Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 4]

Engeland en Europa
Bernard Crick

Wat valt erover te zeggen? De toestand is bijzonder verward. Ik persoonlijk (om onderaan te beginnen, al is zelfs daar niet alles duidelijk) prijs me in elk geval gelukkig dat ik me als student met politiek bezig houd (als ‘docent’ durf je nauwelijks te zeggen), en niet als politicus. Nooit eerder heeft in de Engelse politiek zoveel verwarring geheerst over wat er gedaan moet worden en wat er waarschijnlijk gaat gebeuren.

Brief uit Londen

Het was een nationale ramp, nagenoeg zonder precedent, om in één week een groot nationaal leider-in-spe te verliezen, Hugh Gaitskell, én geweerd te worden uit de gemeenschappelijke markt, te meer als dat gebeurt op de bruuske en hautaine manier van generaal De Gaulle.

Terwijl ik dit schrijf begint in de Labour Party de procedure voor de verkiezing van een nieuwe leider. Maar iedereen is het erover eens dat een overwinning bij de komende verkiezingen, die vrijwel zeker was met Gaitskell aan het roer, nu heel wat twijfelachtiger is geworden. En de Conservatieve regering laat het laatste sprankje varen van haar hoop dat de vijf andere landen van de gemeenschappelijke markt in staat zouden zijn door gezamenlijke druk De Gaulle van mening te doen veranderen. Dat deze hoop in ernst gekoesterd werd geeft trouwens aan in welk een staat van vrijwel volledige futloosheid het tegenwoordige bewind verkeert: geen alternatieve politiek, een ondermijnd zelfvertrouwen en in hevigheid toenemende interne twisten.

In Engeland is, tegen een hardnekkige oppositie van zowel traditionele als linkse kant in, een grote campagne gevoerd om het denkbeeld van toetreding tot het Europa van de gemeenschappelijke markt aan de openbare mening te verkopen. En naar het leek met succes. Ten eerste werd het isolationisme van de Conservatieve doorsneekiezer overwonnen - voor Macmillan een politieke triomf van de eerste orde, maar een triomf die slechts de weg effende voor verdere voortgang. Er bleven zere plekken en ressentimenten bestaan die alleen bij een volledig slagen van de gevoerde politiek te genezen zouden zijn geweest.

Het is waar dat Gaitskell zich tegenstander verklaarde van toetreding tot Europa tegen de prijs die waarschijnlijk gevraagd zou worden. Hij had een meerderheid achter zich: een groot deel van het centrum en de hele linkervleugel van zijn partij. Maar de meeste van zijn anders trouwe volgelingen op de rechtervleugel waren Europeanen; en het leek uiterst onwaarschijnlijk dat, als Engeland eenmaal tot de gemeenschappelijke markt was toegelaten, een toekomstige Labourregering er weer uit zou willen lopen. De indruk dat Gaitskell een politiek spel met de hele zaak speelde was meer dan alleen maar een kwaad vermoeden.

Maar nu is alles voor niets geweest. Men kan niet genoeg onderstrepen wat een zware, moeilijk te verteren en bittere, maar ten slotte toch ook realistische en verantwoorde beslissing het voor de Engelse openbare mening is geweest de traditionele autonome positie van het land op te geven. Een eiland is nu eenmaal een eiland. En nu bestaat het gevaar dat deze openbare mening weer terugglijdt. Een periode van verbolgen en gekwetst nationalisme staat wellicht voor de deur.

Tegenstanders van de Engelse toetreding roepen al, als kinderen op straat: ‘Heb ik het niet gezegd?’ En op veel weifelaars maakt dat indruk. Natuurlijk zijn er ook mensen die eerst onder geen voorwaarde van Britse toetreding wilden weten, maar die het nu, nu ons iets is geweigerd, wél willen. Deze reactie van kinderen van wie iets wordt afgepakt ontbreekt niet. Maar de tegenstanders herhalen nu met kracht hun oude stelling: dat Adenauer en De Gaulle niet te vertrouwen waren, en dat de gemeenschappelijke markt door De Gaulle werd gebruikt als een instrument voor Frankrijks nationale ambities.

Er is nogal wat durf voor nodig - en ik voor mij heb nog juist zoveel durf over - om te zeggen dat dat nu precies de redenen zijn waarom Engeland nog altijd moet toetreden, tegen vrijwel elke economische prijs. Engeland zou machtig genoeg zijn om dat te voorkomen. Het was bepaald opvallend dat

[p. 5]

in de laatste fase van de mislukte Brusselse onderhandelingen het debat in het eigen land louter draaide om deze politieke factoren, - zelfs academische economen begonnen het primaat van de politieke drijfveren te erkennen.

Wij allemaal zagen het niet in de eerste plaats als een economisch spel - hoewel het dat in feite was - maar als een politiek spel. Zouden de latente autocratische krachten in Frankrijk en Duitsland te sterk blijken voor Engeland, of zou Engelands toetreding de overheersende invloed van een land of van een man kunnen tegengaan, en kunnen garanderen dat collectieve beslissingen op politieke, parlementaire wijze tot stand zouden komen, en niet door onderhandelingen tussen twee eigengereide ‘men of destiny’? Misschien school er altijd al een vleugje Engelse arrogantie of bekrompen eigendunk in deze opvatting; maar we kwamen tot de ontdekking dat het ook de opvatting was van verontruste gematigden in zowel Frankrijk als Duitsland, vooral in Duitsland. En de moeilijkheid is dat het ook de opvatting van De Gaulle was.

Maar wat nu? De publieke opinie in Engeland heeft geen houvast meer. Men twijfelt er zelfs aan of de EFTA wel in stand zal blijven. Zullen de kleinere landen, zoals Denemarken misschien, in de verleiding komen hun impopulaire grote broer in de steek te laten? Maar ‘in de steek laten’ is een veroordelende term. Elk land heeft volkomen het recht om, economisch gesproken, te doen wat voor zichzelf het beste is. Maar politiek gesproken? Dan is de situatie niet zo eenvoudig, maar wel duidelijker.

Twee feiten dringen zich op: één groot, één klein. Het eerste is dat de in december in Nassau gesloten defensie-overeenkomst tussen president Kennedy en premier Macmillan in Engeland bijzonder slecht ontvangen werd, vooral in de Conservatieve partij. In officiële kringen deed zich een uitbarsting van anti-Amerikanisme voor die men, in deze dagen, eerder in Parijs zou verwachten dan in Londen. We ontdekten dat de Amerikanen niet langer bereid waren om - laten we het ronduit zeggen - te betalen voor een onafhankelijk Brits kernwapen, de ongelukkige Skybolt; en dat we, in ruil daarvoor, gedeeltelijke zeggenschap kregen over een minder belangrijk wapen, dat we gedreven werden in de richting van een door Amerika beheerst plan voor de verdediging van Europa (zo is het eigenlijk altijd al geweest, maar met meer hypocrisie en valse schijn). In Engeland begreep men dat óf Engeland door de Verenigde Staten was beledigd, óf dat de tijd was gekomen om te erkennen dat Engelands macht nooit meer een onafhankelijke rol zou kunnen spelen.

Maar in de ogen van De Gaulle leidden dezelfde feiten tot een heel andere conclusie. Van Parijs uit had het er de schijn van dat Engeland en de Verenigde Staten nu één lijn trokken en dat Engeland, als het bij Europa zou komen, te sterk zou worden en, zoals de Fransen zeiden, zou gaan fungeren als het Trojaanse paard van de Amerikaanse invloed; en Engelands afhankelijke atoombewapening zou als argument gaan dienen om Frankrijk nucleaire onafhankelijkheid te ontzeggen.

Dit belangrijkste van de twee feiten duidt dus in de richting van de Verenigde Staten, waarvan, het kan niet worden ontkend, de regering de laatste weken opmerkelijk veel tact aan de dag heeft gelegd, iedere verdenking vermijdend als zou zij pogen aan Europa een regeling op te leggen. Het conflict dat er voor De Gaulle op aankomt gaat kennelijk niet met Engeland uitgevochten worden, noch met de verslagen, vertoornde en zelfs geschrokken partners in de gemeenschappelijke markt, maar met de Verenigde Staten.

Het tweede, kleine feit dat duidelijk is, is dat de grote Noerejew niet in de Parijse Opéra mag dansen. Noerejew ‘verkoos de vrijheid’ toen het Kirow Theater uit Leningrad in 1961 Parijs bezocht. Hij heeft sindsdien voornamelijk in Londen gewoond en belangrijke rollen gedanst in Covent Garden. Deze maand zou hij in Parijs in ‘Giselle’ optreden. Tussen de door de staat geleide Opéra en Russische theaters heeft al eens een uitwisseling van artiesten plaats gehad en er zijn plannen om daarmee door te gaan. Op 28 januari zei de directeur van de Opéra dat hij, ‘na zowel de danser als de Russische ambassade te hebben gepolst, besloten had geen moeilijkheden tussen de Opéra en de Russische theaters te riskeren’.

Denk eens rustig over dit incidentje na. Hoe langer men denkt, hoe fantastischer het wordt. Het lijkt nauwelijks aan twijfel onderhevig dat De Gaulle zijn zinnen heeft gezet op het sluiten van een akkoord met de Sowjetunie, uit naam van ‘Europa’, dat er bewust op is gericht de Verenigde Staten buiten te sluiten. De Russen moeten op elke mogelijke manier vriendelijk gestemd worden, zodat hun vrees voor China, en Europa's vrees voor de Verenigde Staten (in de visie van De Gaulle), het Europa en Rusland (of Rusland als deel van Europa, zoals De Gaulle vindt) mogelijk zullen

[p. 6]

maken een bondgenootschap aan te gaan. Dit is geen hersenschim. Het is de enig mogelijke verklaring voor het huidige gedrag van De Gaulle. En hij heeft gelijk als hij meent dat Engeland, in of buiten Europa, onvermijdelijk een Atlantische mogendheid is, met het oog gericht op de Verenigde Staten en op de routes waarlangs de wereldhandel zich beweegt, en niet op de oude mythe van Rome, Karel de Grote, nog eens Rome en Napoleon, de mythe van een politiek en militair aaneengesloten Europees vasteland.

De Duitse leiders verkeren duidelijk in kwellende tweestrijd. Zij zijn realisten. Zij zijn zich bewust van de expansieve neigingen die onlosmakelijk aan de communistische ideologie verbonden zijn; zij stellen hun vertrouwen op de Verenigde Staten. De hoop op een herenigd Duitsland hebben zij nu bijna opgegeven. Maar wat die Duitse hereniging in de weg staat is de noodzaak van Amerikaanse troepen en Amerikaanse bases in Europa. Veronderstel eens dat die troepen weggestuurd werden, als tegenhanger van een overeenkomst met de Russen dat zij hun troepen zullen terugtrekken uit Oost-Duitsland, misschien zelfs uit Polen, en dat ‘Europa’ zijn eigen defensieve kracht ging ontlenen aan de Franse atoomwapens (gesteld dat die zouden werken) en aan gecoördineerde planning en mankracht? Sommigen komt dit toekomstbeeld misschien aanlokkelijk voor. Men ontkomt hier echter nauwelijks aan de indruk dat De Gaulle niet twist over subsidies en tarieven voor fruit en groenten uit Frankrijk en Engeland, maar een spel speelt met de verdediging van de vrije wereld.

Diegenen in Engeland die niet goed wisten wat ze moesten denken van aansluiting bij de gemeenschappelijke markt, waren geneigd onderscheid te maken tussen een Verenigd Europa dat een naarbuiten gerichte politieke eenheid zou zijn, en een in zichzelf gekeerd Verenigd Europa, dat op een zelfzuchtige manier protectionistisch zou zijn, de rug toekerend aan het belangrijke vraagstuk van de onderontwikkelde gebieden in Afrika en Azië, en op het bekrompene af bezeten van Europese invloed en Europese macht.

Deze onderscheiding lijkt juist. Engeland betekende een bedreiging voor deze tweede, gaullistische zienswijze. En wel een zo sterke bedreiging dat de generaal, toen hij zag dat Engeland als gevolg van interne politieke ontwikkelingen in de Conservatieve partij, vertwijfeld hakend naar een of ander ‘succes’, vrijwel al zijn economische bezwaren liet vallen, wel gedwongen was Engelands toelating zo openlijk en dramatisch te verijdelen. Voor zijn minder hoogdravende partners hield dit optreden van De Gaulle de waarschuwing in dat zij een moeilijke periode tegemoet gingen.

Plotseling komt de vraag bij me op wie op het ogenblik meer te beklagen is - het buitengesloten Engeland of Frankrijks partners in de gemeenschappelijke markt?

Maar laat ons nu afdalen van deze serene hoogten naar de bewolkte dalen van de Engelse politiek. De Conservatieven hebben algemene verkiezingen voor de boeg die op z'n laatst in augustus 1964 zullen vallen. Het werkloosheidscijfer bedraagt ongeveer zes procent van de beroepsbevolking, het hoogste cijfer sinds 1947. Zij zijn uitgeput en verdeeld, verzwakt door interne machtsstrijd, in opspraak geraakt door een hele serie minder belangrijke domheden, culminerend in het gerechtelijke Vassal-onderzoek naar de veiligheidsmaatregelen bij het ministerie van marine, volgend op de arrestatie van een tweede spion daar binnen drie jaar.

Opiniepeilingen geven Labour een duidelijke voorsprong; vóór Gaitskells dood gaven die peilingen hem een zeer grote meerderheid ten opzichte van Macmillan als de mensen gevraagd werd wie zij dachten dat de beste ministerpresident zou zijn. Het zal de Conservatieven moeilijk vallen Gaitskells volkomen onverwachte dood niet te beschouwen als een weliswaar tragische, maar toch ook gelukkige speling van het lot. Maar zij zijn verdeeld over de vraag of ze het land nog dit voorjaar om een stembusuitspraak zullen vragen, op die manier misschien groter verlies in de toekomst voorkomend, dan wel of ze zullen aanblijven tot volgend jaar, in de hoop dat zich nog een gunstige wending voordoet. Maar het is de vraag of zich nog wel iets beters kan voordoen dan de dood van de betreurde Gaitskell.

Nooit sinds de tijd van Gladstone heeft een oppositieleider zich zozeer mogen verheugen in de algemene achting. En dat was grotendeels verdiend. Een nogal dor en academisch politicus van de rechtervleugel bleek, toen hij drie jaar geleden in zijn eigen partij bitter op de proef werd gesteld, plotseling te beschikken over reserves aan politieke kracht, stoutmoedigheid zelfs, en slagvaardigheid die vriend en vijand verbaasden. De Conservatieve pers gaf hem veel publiciteit toen hij de invloed van de ouderwetse socialistische fundamentalisten in zijn eigen partij te lijf ging. Men zegt

[p. 7]

gewoonlijk dat alleen modder die iemand naar het hoofd gegooid wordt beklijft; maar hier bleef de lof. En dezelfde kranten, zelfs lord Beaverbrooks imperialistische, op alle buitenlanders gebeten Daily Express, overgoten hem met publiciteit en lofprijzingen toen hij zich, vorig jaar, tegen de gemeenschappelijke markt uitsprak. Zijn oppositie tegen de E.E.G. was luidruchtig en scherp, maar in werkelijkheid was het menigsverschil over de economische voorwaarden die naar alle waarschijnlijkheid uit de onderhandelingen zouden voortkomen gering. En hij heeft zichzelf en zijn partij nooit willen verbinden tot een terugtrekken van Engeland uit de E.E.G. wanneer, wat zeer waarschijnlijk leek, de Conservatieven de aansluiting eenmaal tot stand zouden hebben gebracht en dan bij de volgende verkiezingen door Labour verslagen zouden worden. Maar in elk geval bracht hij een opleving in zijn partij teweeg en confronteerde hij het land voor het eerst sinds 1951 met een werkelijk alternatieve regering.

Het is moeilijk in de toekomst te zien. Zoals een Amerikaanse humorist zei: ‘Een profeet is een man die moeilijkheden voorziet’. Zelf geloof ik niet dat een overwinning van Labour definitief de deur zou sluiten voor Engelands toetreding tot de gemeenschappelijke markt, van Engeland uit gezien (als die deur dan toch al niet gesloten is). De Conservatieven zullen bij de komende verkiezingen echter niet dan met grote moeite de verleiding kunnen weerstaan om met de vlag te gaan zwaaien en luid te keer te gaan tegen Frankrijk en zijn onwillige en niets vermogende bondgenoten, op die manier verdere onderhandelingen nog moeilijker makend. Het resultaat van zo'n gaullistische politiek zou zijn een nog langere periode van economische en politieke onzekerheid in Engeland.

Er gebeurt in de politiek niets waarvoor de fundamentele voorwaarden op economisch en sociaal gebied niet zijn vervuld. Maar de manier en het moment waarop politieke gebeurtenissen zich voltrekken zijn grotendeels een kwestie van toeval. De gebeurtenissen van de laatste weken in Engeland en Europa vormen in elk geval een duidelijke illustratie van de waarheid van deze academische bewering.