, von Merkatz en nog een statige rij anderen rekenen moet.

Juist om dit alles is de omarming van West-Duitsland door de autocraat De Gaulle heilloos. Want in het Europa van Charles zal een verdere ontwikkeling van het Westduitse denken in de richting van een westerse, verlichte sociale democratie worden afgeremd, zo niet definitief gestopt. Terwijl in een Atlantisch Europa, waaraan Engeland deelneemt, een dergelijke democratische ontwikkeling de normale zou zijn.

Men moet maar hopen dat deze samenhangen ook in West-Duitsland gezien worden. Voorlopig ziet het er niet naar uit, tenminste niet in brede kring. Maar wat velen wel zien is dat de Bondsrepubliek voor de keuze staat: óf voort blijven streven naar een Atlantisch Europa óf meewerken aan de verwezenlijking van De Gaulle's visie.

Gustavo Hiltermann heeft gelijk: deze twee zaken zijn onverenigbaar. In Bonn doet men nog alsof het best mogelijk is twee uiteenlopende wegen tegelijk te bewandelen, terwijl men in feite al voorthinkt op de weg naar Parijs. De enige kans op een heilzamere ontwikkeling ligt in de activiteiten van Amerikanen, Britten, Nederlanders, Belgen en Italianen om de democratische krachten in West-Duitsland en de om hun zaken bezorgde industriële kringen duidelijk te maken dat een beslissende keuze gemaakt moet worden.