Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 7]

Kritischer denken over Europese gemeenschappen
E. Damen

Veranderingen in de opinie over de Europese gemeenschappen zijn sedert enige tijd waar te nemen en beginnen zich duidelijker af te tekenen naarmate de onderhandelingen met Engeland voortgang vinden zonder dat daarmede meer zekerheid ontstaat omtrent het al of niet toetreden van Engeland. Het denken over de gemeenschappen wordt meer kritisch, veel nuchterder; er is sprake van afkoeling, van desillusie, zelfs zijn er elementen van wrevel en afwijzing. Het is ongeveer een jaar geleden begonnen, direct na de sluiting van het aanvankelijk bijna heroisch lijkend landbouwaccoord en de resignatie betreft vooral de Europese Economische Gemeenschap EEG, terwijl naast veelal specialistenkritiek op de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal EGKS de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie Euratom vrijwel buiten de kritiek bleef, daarentegen het sterkst door apathie werd getroffen.

Het medeleven met de ontwikkeling der Europese gemeenschappen is overwegend een gedelegeerd medeleven. Indien er onderzoek wordt gedaan door bureaus voor opinie-onderzoek of door de gemeenschappen zelf wordt telkens veel aandacht besteed aan de kleine percentages van ondervraagden, die precies op de hoogte blijken te zijn van de organisatie der gemeenschappen, van hun doelstellingen, handelingen en perspectieven. Op de individuele reactie komt het evenwel in het geheel niet aan omdat achter elk individu noodzakelijkerwijs een collectiviteit staat in de vorm van ten minste één corporatieve organisatie en zulk een vakbond, bedrijfsvereniging, kartel, politieke partij of technocratische pressure-group volgt niet alleen zeer nauwkeurig de ontwikkelingen in Brussel, doch ventileert in het openbaar of te bevoegder plaatse meningen, inzichten, bezwaren en kritiek. De Verdragen op de Europese gemeenschappen van Parijs en van Rome waren uiteraard overwegend het werk van regeringsdelegaties van specialisten en werden daardoor onwillekeurig gesloten onder vigeur van een element van technocratie, autocratie en bureaucratie. Tegenover de in principe wel aanvaarde, maar in de administratieve en bestuurspraktijk toch veelal als omslachtig en wat hinderlijk ondervonden parlementaire controle door een exquis Europees parlement hebben toen de vertegenwoordigers der zes overheden voor de autoriteit getracht te redden wat er te redden viel. Het succes aan de bestuurlijke kant van een bepaald niet machtig Europa-parlement, dat niet eens rechtstreeks gekozen kon worden, vond evenwel een zeker tegenwicht in twee aanvankelijk ongedachte consequenties. Aan de ene kant bleken luidruchtigheid en hinderlijkheid van het Europese parlement nog aanzienlijk groter dan in de onuitgesproken bedoeling had gelegen, en aan de andere kant ontstond de activiteit der belangengroepen. Terwijl een nationaal parlement, vooral wanneer zoals in Engeland bijvoorbeeld de oppositie goed functioneert, voor een overheid een zeker scherm biedt tegen de activiteiten der pressure-groups, bleek het wat gedevalueerde Europese Parlement een dergelijke afscherming in het geheel niet te kunnen bieden, eerder - zoals in het geval van de Westduitse kolen - was het Europese parlement een versterking van de kracht der pressuregroups.

Zodoende staat er achter de ondervraagde man in de straat, die stumperige antwoorden geeft over wat EEG is en wat hij ervan verwacht een collectiviteit, die verre van stumperig is, hoewel in wezen niet zo erg democratisch. Deze situatie moet in aanmerking worden genomen bij het vormen van een oordeel over de afwijzing door de Britse Labour Party, die bepaald geen afwijzing is, welke uitsluitend op binnenlandse politieke overwegingen op basis van isolationisme, zou zijn ontstaan. Het is trouwens in dit verband niet zo verwonderlijk, dat juist in de landen met sterke socialistische partijen als Oostenrijk en Noorwegen de laatste weken in het openbaar facetten van de Europese gemeenschappen kritisch worden besproken, waaraan tot dusverre

[p. 8]

niet al te veel aandacht werd besteed. Interessant was verder, dat van Noorse ambtelijke zijde een opinie-onderzoek werd ingesteld onder Westduitse ondernemers en ambtenaren (die wél goed wisten wat de EEG inhoudt) en dat daarbij heel wat minder enthousiasme bleek dan in het algemeen uit de officiële geluiden valt te beluisteren. Nog een ander interessant verschijnsel van geheel andere orde is naast de lichte bezorgdheid van sommige socialisten over een tendentie tot separatisme bij de EEG, in nietkatholieke kringen bezorgdheid over een katholieke machtspositie in de EEG waaraan de mogelijkheid van een zekere autoritaire ontwikkeling wordt verbonden, gezien de positie van sommige ‘sterke mannen’ in Frankrijk, Luxemburg en tot op zekere hoogte ook in West-Duitsland wat de directe EEG betreft en in mogelijke associatiecandidaten als Spanje en Portugal erbuiten. Waarnemers hebben getracht er dan toch een verklaring voor te vinden, dat het mogelijk bleek dat deze in de grond van de zaak matig-democratische en historisch-autocratische katholieken in de EEG het konden vinden en uithouden met de zeer democratische socialisten. Het antwoord, waarvoor veel te zeggen lijkt, zou dan zijn, dat beide richtingen van een internationale visie uitgaan en dat de katholieke autocratische instelling in de praktijk op hetzelfde neerkomt als wat de socialistische parlementairlegislatieve activiteit aan gedirigeerde burgerij bereikt, waarbij een echte grondwet van een nationale basis uit er eigenlijk maar weinig op aankomt. Hieraan moet worden toegevoegd, dat natuurlijk ook politieke redelijkheid en een zekere mate van opportunisme het samenwerken hebben bevorderd, vooral in die eerste jaren van het tot stand komen der Verdragen van Parijs en Rome toen de collectiviteitsgedachte doorbrak en de socialisten een sterkere positie innamen dan tegenwoordig.

Omdat het leven snel gaat en daarbij voortdurend verandert, terwijl er een overweldigend groot aantal zeer verscheiden fenomenen is, dreigt bij elke blik op de EEG het gevaar van fixatie. In 1962 bracht de EEG bijvoorbeeld enerzijds moeilijkheden voor kleine landbouwers, anderzijds deed zij de kosten van het levensonderhoud voor het voedselpakket met circa 2,5 pct stijgen. Zodra het gevaar van de kritische fixatie zich voordoet, zeggen de functionarissen in Brussel: denk aan de politieke idee. Dan komt er een Eindhovense professor en zegt: Best, een grootse politieke idee, maar die mij en ons Europeërs der Zes ettelijke tientallen miljoenen kost. De professor is een enfant terrible en maakte een faux pas (realisten kunnen altijd het best onder franse woorden worden begraven). Een ander soort realisme is dan echter, dat in het Ruhrgebied de huisbrandkolen nu 12 pct méér kosten dan een jaar geleden, maar dat de stookolie goedkoper is dan in 1958, ondanks een oncommunautaire invoerbelasting (waarvan het zo Europees denkende Nederland ook zo gauw mogelijk wist te profiteren). Volslagen onrealistisch is daarentegen het communautaire anti-kartelbeleid, dat dreigt te ontaarden in een papieren monster, dat onder zijn eigen gewicht wordt doodgedrukt. Vervolgens is er de problematiek van de coördinatie der economische politiek. Het bruto nationale produkt der gezamenlijke landen van de EEG steeg in 1962 met 4,5 pct en sinds 1958 met 25 pct. Er is geen bewijs, dat zulks door het bestaan van de EEG komt, want de percentages zijn voor Zwitserland, Oostenrijk en Zweden niet anders. De instanties in Brussel streven naar collectivistische plan-economie (Marjolin) omdat het in Frankrijk zo succesvol was, dat The Economist er eenmaal in de maand over jubelt, maar een andere Fransman (Rueff) zegt zonder blikken of blozen, dat de Europese expansie slechts het gevolg is van het relatieve terugdringen van de Verenigde Staten en het opheffen van het dollartekort. En dan nog, zeggen weer anderen, laat de welvaart - hoe dan ook - zijn gestegen, doch de bestedingsmogelijkheden gaan achteruit en over 44 pct van zijn inkomen kan de Europese mens al niet vrij meer beschikken. Het wordt wel voor zijn bestwil gebruikt (inkomensverdeling, sociale verzorging e.d.), maar veel vrijheid laat men hem niet meer en de prikkel tot produktiviteitstijging die voor het individu geheel is verdwenen, neemt voor de ondernemingen af. Geheel anders klinkt het geluid diergenen, die zeggen: van het nationale uit wordt met het oog op de EEG al het mogelijke georganiseerd, maar het echte risico van het ondernemen is niet minder dan in de negentiende eeuw, eerder is het groter want toen maakte de overheid geen capriolen met omzetbelasting en investeringaftrek.

En alles wat deze of gene aan te merken of te kritikasteren heeft, vindt zijn weg naar de pressure-groups, waar het nu eens gekuist dan weer vervormd wordt. De pressuregroup heeft namelijk niet als de politieke partij de toetssteen van het beginsel, maar werkt opportunistisch, hoewel niet onefficient noch onzeker. Zo doorkruist alles alles: een buitentarief wordt verlaagd en een

[p. 9]

nationale regering verhoogt een omzetbelasting. Een postdirectie voert een Europees tarief in, maar verhoogt alle tarieven. Vrachttarieven moeten worden gepubliceerd, maar het kleinste spoorwegbedrijf in de EEG zegt: wij niet, en zet dit door. Kortom in de détails is er teveel voor de omvang van de menselijke breinen en voor het aantal beschikbare breinen. Mansholt vraagt om meer ambtenaren vanwege de complicaties van het landbouwbeleid, maar op hetzelfde moment zorgen allerlei nationale plotselinge steunmaatregelen voor nieuwe landbouwcomplicaties. Als er 100 topfiguren in Brussel en Luxemburg overlijden, staat de Europese integratie zeker vijf jaar stil.

Om vooral niet te vervallen in de goedkope bittertafelkritiek of daarvan althans niet te worden verdacht, wordt door sommigen dan naast het grootse van de idee gewezen op de onvermijdelijkheid van kinderziekten bij een grote nieuwe zaak, op aanloopmoeilijkheden. Dat is redelijk omdat het opbouwen van elke grotere organisatie al bouwende voortdurende aanpassing verlangt. Maar is het hier wel alleen maar een kwestie van aanloopmoeilijkheden? Is een Euro-anti-kartelpolitiek een uitvoerbaar denkbeeld? Bestaat er praktisch een Eurolandbouw? Gelooft men in de mogelijkheid van een volledig vrije Europese kapitaalmarkt? Als ervan wordt uitgegaan, dat bij voorbeeld een volledige harmonisatie van de belastingen in de EEG verwezenlijkbaar zou zijn en dus alle staten de beschikking zouden krijgen over 25 pct van de nationale inkomens, is dan alleen al door de zeer uiteenlopende grootten der leden-staten de kaspositie der rijksschatkisten niet totaal verschillend en zal dit niet aanleiding moeten zijn tot verschillende rentevoeten in de verscheiden landen? De vraag die zich na de eerste jaren van de EEG meer en meer opdringt, is of een zinvolle en waarachtige economische integratie mogelijk is zonder het volslagen opgeven van de politieke zelfstandigheid. Er zat een sterk politiek idee achter de eerste meest supra-nationale gemeenschap der EGKS. Dat is niet houdbaar gebleken, zowel in de eigen praktijk, als toen het volgende verdrag tot stand kwam op de EEG, dat immers een aanmerkelijke afzwakking was, wat het delegeren der nationale bevoegdheden betreft. Er is iets dat niet helemaal sluit in de directe koppeling van economie en politiek. In grote en met rijke bronnen gezegende staatkundige eenheden als de Ver. Staten en Rusland - in structuur elkaars tegendeel - blijkt ook de volslagen koppeling van economie en politiek niet mogelijk. De



bases zijn te verschillend. Aan de voet van de economie staat de produktie van een daarvoor en daarom bestaand bedrijfsleven, hoe gevariëerd dat dan ook moge zijn. De politiek is toch in wezen het regelen van de betrekkingen van allen tot allen. Er zijn over en weer enorm veel raakpunten, hoe kan het anders, maar het zijn verschillende dingen. Zoals de Europese integratie van de politiek uit economisch is opgezet, dreigt het vast te lopen, Instinctief deinzen de geesten terug voor iets wellicht onherroepelijks, waarin iets fouts zit. Het is in dit stadium nog weg te praten met een verwijzing naar aanloopmoeilijkheden. Nu Engeland, zuiver vanwege een concreet economisch belang van de grotere markt, aansluiting tracht te vinden, vermeerderen op het continent met de kritische opmerkingen de twijfels.