Hollands Weekblad. Jaargang 4

Het inktspoor van de fabeldichter
Alain Teister

Moraal: spreken is zilver, en haast fout, zwijgen is beter. Of zelfs goud. - Maar ik mag over de fabels van Leo Vroman niet zwijgen, omdat ik meteen ja hebt gezegd toen redacteur Poll vroeg er een stukje over te schrijven nu ze in boekvorm bij Querido zijn uitgekomen. Zo moet hij vroeger, stel ik me voor, aan Vroman hebben gevraagd een stukje te maken over Dik Hillenius' Tegen het vegetarisme, en Vroman heeft ja gezegd, en schreef, na verschillende aardige opmerkingen ‘... ik kan dat niet zo hoor, van die recensies schrijven. Meestal hoor je daar dan stukjes of versjes bij over te nemen, met scheve lettertjes als van een papiertje uit 's mans broekzak naar buiten gefutseld, schunnig eigenlijk ook nog misschien. En dan nog beschrijven wat voor vent hij dus eigenlijk is door hem hier en daar zijn inktspoor na te snuffelen tot binnen de pen toe voor het geval dat er nog wat komt, jakkes eerlijk gezegd, tenzij van het andere geslacht misschien, dat moet ik nog eens een keer proberen maar ook liever niet’.

Dat bemoedigde me niet; ontevreden zal Vroman nu mijn stukje lezen, stelde ik me voor, proestend als hij een cursief citaatje ziet, nijdig dat zijn inktspoor terug wordt gevolgd, en misschien wel de verkeerde kant op, waar het nooit is geweest, tenzij in de verbeelding van een weinigbegrijper. Ook het zinnetje ‘ik kan dat niet zo hoor, van die recensies schrijven,’ leek me wel wat op mij toepasbaar. Maar goed, wie ja gezegd heeft moet ook jbee zeggen.

Fabels zijn ‘verdichte verhalen’ uit het natuurleven, die kunnen worden toegepast op de mens. Dieren, planten en dingen treden er sprekend en handelend in op, en vooral de dieren zijn doorgaans eerder vaste typen dan persoonlijk geobserveerde individuen. Het moraliserend karakter is vaak vooraf bepalend voor de inhoud, die naar de slotconclusie wordt toegeschreven.

Vroman heeft zijn poëzie altijd op een erg vrije manier gemaakt: even makkelijk oude, overgeleverde vormen hanterend als ze verwerpend, woorden gebruikend in nieuwe betekenissen, nieuwe woorden makend: het lag dus voor de hand dat hij zich ook niet tevreden zou stellen met een orthodox gebruik van de fabelvorm. Zo werd het arsenaal van dieren, planten en dingen (die ook in zijn fabels hun rollen spelen) uitgebreid met de twee gedachten, met ‘een rond zacht bolletje’, met de pijn, met ‘mogelijkheden’, een virusdeeltje en een zenuwcel, en zelfs met mensen als hoofdpersonen: de liefderijke man, de piloot, het achtjarige meisje. In negentien van de twee-en-twintig fabels gebruikt hij de distichon, hoewel niet zonder varianten: na vele paren rijmende regels schrijft hij bijvoorbeeld:

‘Als hij mij om beurten dacht
wou 'k wel om de andere nacht
opnieuw bedacht’.

De eerste fabel die in het Hollands Weekblad verscheen (17 mei '61) was Rondheid gestraft, waarin het bolletje en de pyramide elkaar onherstelbaar vervormen. In het boek staat ‘De kikker en de koe’ als eerste opgenomen; ik weet niet of Vroman zelf de volgorde bepaald heeft, maar behalve dat het een van de allermooiste verzen is, handelt het over een motief dat in zijn werk vaak belangrijk is, en dat het sterkst tot uiting komt in de stukken waarin hij Nederlands en Engels afwisselend schrijft. In een uitstekend, zeer inlichtend en veel duidelijk makend essay van Adriaan van der Veen (Gastenboek van Singel 262, Querido, 1962) merkt hij o.a. op: ‘Beide talen worden als uitdrukkingsmiddel steeds vreemder, om niet te zeggen komisch, niet minder problematisch dan het gestamel van Vroman's jonge kinderen, die beide talen door elkaar

[p. 13]

halen. Tussen de twee talen in is Vroman de “displaced person”, nog verder losgeraakt, ook van het geijkte woord, dat een voor hem toch al twijfelachtig gezag geheel verloren heeft’.

Even eerder schreef Van der Veen, dat de werkelijkheid voor Vroman vaak zo onhoudbaar is dat hij ‘vluchtend in de fantasie de realiteit in stukken breekt en later in de meest grillige vormen in elkaar zet. Soms lijkt dit surrealisme, maar eerder nog is Vroman een fantast uit noodzaak of, als dit niet te larmoyant klinkt, uit wanhoop’. Beide opmerkingen worden bevestigd in De kikker en de koe. De fabel begint badinerend, met een zelfs nogal flauwe tweede regel:

Een kikker knorde tot een koe.
Deze sprak later zachtjes: boe.
Beiden vonden hun gesprek
eerder te langzaam dan te gek.

Ze vragen vervolgens, om de beide talen voor ieder begrijpelijk te maken, een paling en een loopeend om vertaling, maar die richten nog groter verwarring aan, en roepen op hun beurt vier andere dieren te hulp. Dit vult zes heel luchtige disticha. In de zevende komt de overgang, als de baars zich wenend tot het riet wendt; dan komen er weer zes strofen, die ineens bijna adembenemend mooi zijn:

Het riet lispelde voor zich uit;
toen boog het zich en ruiste luid.
De dieren zwegen, luisterden.
Het riet siste, en fluisterde,

het sprak tot allen tegelijk;
tot de twee honden op de dijk,

tot meeuwen, in het gras verloren,
(branding nog dreunend in hun oren)

tot het wapperend graspaard in de wei,
(het hief het hoofd; het kwam nabij),

een mens opende zijn raam zelfs wat
en fluisterde: ‘sssst... hoor je dat...’

en als veelbetekende moraal staat er dan:

Tegen het spreken is gezang
dat niets beduidt van groot belang.

Eigenaardig genoeg had ik van de fabels zoals ze in het Hollands Weekblad hebben gestaan een herinnering die voornamelijk luchtig was; nu ik ze in het boek allemaal enige tientallen keren herlezen heb merk ik hoe onjuist dat is, en hoezeer Van der Veen's karakteristiek: fantast uit wanhoop, erop van toepassing is. Vrijwel alle gedichten zijn bedroefd, wrang, bitter, wanhopig; waarbij steeds kleine, dolzinnige grapjes de kopjes opsteken, ter voorkoming van een te zwaar en te pathetisch geheel zonder twijfel. In ‘De duizendpoot en zijn voorbereiding’, waarin het beest steeds een pianootje bij de hand heeft om anderen te kunnen waarschuwen als een ondier hem verslonden zal hebben staat op het panische moment dat een vogel hem inderdaad verorbert:

Hap! dan ook, en: Gehapt! Bij het slikken
moesten beiden bijna stikken,

gekke zinnetjes toch wel; als duizendpoot dan, nadat zijn Beethovenspel niemand bereikt heeft, een chachacha begint, komt er:

De stoutere diertjes van het bos,
dansten er meteen op los,

en als na vele uren de muziek uitsterft, mét de duizendpoot natuurlijk, geeft Vroman tweemaal een moraal, met als laatste deze, zowel venijnig als een beetje bedrukt:

Wie van pianospel wil leven
kan dat heel goed, en ook heel even.

Wat bij de kikker en de koe opviel: het bijna lollige begin dat langzaam uitmondt in treurige, fluisterende poëzie (hoe vervelend dit ook klinkt), komt vaker voor: alsof Vroman een vrolijk idee, een grap is ingevallen, en hij al schrijvend het vervolg ziet versomberen en verstillen. Prachtig is dat bijvoorbeeld in ‘De liefderijke man’, dat begint:

Een vrouw, hoewel dik, dom en druk
stierf op een dag per ongeluk.
Haar man, die dat vervelend vond,
wilde nu trouwen met zijn hond.

De strofen over dit vreemde huwelijk hebben allen iets spottends; als de scheiding volgt, en de man zijn huis beminnen gaat, komen er schrijnende regels van een doodstil verval:

Nu stonden in zijn ijle tuin
het zuurkruid recht, de schutting schuin,
en hij gebogen tussen de struiken,
een uitgevallen roos te ruiken,
al horende hoe langzamerhand
het huis verschuurde in wind en zand.

[p. 14]

 

De wanden werden aderteer,

 

en waren er daarna niet meer.

 

Toen zo zijn huis gestorven was

 

wou hij nog trouwen met het gras,

 

de lucht - ik geloof niet dat dat kan.

 

Vaarwel, vaarwel, vervallen man.

Er zou, door goede inktspoorzoekers over ieder gedicht een uitvoerig essay te schrijven zijn, en in tegenstelling daarmee wil ik alleen nog iets bedenken over ‘Door het bijtje gered’. Een bijenei, het moest maar boffen, werd door een gammastraal getroffen, wordt daardoor een heel slimme bij die een bijzondere honingraat bouwt. Het ding wordt ontdekt door een ‘dierenkennis’, specialist op het gebied van kwallen, maar nu helemaal gelukkig als hij dit wonder ziet. Hij publiceert er over, maar

Toen zijn stuk in druk verscheen
was hij zelf reeds tien jaar heen.
Was hij bij zijn kwal gebleven
dan had hij zesmaal meer geschreven,

en dan zou de boekenkast van Van Zwijpje (die het boek dan geleend zou hebben) over diens zoon zijn neergestort, die nu echter nog leeft en:

en wordt zelfs vet en volgend jaar
een welgezochte moordenaar.

- een prachtige fabel, waarvan de passage over de publicist die hogerop, boven zijn kwallen uit wil zodra hij de wondere bij ziet, me deed denken aan Nijhoff's bijen die eveneens verder willen, verbitterd door een geur van hoger honing - waarschijnlijk is dit het soort inktspoor dat Vroman met afgrijzen vervult, en in dat geval trek ik het terug.

Wie (net als ik aanvankelijk) dacht dat het onzin is het boek te kopen omdat hij de fabels tenslotte al in het Hollands Weekblad heeft, moet zijn mening herzien. Wat in het blad steeds op de achterkant stond is nu op twee pagina's gezet, in een voortreffelijke wijde opmaak van Joost van de Woestijne, waardoor ook de pracht-illustraties van Peter Vos erg mooi tot hun recht komen. Het is een fraaie uitgave geworden, in duizend genummerde exemplaren, waarvan u in ieder geval no. 22 niet meer kunt kopen, want dat is van mij.

Toen Vroman een paar jaar geleden in Nederland was om te promoveren, liep hij op een avond over het Utrechtse Janskerkhof, waar toevallig een kunstenaarsmarkt was. Peter Vos ontdekte hem, waarschuwde me en we gingen samen naar hem toe, en zeiden dag meneer Vroman, we wilden u eigenlijk een hand geven omdat we uw gedichten zo mooi vinden - een nogal



ongelukkige zin, waarna we niet veel meer wisten; Peter vroeg of hij hem een ets mocht geven, en dat mocht, en daar bleef het bij; we hadden het idee dat we ons aangesteld hadden en waren tevreden dat we dat gedaan hadden. Zo voel ik me ook een beetje na dit stuk; de fabels zijn zo verdomd mooi, wat moet ik daar verder van zeggen? Vroman eindigde zijn Hillenius-bespreking met te zeggen dat hij het beslist een leuk boek vond; ‘maar hoe jullie dat moeten vinden dat kan ik toch niet weten, nou dan’ - en zo eindig ik ook maar.