Hollands Weekblad. Jaargang 4

Het Duitse nationalisme
P. Geyl

Als deze reactie op het ‘verlate polemiekje’ met mij dat Dr J.W. Smit invlocht in zijn artikel over Meinecke (Hollands Weekblad, 14 nov.) wat laat komt, is dat het gevolg van geheel buiten de zaak liggende omstandigheden. Het lijkt mij toch gewenst alsnog te reageren, omdat de schrijver aan mijn geesteshouding tegenover het Duitse vraagstuk niet helemaal recht gedaan had.

Volgens hem zou ik in de controverse in Vrij Nederland, waarin hij meent dat ik nuttig werk verricht had, zijn uitgegaan van een op haar beurt voor een juist begrip belemmerende these. ‘Zijns inziens was de Nazi-periode een accidenteel gebeuren in de Duitse geschiedenis, het gevolg van een fatale samenloop van omstandigheden. De Duitse traditie blijft voor hem essentieel Wester-demokratisch en het Duitse nationalisme gelijk aan het Franse, Engelse enz.’.

Laat mij eerst de laatste helft van deze aanhaling nemen. Ik zou toch wel uitermate simplistisch moeten oordelen, indien mijn opvatting hier juist was weergegeven. Dat de Duitse traditie ‘Westers-demokratisch’ zou zijn, - ik weet werkelijk wel hoeveel belemmeringen de demokratie in Duitsland steeds ontmoet heeft. Al wat ik beweer, is dat Duitsland essentieel deel uitmaakt van het Europese cultuurgebied en ofschoon ik de democratie als een natuurlijke ontwikkeling van de Europese cultuur be-

[p. 15]

schouw, kan men toch moeilijk beweren dat buiten de democratie geen Europese cultuur bestaan kan. Wat ik in Vrij Nederland aanhaalde, en met vreugde begroette als bewijs dat er door alles heen in Duitsland een stroming bleef bestaan die het land met het Westen verbond, waren de uitspraken, in de rechtszaal gedaan (‘rechtszaal’ is overigens een woord dat maar slecht van toepassing was), in het aangezicht van de dood, door officieren gegrepen in verband met de mislukte aanslag op Hitler van 22 juli 1944. Democratie kwam daarin niet te pas, en heel voorbeeldige democraten waren die aristocratische heerschappen ook wel niet. Maar als graaf Yorck von Wartenberg, in verband met de verdelging van het Jodendom en andere nationaal-socialistische geloofsartikelen, zegt: ‘Wat al deze kwesties verbindt, is de aanspraak op totaliteit die de staat tegenover zijn burgers maakt onder uitschakeling van religieuze en zedelijke verplichtingen tegenover God’, - dan mag ik toch wel zeggen: er was ook in Duitsland een traditie waar het nationaal-socialisme dwars tegenin ging.

En wat betreft ‘het Duitse nationalisme gelijk aan het Franse, het Engelse enz.’ - opnieuw: ik zou wel een slecht historicus moeten zijn als ik inderdaad blind was voor de verschillen! In elk land heeft het nationalisme zijn eigen verschijningsvorm, resultante van zijn eigen geschiedenis. Maar in elk land bestaat een nationalistische traditie die bijwijlen alleronaangenaamste vormen heeft kunnen aannemen: zie in Frankrijk de Action Française en de Dreyfus-zaak; in Engeland het jingoïsme, Kipling, Chamberlain, de behandeling van Ierland.

Maar nu de hoofdzaak: ‘de Nazi-periode een accidenteel gebeuren in de Duitse geschiedenis, het gevolg van een fatale samenloop van omstandigheden’. Ik heb inderdaad op die fatale samenloop van omstandigheden herhaaldelijk de nadruk gelegd, en altijd in oppositie tegen een eenzijdige voorstelling als zou de Hitler-periode het natuurlijk resultaat zijn geweest van een eeuwenlange Duitse ideeëngeschiedenis. Wanneer men een eenzijdige voorstelling bestrijdt, loopt men gevaar zo'n nadruk op de andere zijde te leggen, dat men op zijn beurt de schijn van eenzijdigheid wekt. Men kan niet iedere keer zeggen: ‘maar zeker, ik weet het wel...’; of ‘natuurlijk waren het niet alleen die omstandigheden’; en zo meer. Toch is in het algemeen gesproken mijn geschiedbeschouwing, hoezeer ook afkerig van deterministische vereenvoudiging, nooit zelfs maar in de buurt van dat uiterste gekomen, dat Toynbee mij eens verweet, ‘the nonsense view of history’, waarin alles louter van accident na accident zou afhangen. Ook heb ik mijn gedachte ten aanzien van het onderhavige vraagstuk wel degelijk meer dan eens vollediger uitgedrukt dan wanneer ik mij enkel tot bestrijding van een geconstrueerde ideeënconceptie bepaalde. En ik wil, om mij tegen Smit's voorstelling als zou ik louter het accidentele willen erkennen te verweren, enkel een paar van mijn vroeger geschreven uitingen aanhalen.

Ten eerste reeds in die controverse in Vrij Nederland. Toen mij daar tegemoetgevoerd werd, dat het nationaal-socialisme wel zeer zeker ‘iets te maken heeft gehad met een fout in het Duitse karakter of de opvoeding’, begon ik met de karakterfactor onvoorwaardelijk te verwerpen, omdat het aannemen van een uniform karakter van onderscheiden volken mij zinloos voorkomt. Maar, ging ik voort: ‘Opvoeding is wat anders. Ik zou bij voorkeur spreken van cultuurtradities. Die vertonen binnen de onderscheiden Europese naties zeker een verschillend gelaat en er zijn specifiek-Duitse tendenties, die in de nationaal-socialistische revolutie zonder twijfel meegespeeld hebben. Maar laten wij ons wel hoeden tegen de neiging om een nationale cultuur, welke ook, met één tendentie te vereenzelvigen. Er heeft binnen elk cultuurkader een gedurige worsteling plaats, en als één tendentie op een gegeven ogenblik alles komt te overheersen, moet men dat niet zo maar als een natuurlijke ontwikkeling beschouwen, die dus na verloop van tijd gedoemd zou zijn zich te herhalen, - men moet letten op de omstandigheden.’

Enige tijd later werd in ‘Dezer Dagen’ in de N.R.C. een aanhaling van mij gedaan, volgens welke ik het aan de macht komen van Hitler in Duitsland als ‘een speling der historie’ beschreven had. Ik kon dit haast niet geloven, maar het staat te lezen op bladz. 82 van mijn Duitse en Italiaanse Figuren. Leest men heel dat betoog evenwel, dan blijkt ook daar dat mijn beschouwing in feite veel meer genuanceerd en gequalificeerd is dan, buiten haar verband gezien, die éne wat al te vlotte fraze doet vermoeden. Maar ik nam hieruit aanleiding om mijn positie nog eens wat uitdrukkelijker uiteen te zetten. Ziehier de voornaamste passages uit mijn stuk, gepubliceerd onder ‘Uw Mening’ in de N.R.C. van 20 maart:

‘Dat het nationaal-socialisme een episode is geweest die haar weerga van afschuwelijkheid in de moderne geschiedenis niet kent, daarover zijn we het allen eens. De vraag is: moeten wij de misdadige waanzin zien als de natuurlijke culminatie van een eeuwenlange Duitse geschiedenis? Er zijn serieuze historici geweest die het zo voorstellen: ik noem A.J.P. Taylor en de Fransman Vermeil; ik heb ze jaren geleden beiden bestreden. Als ik een geschiedenis van de opkomst van het nationaal-socialisme moest schrijven zou ik vermoedelijk Luther ook wel noemen, en Hegel, en Vater Jahn, Treitschke, en Nietzsche. Het nationaal-socialisme is niet zomaar uit de lucht komen vallen. Toen het zich eenmaal ontplooide, nam het vanzelf Duitse verschijningsvormen aan. Maar om van die adembenemende katastrofe terug te redeneren en alles in funktie ervan te willen zien; om een rechte lijn te construeren waarin alleen die figuren optreden die daarin passen (en dan alleen met hun funeste tendenties, want zij hadden er ook andere), dat is een bekende, maar waarlijk geen zuivere historische methode’.

‘Met zo'n vereenvoudiging kan men een treffend effect bereiken en de ondeskundige lezer meeslepen. Maar in werkelijkheid is alle geschiedenis van cultuur en samenleving de resultante van een strijd tussen verschillende tendenties. Men kan in bijna ieder land op bepaalde ogenblikken noodlottige mogelijkheden aanwijzen: ik noem alleen de Action Française in Frankrijk, McCarthyism in de Verenigde Staten. In die gevallen zijn de tegenkrachten sterk genoeg gebleken, en over 't geheel maakt het de waarde van onze Westerse beschaving uit, dat ze over tegenkrachten beschikt. In de Duitse geschiedenis had immers de slechte tendentie ook waarlijk niet het rijk alleen. Men moet al moedwillig blind zijn om dat te beweren. Maar inderdaad, op het kritieke ogenblik, na de eerste wereldoorlog, hebben de tegenkrachten gefaald.

‘En hier wijs ik nu op factoren van heel andere aard dan die van ‘volkskarakter’ of culturele traditie. Factoren die inderdaad altijd en overal meespelen, politieke en economische factoren, die de voorstelling van een gedetermineerde, een rechtlijnige, maatschappelijke of culturele ontwikkeling illusoor maken. Van zulke ‘omstandigheden’ nu was er in die episode in Duitsland wel werkelijk een ‘noodlottige samenloop’.

‘Daar was de nederlaag, verbitterd door nog de legende van de dolkstoot in de rug; de gevoelens, zo opgewekt, werden bovendien door de houding van de overwinnaars, door de Ruhr-expeditie bijvoorbeeld, geprikkeld. Dan was er de devaluatie van de mark, gevolgd door een economische crisis en on-

[p. 16]

herstelbaar schrijnende werkeloosheid. In die hopeloze sfeer werd dan nog de tegenkracht van de socialistische beweging verlamd door de stelselmatige obstructie van de communisten.

‘Dit gaf Hitler zijn kans...’

Ik meen dat Dr Smit aan deze uitingen onvoldoende aandacht heeft besteed. (Misschien was de laatste hem ontgaan) Ik bedoel natuurlijk niet dat meningsverschillen hierna onmogelijk zijn. Maar voor vruchtbare polemiek is het vereist, dat men begint met de opvatting van de ander tot haar recht te doen komen.

Naschrift

Prof. Geyl heeft gelijk als hij mij verwijt dat ik aan zijn positie niet helemaal recht heb gedaan. Ik neem van hem aan, en ik wist dat uiteraard ook voor dien wel, dat hij het aan de macht komen van het nazisme niet uit louter accidentele factoren verklaart, maar ook de invloed van de kultuurtraditie wil laten gelden. Wat ik ook wil terugnemen is dat Geyl de Duitse traditie als essentiëel Westers-demokratisch ziet; het woord demokratisch heeft G. niet gebruikt, over dat ‘Westers’ zou ook nog wel wat te zeggen zijn maar dat laat ik nu achterwege.

Onze kontroverse wordt hierdoor overigens niet opgeheven, zij moet alleen anders worden geformuleerd. Ik had moeten schrijven dat m.i. Geyl het belang van de accidentele omstandigheden overbeklemtoont en de neiging heeft om de invloed van de kultuurtraditie - d.w.z. in dit geval het Duitse nationalisme in zijn unieke hoedanigheden - te minimaliseren. (Geyl brengt trouwens ook wel factoren bij de accidentele onder die m.i. bij de ‘kultuurtraditionele’ thuishoren; de dolkstootlegende b.v. is toch meer een produkt van de nationalistische verdwazing dan een exogeen element in de Weimarrepubliek).

Terecht schrijft Geyl dat men in een polemiek er gemakkelijk toe komt de zaak eenzijdig voor te stellen. Dat is waar -, mijn eerste alinea is er een bewijs van dat dit niet hem alleen overkomt. Toch is die neiging tot verontachtzamen van de uniekheid en de kracht van de Duitse nationalistische kultuurtraditie ook op te merken als hij in de gelegenheid is, en de bedoeling heeft, een genuanceerd beeld te geven. Twee kleine voorbeelden. In zijn repliek hierboven noemt Geyl de houding van Yorck en concludeert dan dat er in Duitsland dus een traditie bestond waar het nazidom dwars tegen in ging. Voor het bestaan van die traditie is dat een wel zeer ongelukkig bewijs. Immers, juist in de kringen van Yorck was dit laten prevaleren van de eigen overtuiging boven de staatswil geen traditie, maar een bekering, een breuk met het eigen verleden. Hoe bewonderenswaardig de moed van Yorck, en van vele van zijn standgenoten, ook was, en hoe welkom hun bekering -, we moeten onze ogen er niet voor sluiten dat de in hun kringen levende autoriteits-(en autoritaire) gedachte mede het succes van de nazi's heeft begunstigd. De traditie waar Geyl op doelt bestond overigens in Duitsland zeker, maar niet in de kring van officiële kultuur- en gezagsdragers.

Een ander voorbeeld vinden we in Geyl's tweede Vrij Nederland-artikel (30-12-'61). De imperialistische eisen die de Duitse verzetsgroep rond Goerdeler in 1943/44 nog als voorwaarde voor vrede met de geallieerden stelde (o.a. de Elzas), wuift Geyl weg met de opmerking dat zo'n houding in de toenmalige westerse samenleving niets bijzonders was: immers de Fransen van hun kant trachtten onmiddellijk na hun vrijwording hun buit in Saarland binnen te halen. Dat is m.i. een ongeoorloofde vergelijking. Ik zal de Franse pogingen om Saarland te annexeren niet verontschuldigen. Maar we moeten daarbij toch bedenken dat dit de politiek was van een overwinnaar, die van de door Duitsland begonnen oorlog zwaar had geleden, en bovendien, dat die politiek werd geconcipieerd in een stemming waarin zelfs de traditioneel on-expansionistische Nederlandse publieke opinie vroeg om grootscheepse annexaties. Dat is toch waarachtig niet te vergelijken met de onbeschaamdheid van Goerdeler c.s., die uit de successen van het nazisme - dat zij zo immoreel vonden - toch nog een slaatje wilden slaan. Wat zat daar anders achter dan datzelfde overspannen nationalisme dat een man als Goerdeler er in 1918 toe bracht om de oorlog in het Oosten te willen voortzetten?

Natuurlijk weet ik dat het nationalisme ook bij andere volkeren tot walgelijke excessen heeft geleid - en dat het ook daar weer gevaarlijk kan worden -, maar we spreken hier tenslotten over het Duitse probleem. In mijn artikel over Meinecke heb ik wel laten merken dat ik van kollektieve-schuld-predikers niets moet hebben en evenmin van de opvatting dat de Duitsers onverbeterlijk zijn. Ik wil alleen een zo koel mogelijk inzicht bepleiten in het feit dat er in Duitsland een nationalisme is gegroeid dat wat mij betreft niet onaangenamer was dan het Engelse, Franse of Nederlandse, maar wel degelijk gevaarlijker: en wel 1) omdat het Duits nationalisme niet verzadigd was, 2) omdat de grondtoon ervan geen overmatig zelfvertrouwen was, maar een inferioriteitskomplex, 3) omdat het zich bewust afsloot van en afzette tegen de ontwikkeling in West Europa, 4) omdat door de kracht van het autoriteitsprincipe en de almacht van de bureaukratie, door de verregaande beheersing van de publieke opinie door de staat ook, de nationalistische ideologie (en ‘ethiek’) eenvoudig identiek waren geworden met de officiële Duitse kultuur. Ik heb daarvoor enkele voorbeelden gegeven uit Meinecke, ik had ook andere figuren kunnen nemen wier integriteit vaststaat: Max Weber of Thomas Mann b.v. De kritische tegenstroming -en dat is het grote verschil met Engeland of Frankrijk - heeft van die officiële kultuur nooit een organisch deel uitgemaakt, is altijd een kleine minderheid gebleven.

Met Geyl ben ik het eens dat Duitsers een ongelukkige geschiedenis hebben gehad en dat we moeten hopen dat ze deze keer hun aansluiting bij het Westen zullen vinden. Maar juist daarom is het m.i. gevaarlijk als men zich door begrip voor die moeilijke geschiedenis laat verleiden tot een principieel vergoeilijkende houding en tot een onderschatting van de nationalistische traditie (en wat daarvan nog voortleeft).

J.W. Smit